RKxVnJEFEXus81
Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia nocny widok na kopułę katedry Santa Maria del Fiore we Florencji. Ma czerwony dach. Kopuła znajduje się po prawej stronie. Z lewej strony widoczna jest oświetlona wieża kościoła, dalej dach ostro zakończonej innej wieży. U dołu znajduje się fragment panoramy miasta.

Włoska architektura renesansu w XV w.

Ważne daty

1400 - 1500 – wczesny renesans we Włoszech (quattrocento)

1419 - 1444 – Ospedale degli Innocenti, Filippo Brunelleschi

1420 – początek renesansu w architekturze

ok. 1420 - 1469 – kościół Św. Wawrzyńca (San Lorenzo), Filippo Brunelleschi

1444 - 1452 – Pałac Medyceuszy (Palazzo Medici) Michelozzo di Bartolommeo

1446 - 1457 – Pałac Rucellai (Palazzo Rucellai), Leone Battiste Alberti

ok. 1470 - 1782 – kościół św. Andrzeja (San Andrea), Leone Battista Alberti

mfda52a33953e1e1c_0000000000045
1

Scenariusz lekcji

R84KSVE23RxP21
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
mfda52a33953e1e1c_0000000000048

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

I.1.d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),

I.2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

I.6. samodzielnie wyszukuje informacje na temat sztuki i zjawisk artystycznych, określa źródła informacji zgodnie z zasadami prawa autorskiego i praw pokrewnych;

I.7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;

II.13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,

II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.

II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

II.4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;

II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;

III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:

IV.1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;

IV.5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.

mfda52a33953e1e1c_0000000000055
Nauczysz się

określać cechy wczesnorenesansowej architektury;

rozpoznawać dzieła architektury;

charakteryzować wskazane budowle

rozpoznawać plany kościołów;

definiować pojęcia architektoniczne.

mfda52a33953e1e1c_0000000000064

Florencja - kolebką architektury włoskiego renesansu

Włochy, jako kraj, w którym niechętnie przyjął się gotyk, miał podatny grunt na wczesne pojawienie się trendów w architekturze, które bezpośrednio czerpały wzorce z ideałów antycznych. Architekci pogłębiali własne wyczucie piękna przez studiowanie zabytków starożytnych i poznanie ich artystycznych założeń. Przywiązywano wagę do harmonii, proporcji, zwartości bryły i wzorowanej na antycznej ornamentyce.

Wczesny renesans w architekturze wykształcił się w toskańskiej Florencji. W roku 1420, uważanym za początek renesansu w architekturze, rada miasta zleciła Filippo Brunelleschiemu dokończenie kopułyKopułakopuły na katedrze Santa Maria del Fiore. Architekt zastosował rozwiązanie z żebramiŻebrożebrami na powstałym wcześniej ośmioboku bębnaBębenbębna, ale ukrył je między zewnętrzną i wewnętrzną skorupą czaszyCzaszaczaszy. Na ośmiobocznym bębnie zamieścił czaszę, którą zwieńczył latarniąLatarnialatarnią w postaci wielobocznej wieżyczki z licznymi oknami, zadaszonej kopulastym hełmemHełmhełmem.

R1S0efpelL49Y1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia schemat i przekrój kopuły katedry Santa Maria del Fiore. Czarną grubą linią oznaczono grubość zewnętrznych ścian z wyrysowanym okrągłym oknem w bębnie. Prawa połowa ukazuje rysunek zewnętrzny. Na rysunku widać fragment ścian z boniowaniem, okrągłe okna w bębnie, otwory w czaszy, a także fragmenty dachów kościoła poniżej. Na szczycie kopuły znajduje się latarnia w postaci niewielkiej wieżyczki. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. Czasza kopuły 2. Bęben kopuły 3. Latarnia 4. Hełm
Filippo Brunelleschi, Kopuła katedry Santa Maria del Fiore, schemat, przekrój,1420-1436,Florencja, Włochy, museuminflorence.com, CC BY 3.0
ROv2culslykEg
Filippo Brunelleschi, Kopuła katedry Santa Maria del Fiore, 1420-1436,Florencja, Włochy , pinimg.com, CC BY 3.0
mfda52a33953e1e1c_0000000000075

Konstrukcja i forma architektury i dekoracji renesansowej

W architekturze włoskiego renesansu początkowo dominowały głównie wzory rzymskie, greckie i bizantyjskie. Artyści czerpali bezpośrednio z nich, stosując greckie czy rzymskie porządki architektoniczne, przyczółkiPrzyczółekprzyczółki i ornamentykę, a zwłaszcza reguły kompozycji, ale dostosowywali je do własnych wymagań, wprowadzali nowe rozwiązania.

Architekci renesansowi, ze względu na potrzeby kultowe, najczęściej zakładali budowle na planie podłużnym, choć teoretycy za formę idealną uważali plany centralne. Ważną rolę pełniło zastosowanie kopuły, która spoczywała na wprowadzonym w renesansie bębnie z okrągłymi oknami i zwieńczona była latarnią, oświetlającą jej podniebienie. Przekrycie kopułą budowli wzniesionej na planie kwadratu lub prostokąta rozwiązywano za pomocą pendentywPendentywpendentyw (żagielekŻagielekżagielek).

R1HIQFAXqtFta1
Ilustracja interaktywna o kształcie zbliżonym do kwadratu przedstawia schemat kopuły. Rysunek przedstawia prosty zarys kopuły z pendentywami, wykonany jedną linią. Pod półkulą kopuły zamieszczone są trójkątne pola, przechodzące w kwadrat, który stanowi podstawę. Jeden z nich został zaznaczony na czerwono. Na nim została zamieszczona dodatkowa informacja: PENDENTYW.
Pendetyw kopuły, wikimedia.org, CC BY 3.0

Modyfikacjom uległo także najczęściej stosowane sklepienie kolebkowe, które zostało wyposażone w lunetyLunetalunety. Innowacją jest też wprowadzenie do rzymskiego sklepienia klasztornegoSklepienie klasztornesklepienia klasztornego spłaszczenia łuku – ten nowy rodzaj otrzymał nazwę sklepienia zwierciadlanegoSklepienie zwierciadlanesklepienia zwierciadlanego. We wnętrzach renesansowych powszechnie stosowane były płaskie stropyStropstropy na konstrukcji z drewnianych belek dekorowane kasetonamiKasetonkasetonami.

RXGlYxECKgsXo1
Sklepienie kolebkowe z lunetami, bp3.blogspot.com, CC BY 3.0

Płaszczyzny poszczególnych kondygnacji przedzielono gzymsami kordonowymi, fasada była kształtowana przez kolumnyKolumnakolumnypilastryPilasterpilastry, rustykęRustykarustykęboniowanieBoniowanieboniowanie, ryzalityRyzalitryzality, portykiPortykportyki i przełamane belkowaniaBelkowaniebelkowania. Mistyczną wizję pozaziemskiego świata świętych, wyrażoną w gotyckim wnętrzu, zastępuje świątecznie wywyższona doczesność (W. Koch, Style w architekturze). Okna we wczesnym renesansie zamknięte były łukiem półkolistym i posiadały obramowanie w postaci opasek. Na ścianach w pilastrach, półkolumnach i kolumnachKolumnakolumnach pojawiły się klasyczne porządki architektoniczne: dorycki, joński, koryncki, kompozytowy.

mfda52a33953e1e1c_0000000000089

Budowle świeckie wczesnego renesansu

Pierwszym renesansowym budynkiem we Florencji jest Ospedale degli Innocenti (przytułek podrzutków, Szpital Niewiniątek), do którego fasadęFasadafasadę zaprojektował Filippo Brunelleschi ok. 1419‑1424. Budowla w przyziemiu składa się z kolumnady o kompozytowych kolumnach i półkolistych arkadachArkadaarkadach, pomiędzy którymi umieszczone zostały medaliony z terakotowymi figurkami niemowląt, które sporządził Andrea della Robia. W wyższej kondygnacji każdej arkadzie odpowiada niewielkie, prostokątne okno z trójkątnymi naczółkamiNaczółeknaczółkami.

R6sSpnzpkq2oJ1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia fotografię Ospedale degli Innocenti (Szpitala Innocentego) zaprojektowanego przez Fillipa Brunelleschiego. Na zdjęciu widoczny jest dwukondygnacyjny budynek o jasnej fasadzie. Parter ze schodami jest wyższy i dekorowany arkadami z kolumnami, pomiędzy którymi zostały zamieszczone płaskorzeźby dzieci na niebieskich tondach. Pod arkadami widoczne jest kilka wejściowych drzwi i niewielkie okna. Kondygnacje oddziela szeroki gzyms. Druga kondygnacja to ciąg okien, odpowiadających ułożeniu arkad na parterze. Okna zwieńczone są trójkątnym naczółkiem. Pod nimi znajduje się wąski gzyms. Budowla kryta jest czerwonym dachem. Przed szpitalem znajduje się duży plac, na którym stoi fontanna. Tłem jest niebo z licznymi chmurami. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. Fragment budowli z dwoma niebieskimi tondami przedstawiającymi niemowlęta, fragment żłobionego korynckiego pilastra oraz tekst: Arkady kolumnady z kolumnami kompozytowymi i terakotowymi figurkami niemowląt. 2. Okno z trójkątnym naczółkiem.
Filippo Brunelleschi, Ospedale degli Innocenti, (fot. Warburg), 1419-1424, wikimedia.org, CC BY 3.0

Renesans sprzyja rozwojowi budownictwa pałacowego, zwłaszcza pałacu miejskiego. Oprócz Florencji, drugim ważnym ośrodkiem stała się Wenecja. Budowle te miały klarowną formę, poszczególnym ich częściom nadano odpowiednie funkcje. Ich trójkondygnacyjne podziały podkreślone były gzymsamiGzymsgzymsami, bryły zwieńczone gzymsami koronacyjnymi. Lico muru pokryte zostało rustyką, niewielkie okna zamknięte półkoliście lub naczółkiem.

Michelozzo di Bartolommeo zaprojektował dla Cosimo de' Medici Pałac Medyceuszy, budowlę, która skupiała w sobie cechy  florenckiej tradycji średniowiecznej oraz nowe, renesansowe dążenia architektoniczne.

R16kXIJKOE63z1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia fotografię Pałacu Medyceuszy (Palazzo Medici) zaprojektowanego przez Michelozza di Bartolommea. Na zdjęciu ukazany jest widok od strony frontalnej na trzykondygnacyjny budynek z piaskowca. Parter jest wyższy od pięter. Znajdują się w nim dwoje drzwi. Pośrodku oraz po bokach zostały zamieszczone okna dekorowane trójkątnym naczółkiem. Mniejsze okna bez dekoracji znajdują się po bokach drzwi. Druga i trzecia kondygnacja zawiera rząd podwójnych okien, przedzielonych kolumienką, tzw. biforiów, zakończonych dekoracją w postaci łuku. Drugą kondygnację wieńczy duży arkadkowy gzyms. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. Trzy kondygnacje zwieńczone potężnym klasycznym gzymsem. 2. Parter ma zamknięte półkoliście otwory drzwiowe rozmieszczone symetrycznie w rustykowanej ścianie. 3. Otwory okienne na parterze zwieńczone są naczółkiem. 4. Okna wyższych kondygnacji zamknięte są łukami półkolistymi, podzielone kolumienką.
Michelozzo di Bartolommeo, Pałac Medyceuszy (Palazzo Medici), bryła, 1444-1452, Florencja, Włochy, vangogo.co, CC BY 3.0

Ważną budowlą we Florencji jest Pałac Rucellai (Palazzo Rucellai) Leona Battisty Albertiego zbudowany w latach 1446‑1457 na zamówienie Giovanniego Rucellai. Jest to przykład konsekwentnego zastosowania klasycznych porządków w fasadzie i antykizacji całego budynku.

RvJakMjhOhusj1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia fotografię Pałacu Rucellai (Palazzo Rucellai), zaprojektowanego przez Leona Battisty Albertiego. Zdjęcie wykonane zostało w ujęciu perspektywicznym, od prawej strony budynku. Ukazuje trzykondygnacyjną ścianę frontową z zaakcentowanymi podziałami boniowania. Na parterze znajdują się dwa wejścia, nad nimi, po całej długości budynku rozmieszczone są niewielkie kwadratowe okna. Druga i trzecia kondygnacja zawiera ten sam układ okien wykończonych dokoła boniowaniem. Każde okno przedzielone jest kolumienką i zwieńczone podwójnym łukiem i okrągłym otworem. Portalowe okna piano nobile wyróżnione zostały również herbowymi kartuszami. Okna we wszystkich kondygnacjach oddzielone są rytmicznie usytuowanymi pilastrami – na parterze doryckimi, a na pierwszym i drugim piętrze – korynckimi. Kondygnacje dzielą gzymsy, a nad górną wystaje większy gzyms arkadkowy. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. W budowli znajdują się dwa wejścia. 2. Przęsła z wejściami są nieco szersze od pozostałych. 3. W szerszych przęsłach nad oknami pierwszego piętra znajdują się herby. 4. Gzymsy są wsparte na pilastrach korynckich. 5. Ściany cechuje bogata rustyka.
Pałac Rucellai (Palazzo Rucellai) Leona Battisty Albertiego, fot. Miguel Hermoso Cuesta, 1446-1457, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
mfda52a33953e1e1c_0000000000099

Kościoły wczesnego renesansu

Kościoły renesansowe budowane były najczęściej na planie centralnym o kształcie koła, ośmioboku lub krzyża greckiego. Stosowano także tradycyjny układ krzyża łacińskiego i łączono go z systemem centralnym. Wnętrza świątyń były przestrzenne, często bez wyraźnie wydzielonego prezbiteriumPrezbiteriumprezbiterium, okna nie posiadały witraży. W świątyniach wielonawowych – oddzielonych filaramiFilarfilarami lub kolumnami w porządku korynckim lub kompozytowym – nawaNawanawa środkowa bywa obszerna, boczne węższe lub tworzące wieniec kaplic porządek koryncki, lub rzymsko‑koryncki. FasadyFasadaFasady mają zaakcentowane podziały na kondygnacje i dekoracje w postaci pilastrów lub lizenLizenalizen.

Najsławniejszymi architektami wczesnego renesansu byli: Filippo Brunelleschi i Leone Battista Alberti. We Florencji Brunelleschi zaprojektował w 1436 roku kościół Św. Ducha (Santo Spirito).

RsjIilwGQYuM31
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta zawiera plan, widok bryły oraz fotografię wnętrza kościoła San Spirito (św. Ducha) we Florencji, zaprojektowanego przez Filippa Brunelleschiego. Pierwsza ilustracja ukazuje plan kościoła oparty na krzyżu łacińskim. Druga ilustracja przedstawia bryłę od strony zachodnio-południowej. Widoczne są trzy wejścia od zachodu i układ nawowy (trzy dachy i nawy o różnej wysokości) od południa. Po prawej stronie znajduje się fragment transeptu oraz umiejscowiona na skrzyżowaniu nawy głównej z nawą poprzeczną kopuła. Od strony południowej widoczne są okna. Środkowe wejście jest większe od tych znajdujących się po bokach. Przed budynkiem znajduje się ulica, jadące samochody, rowerzyści oraz spacerujący ludzie. W tle rozciąga się niebieskie niebo. Trzecia ilustracja ukazuje wnętrze kościoła. Jest to ujęcie nawy głównej z widokiem na prezbiterium. Nawę główną od bocznych oddzielają arkadowe ściany z łukami wspartymi na korynckich kolumnach. Sufit dekorowany jest kasetonami. Na przecięciu nawy głównej z transeptem znajdują się łuki. Wewnątrz ustawione zostały dwa rzędy ławek. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. Kościół założony jest na planie krzyża łacińskiego o ośmiu przęsłach, z transeptem, prezbiterium i obejściem 2. Kryty jest kopułą na skrzyżowaniu naw. 3. Posiada kolumnowy korpus nawowy, przykryty stropem. 4. Elewacje zewnętrzne kościoła nie posiadają podziałów architektonicznych. Fasada zwieńczona jest trójkątnym szczytem z wolutami i okrągłym oknem. 5. W dolnej części znajdują się trzy portale wejściowe. 6. Nawa główna oddzielona jest od naw bocznych półkolistymi arkadami na korynckich kolumnach.
Filippo Brunelleschi, kościół Św. Ducha (Santo Spirito), 1436-1500, Florencja, Włochy, wikimedia.org, CC BY 3.0

W Mantui Leone Battista Alberti zaprojektował kościół św. Andrzeja (San Andrea). Jego rozwiązanie architektoniczne budowli jednonawowe nawiązuje do łuku rzymskiego, który jest wielokrotnie powtarzany.

RFQ93lzm12chu1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta zawiera plan, widok bryły oraz fotografię wnętrza kościoła św. Andrzeja (San Andrea), zaprojektowanego przez Leone Battistę Albertiego. Pierwsza ilustracja ukazuje plan kościoła oparty na krzyżu łacińskim. Grubą linią zostały wyrysowane zewnętrzne ściany budowli. Kościół jest bazyliką z transeptem. Nawę główną za prezbiterium zamyka apsyda. Drugie zdjęcie ukazuje widok na bryłę kościoła od strony zachodniej. Potrójny portal wejściowy dekoruje duży centralny łuk, otoczony przez korynckie pilastry. Po prawej i lewej stronie łuku znajdują się mniejsze otwory. Całość zwieńczona jest frontonem. Po lewej stronie znajduje się kilkukondygnacyjna wieża. Tłem jest błękitne niebo. Trzecie zdjęcie przedstawia wnętrze budowli. Ukazuje nawę główną z widokiem na ścianę zachodnią, w której znajdują się drzwi wejściowe. Nawa jest zwieńczona sklepieniem kolebkowym z kasetonami. Po bokach znajdują się dekoracyjne ściany nawy z licznymi obrazami i ornamentami oraz arkadowymi przejściami do kaplic bocznych. Na dwubarwnej podłodze ustawione są dwa rzędy ławek. Do ilustracji dołączone zostały następujące informacje: 1. Cztery pilastry z korynckimi głowicami na cokołach dźwigają niski trójkątny przyczółek. 2. Fasada dzielona pilastrami w wielkim porządku, nie odpowiada rozkładowi naw. 3. Nawa główna ze sklepieniem kolebkowym. 4. Kościół podłużny, jednonawowy z kaplicami, transeptem i absydą. 5. Na skrzyżowaniu naw – kopuła.
Leone Battista Alberti, kościół św. Andrzeja (San Andrea), ok. 1472-1782, Mantua, Włochy, wikimedia.org, CC BY 3.0 (il. lewa i środkowa); Leone Battista Alberti, kościół św. Andrzeja (San Andrea), ok. 1472-1782, Mantua,Włochy, pinimg.com, CC BY 3.0 (il. Prawa)
R1KVtpeWzB16p
Ćwiczenie 1
Wymień trzy budowle świeckie. Podaj nazwiska ich projektantów.
R1cvar5I2ktnH
Ćwiczenie 2
Wymień nazwy dwóch renesansowych kościołów i miasta, w których się znajdują.
R1PfceeYTejTF
Ćwiczenie 3
Wyjaśnij, jak powstało sklepienie kolebkowe z lunetami.
RuGzFv41Yvt7M
Ćwiczenie 4
Wymień elementy tworzące kopułę.
R1BdAB6Ny5fGE
Ćwiczenie 5
Do budowli dopisz nazwiska ich architektów. Kościół św. Andrzeja (San Andrea) Tu uzupełnij Kościół Św. Wawrzyńca (San Lorenzo) Tu uzupełnij Pałac Medyceuszy (Palazzo Medici) Tu uzupełnij
R1B4pfKC1pb8j
Ćwiczenie 6
Odpowiedz, na jakim planie został założony kościół św. Andrzeja (San Andrea), zaprojektowany przez Leone Battistę Albertiego.
Rnh0Kbwgj9ko5
Ćwiczenie 7
Do definicji dobierz właściwe terminy. Możliwe wybory: 1. Latarnia, 2. Rustyka, 3. Luneta, 4. Boniowanie TU UZUPEŁNIJ to dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego. 1. Latarnia, 2. Rustyka, 3. Luneta, 4. Boniowanie TU UZUPEŁNJ to okrągła lub wieloboczna wieżyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem. 1. Latarnia, 2. Rustyka, 3. Luneta, 4. Boniowanie TU UZUPEŁNIJ to małe sklepienie wcięte w sklepienie główne (przeważnie kolebkowe) poprzecznie do jego osi (powstaje w ten sposób sklepienie kolebkowe z lunetami); luneta obejmuje na ogół otwór okienny lub drzwiowy; element charakterystyczny dla architektury renesansowej, manierystycznej, barokowej. 1. Latarnia, 2. Rustyka, 3. Luneta, 4. Boniowanie TU UZUPEŁNIJ to dekorowanie lica muru polegające na ścięciu pod kątem lub profilowaniu krawędzi licowych poszczególnych ciosów kamiennych czy płyt.
Polecenie 1
Przypomnij sobie cechy architektury Starożytnego Rzymu i odpowiedz, jakie jej elementy pojawiły się w budowlach wczesnorenesansowych.
Przypomnij sobie cechy architektury Starożytnego Rzymu i odpowiedz, jakie jej elementy pojawiły się w budowlach wczesnorenesansowych.
mfda52a33953e1e1c_0000000000200

Słownik pojęć

Arkada
Arkada

element arch. składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem.

Belkowanie
Belkowanie

w klasycznych porządkach architektonicznych najwyższy poziomy element spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach).

Bęben
Bęben

tambur, część budowli na planie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły o ścianach zazwyczaj z oknami; znany w architekturze od starożytności;

Boniowanie
Boniowanie

dekorowanie lica muru polegające na ścięciu pod kątem lub profilowaniu krawędzi licowych poszczególnych ciosów kamiennych czy płyt.

Czasza
Czasza

element architektoniczny w kształcie wycinka kuli lub elipsoidy służący do przykrywania budowli.

Fasada
Fasada

frontowa ściana lub elewacja budynku.

Filar
Filar

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.

Gzyms
Gzyms

architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.

Hełm
Hełm

zwieńczenie wieży, często o ozdobnym kształcie.

Kaseton
Kaseton

wgłębione pole czworoboczne lub wieloboczne, stanowiące dekorację stropów, sklepień i kopuł.

Kolumna
Kolumna

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.

Kopuła
Kopuła

sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), a także wyodrębniona, zewn. część budowli, zawierająca takie sklepienie (k. zewnętrzna).

Latarnia
Latarnia

okrągła lub wieloboczna wieżyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem.

Lizena
Lizena

płaski, pionowy pas muru występujący nieco z lica ściany (bez bazy i głowicy).

Luneta
Luneta

małe sklepienie wcięte w sklepienie główne (przeważnie kolebkowe) poprzecznie do jego osi (powstaje w ten sposób sklepienie kolebkowe z lunetami); luneta obejmuje na ogół otwór okienny lub drzwiowy; element charakterystyczny dla architektury renesansowej, manierystycznej, barokowej.

Naczółek
Naczółek

niewielka, trójkątna część górnej powierzchni połaci dachu lub okna.

Nawa
Nawa

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór, oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

Pendentyw
Pendentyw

rodzaj wysklepka w kształcie trójkąta sferycznego umożliwiający przejście od kwadratu podbudowy kopuły do jej kolistej podstawy.

Pilaster
Pilaster

płaski filar nieznacznie występujący poza lico ściany, ustawiony przy ścianie lub częściowo w nią wtopiony, pełni rolę zarówno konstrukcyjną w postaci podpory, jaki i dekoracyjną i przy obramieniach otworów okiennych, drzwiowych i bramnych.

Portyk
Portyk

otwarty ganek kolumnowy lub filarowy związany z budowlą, niekiedy dwukondygnacyjny, zwykle poprzedzający wejście.

Prezbiterium
Prezbiterium

część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa.

Przyczółek
Przyczółek

element architektoniczny w formie trójkątnego szczytu; stanowi zwieńczenie fasady budynku krytego 2‑spadowym dachem, stosowany również jako element dekoracyjny w obramieniach okien, portalach, ołtarzach itp.; jego pole wewnętrzne, często wypełnione dekoracją rzeźbiarską nosi nazwę tympanonu.

Rustyka
Rustyka

dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego.

Ryzalit
Ryzalit

część budynku wysunięta z lica elewacji ku przodowi, połączona organicznie z główną bryłą budowli.

Sklepienie klasztorne
Sklepienie klasztorne

sklepienie złożone z dwu przecinających się sklepień kolebkowych.

Sklepienie zwierciadlane
Sklepienie zwierciadlane

sklepienie klasztorne o bardzo małej krzywiźnie albo sklepienie przechodzące w płaski strop powyżej krótkiego odcinka krzywizny.

Strop
Strop

pozioma przegroda budowlana, która oddziela kondygnacje budynku.

Żagielek
Żagielek

narożny wycinek sklepienia w kształcie sferycznego trójkąta; stosowany w kopułach jako przejście od jej kwadratowej podbudowy do kolistej podstawy; wywodzi się z architektury bizantyńskiej.

Żebro
Żebro

łuk podsklepienny z ciosów kamiennych lub profilowanej cegły, wzmacniający sklepienie i akcentujący dekoracyjne linie przenikania się pól sklepiennych.

Słownik opracowano na podstawie:

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003

https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury

https://encyklopedia.pwn.pl

mfda52a33953e1e1c_0000000000316

Galeria dzieł sztuki

mfda52a33953e1e1c_0000000000323

Bibliografia

A. Bochnak, Historia sztuki średniowiecznej, PWN, Warszawa 1973

W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996

E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963

Ks. A, Liedtke, Historia sztuki kościelnej w zarysie, Pallotinum, Poznań 1961

N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, WAiF, Warszawa 1976

W. Koch, Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 2000