Wojna trzynastoletnia Polski z Zakonem Krzyżackim
Nauczysz się:
opisywać przyczyny wybuchu wojny trzynastoletniej;
charakteryzować specyfikę działań wojennych podczas wojny trzynastoletniej;
wyjaśniać, dlaczego drugi pokój toruński kończący wojnę trzynastoletnią okazał się korzystny dla Królestwa Polskiego.
W roku 1454 wybuchła wojna między Królestwem Polskim a zakonem krzyżackim. Wojna trwała do 1466 r. i zakończyła się podpisaniem drugiego pokoju toruńskiego. Zakon został pokonany i utracił część swoich ziem. Klęska krzyżacka zmieniła sytuację polityczną w tej części Europy.
Przyczyny wojny
Wielka wojna z zakonem krzyżackim stoczona w latach 1409 - 1411 przyniosła osłabienie państwa krzyżackiego, ale go nie zniszczyła. Także następne wojny, toczone w pierwszej połowie XV wieku nie zmieniły tej sytuacji. Zmiana przyszła dopiero w roku 1454, kiedy król Polski Kazimierz JagiellończykKazimierz Jagiellończyk inkorporowałinkorporował niektóre ziemie należące dotychczas do państwa krzyżackiego. Przyczyn tego zdarzenia należy poszukiwać w polityce, którą prowadził zakon wobec własnych poddanych. Mieszkańcy państwa zakonnego byli ludźmi różnego pochodzenia (ludność polska, niemiecka, pruska). Byli oni wykorzystywani przez władze krzyżackie, które potrzebowały dużych pieniędzy do prowadzenia wojen. Pieniądze te uzyskiwano nakładając coraz wyższe podatki na własną ludność. Jednak poddani nie chcieli ich płacić, bowiem uważali je za niesprawiedliwe. W 1440 r. utworzyli Związek PruskiZwiązek Pruski, organizację przeciwników polityki zakonnej. Związek Pruski obejmował większą część ziem Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i ziem pruskich Ważną rolę odgrywali w nim mieszczanie z wielkich miast - Torunia i Gdańska. W 1454 r. przywódcy Związku Pruskiego wypowiedzieli posłuszeństwo zakonowi. Zwrócili się do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, aby wziął ich pod swoją opiekę. Poniżej zacytowano fragment mowy, jaką wygłosił do króla polskiego Kazimierza, Jan Bażyński (Johannes von Baysen), jeden z przywódców Związku Pruskiego.
J. Długosz, Historia. V, 156-158, tłum. K. Mecherzyński, Dzieje, 145-141, cyt za:Mowa Jana Bażyńskiego do króla polskiego Kazimierza (Kraków, 20.02.1454)
Nie tajno, miłościwy królu, tobie i twojej radzie, a podobno i narodom sąsiednim, ile krzywd i niegodziwości, ile zniewag i sromoty naddziadowie i ojcowie nasi, a na koniec my sami wycierpieliśmy od mistrza i Zakonu Pruskiego. [...] Najpierwej rzeczony mistrz i zakon, złamawszy poprzysieżoną przyjaźń i wiarę, ziemię pomorską niesłusznie i niegodziwie od Królestwa Polskiego oderwali. [...] Komturowie i posiadacze zamków nie sromali się, bez przeprowadzania sprawy, bez złożenia sądu, zabierać nam dobra i majątki, żony w oczach mężów i córki wobec rodziców porywać, [...]. A tym, którzy się na takie krzywdy uskarżali, miasto wymierzenia sprawiedliwości, zdejmowano głowy albo wydzierano mienie. Przyciśnieni tak wielką niedolą, uczyniliśmy wszyscy między sobą związek, abyśmy się od tylu cierpień zasłonić mogli.
Źródło: Jan Długosz, J. Długosz, Historia. V, 156-158, tłum. K. Mecherzyński, Dzieje, 145-141, cyt za:, s. 156–158, dostępny w internecie: https://wpolonia2polska.files.wordpress.com/2018/02/dlugosz-jan-roczniki-czyli-kroniki-krolestwa-polskiego-ix-xii.pdf [dostęp 24.02.2021].
Wymień dwa zarzuty przeciw zakonowi, które w swojej mowie sformułował Jan Bażyński.
Król ogłosił inkorporację Prus i Pomorza, czyli wcielenie do państwa polskiego ziem ogarniętych buntem przeciw zakonowi.
Był to początek wojny, którą od długości trwania nazwano trzynastoletnią. Część doradców królewskich, na czele ze Zbigniewem OleśnickimZbigniewem Oleśnickim, była przeciwna tej wojnie.
Przebieg działań wojennych
W początkowej fazie działań król zebrał rycerskie pospolite ruszenie w pobliżu wsi Cerekwica w Wielkopolsce. Jednak rycerstwo odmówiło walki domagając się wydania przywileju i król taki przywilej wydał. Zobowiązał się w nim, że nie będzie nakładał nowych podatków i zwoływał pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich. Jednak działania wojenne potoczyły się w sposób niekorzystny dla Polski. Pierwsza wielka bitwa tej wojny, tj. bitwa pod Chojnicami (18 września 1454), zakończyła się klęską rycerstwa polskiego. Było to niewątpliwie następstwo braku przygotowania polskiego pospolitego ruszenia oraz braku wyszkolenia bojowego ze strony polskiej szlachty.
Działania wojenne toczyły się bardzo długo. Najważniejszą w nich rolę odegrały - po obu stronach - wojska zaciężnewojska zaciężne. Ich opłacenie stało się jednym z najważniejszych problemów w trakcie trwania tej wojny.
J. Długosz, Historia. V, 156-158, tłum. K. Mecherzyński, Dzieje, 145-141, cyt za:Konfiskata dóbr kościelnych na potrzeby wojenne
Król tymczasem, kiedy wojsko ściągało na wojnę, przesiadywał w Brześciu, [...]. Jedna przecież okoliczność — zatrzymanie rycerstwu najemnemu żołdu — niweczyła wszystko, albowiem sami nawet dowódcy zamków i załóg zbrojnych przybywali do Brześcia i miotali na króla złorzeczenia odgrażając się, że przejdą na stronę nieprzyjaciół i wydadzą im warownie, których strzegli. Król i panowie koronni, słusznie tym przerażeni, naradzali się przez dni kilka, ale na próżno, o środkach uzyskania pieniędzy i rozdzielenia ich między rycerstwo zaciężne. A gdy uchwalony w roku przeszłym podatek łanowy nie przyszedł do skutku, zwrócili wszyscy myśl ku skarbom i majątkom kościelnym, aby ratować kraj od upadku. Za zezwoleniem przeto Jana Sprowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, tudzież Jana włocławskiego i Andrzeja poznańskiego, biskupów, i po przyjęciu od króla i panów radnych rękojmi, zapewniającej Kościołowi zwrot skarbów i własności, zabrano z kościołów trzech diecezji: gnieźnieńskiej, włocławskiej i poznańskiej najszacowniejsze naczynia i klejnoty [...].
Źródło: J. Długosz, Historia. V, 156-158, tłum. K. Mecherzyński, Dzieje, 145-141, cyt za:, dostępny w internecie: https://wpolonia2polska.files.wordpress.com/2018/02/dlugosz-jan-roczniki-czyli-kroniki-krolestwa-polskiego-ix-xii.pdf [dostęp 24.02.2021].
Wyjaśnij powód konfiskaty dóbr kościelnych przeprowadzonych przez króla Kazimierza.
Przełomową bitwą w trakcie tej wojny okazała się bitwa pod Świecinem (17 września 1462). Uniemożliwiła ona stronie krzyżackiej otrzymanie posiłków. Były to wojska zaciężne wynajęte przez zakon. Ich utrata pozbawiła zakon możliwości działania na lewym brzegu Wisły. Z kolei bitwa morska w Zatoce Świeżej (15 września 1463) przekreśliła nadzieje zakonu na odmianę losów wojny.
Jest paradoksem, że zakon krzyżacki będący w istocie organizacją militarną nie był w stanie prowadzić wojny przy pomocy własnych sił. Musiał wynajmować żołnierzy. Dowodziło to kryzysu zakonu. Koszt utrzymania wojsk zaciężnych spowodował, żeś o zwycięstwie zadecydowała zdolność do zgromadzenia środków finansowych. Stało się jasne, że zwycięży to z państw, które zdobędzie środki niezbędne do prowadzenia działań wojennych. Wielkim atutem storny polskiej było wsparcie wielkich miast pomorskich - Gdańska i Torunia, które wzięły na siebie ciężar współfinansowania wojsk i zapewniły zwycięstwo.
Zakończenie wojny
Kończący wojnę pokój został ostatecznie ostatecznie zawarty w 1466 r. w Toruniu (drugi pokój toruński). Jego postanowienia były dla Polski bardzo korzystne. Do Królestwa Polskiego powróciło Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińska i michałowska. Utworzono z nich nową prowincję Królestwa Polskiego - Prusy KrólewskiePrusy Królewskie. Włączono do nich także teren biskupstwa warmińskiego oraz ziemie na prawym brzegu Wisły z Malborkiem. Reszta ziem dawnego państwa zakonnego pozostała pod władzą wielkiego mistrza zakonu. Jednak od tego czasu każdy wielki mistrzwielki mistrz zakonu krzyżackiego musiał składać hołd hołd królowi polskiemu. Zakon miał wspierać wojskowo Królestwo Polskie podczas wojen. Po utracie Malborka stolicą państwa krzyżackiego stał się odtąd Królewiec.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PdMp0eNdC
Mapa interaktywna pt. Postanowienia drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Na mapie zaznaczone zostały terytoria położone nad Morzem Bałtyckim u ujścia Wisły i Niemna. Na tych terenach znajdowało się państwo zakonu krzyżackiego. Mapa przedstawia jego obszar w granicach po pierwszym pokoju toruńskim w 1411 r. Państwo to obejmowało Pomorze Gdańskie, ziemię lęborsko‑bytowską, chełmińską, Warmię oraz ziemie położone na pograniczach z Mazowszem i Litwą. Na mapie zaznaczono najważniejsze miasta: Gdańsk, Toruń, Malbork, Królewiec, Chojnice, Chełmno i Michałowo. Na mapie naniesione zostały zmiany, które dokonały się na tych obszarach w wyniku drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Utworzona została odrębna prowincja Królestwa Polskiego jako Prusy Królewskie. Obejmowała ona Pomorze Gdańskie, Warmię i ziemię chełmińską. Reszta danego państwa krzyżackiego pozostała pod władzą wielkiego mistrza jako tzw. Prusy zakonne. Mapa składa się z warstwy bazowej i 2 warstw dodatkowych. Opis warstwy bazowej: Postanowienia drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Warstwy dodatkowe: ● Warstwa 1 - Prusy zakonne (krzyżackie). Po zawarciu drugiego pokoju toruńskiego państwo krzyżackie obejmowało jedynie część dawnego terytorium. Był to obszar pozostający w zależności od Królestwa Polskiego, gdyż wielcy mistrzowie musieli skład hołd królowi polskiemu. Stolica państwa została przeniesiona z Malborka do Królewca. ● Warstwa 2 - Prusy Królewskie. Po zawarciu drugiego pokoju toruńskiego z terytorium państwa krzyżackiego wydzielono obszar, z którego powstała nowa prowincja Królestwa Polskiego, Prusy Królewskie. Obejmowały one Pomorze gdańskie, ziemię chełmińską, okolice Malborka i Elbląga oraz Warmię. Na warstwie 2 znajdują się 3 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - ziemia bytowska. Ziemia bytowska (wraz z lęborską) to okręgi historyczne na Pomorzu. Wchodziły one we wczesnym średniowieczu w skład ziem pod władaniem książąt pomorskich. Od schyłku XIII w. znalazły się pod panowaniem książąt wielkopolskich. W 1307 r. zagarnięte przez margrabiów brandenburskich, którzy w 1309 r. odsprzedali je zakonowi krzyżackiemu. Od 1466 r. powróciła pod władzę książąt pomorskich. Od 1526 r. były lennem Polski. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Mapa przedstawia widok miasta Bytowa w XVII wieku. Miasto narysowane zostało w sposób uproszczony. Zaznaczone zostały główne drogi. Po lewej stronie widoczne są zabudowania miejskie oraz rynek wraz z ratuszem. Po prawej stronie widoczny jest zamek. ► Punkt 2 - ziemia chełmińska. Ziemia chełmińska to kraina historyczna, która w okresie wczesnopiastowskim znajdowała się na pograniczu ziem państwa polskiego i terytoriów zamieszkanych przez Prusów. Z czasem znalazła się pod władzą książąt mazowieckich. Głównym miastem tej ziemi było Chełmno. Stąd podejmowano wyprawy chrystianizacyjne na ziemie pruskie. Tutaj również osiedlili się rycerze zakonu krzyżackiego. W 1228 r. ziemia ta została im nadana w dzierżawę przez księcia Konrada Mazowieckiego. Na podstawie sfałszowanych dokumentów została ona bezprawnie zagarnięta przez zakon. Od 1466 r. wchodziła w skład Prus Królewskich. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia herb miasta Chełmna. Przedstawia on tarczę herbową, nad którą znajduje się korona królewska. Wewnątrz tarczy znajduje się krzyż nad płynącymi wodami. ► Punkt 3 - Warmia. Warmia to kraina historyczna, która znajdowała się na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Stanowiła ona terytorium będące w posiadaniu biskupów warmińskich. Głównym miastem Warmii był Lidzbark Warmiński, w którym urzędowali biskupi. Ponieważ pod koniec wojny trzynastoletniej biskup warmiński opowiedział się po stronie Królestwa Polskiego, jego ziemie na mocy II pokoju toruńskiego znalazły się pod polskim panowaniem jako część Prus Królewskich. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia herb miasta Lidzbarka Warmińskiego. Wewnątrz tarczy herbowej umieszczony jest baranek w aureoli podtrzymujący pastorał biskupi.
Wyjaśnij, jakie ziemie należały do prowincji Królestwa Polskiego, utworzonej po wojnie trzynastoletniej?
Wyjaśnij, jaki był status prawny zaznaczonej na mapie części państwa krzyżackiego, która po drugim pokoju toruńskim pozostała pod władzą wielkiego mistrza?
Odpowiedz, we władaniu jakiego państwa pozostawał po wojnie trzynastoletniej zamek w Malborku?
Zakończenie
Postanowienia pokoju były wielkim polskim sukcesem. Zakon przestał być zagrożeniem dla państwa polskiego. Polska odzyskała dostęp do Morza Bałtyckiego. Dla rozwoju gospodarki miało to wielkie znaczenie. Gdańsk stał się najważniejszym polskim portem, przez który przechodziły towary sprowadzane do Polski i przez Polskę sprzedawane w świat.
Słownik pojęć
W średniowieczu ceremonia uroczystego zawarcia kontraktu lennego, podczas którego senior nadawał lennikowi ziemię, a ten zobowiązywał się do wierności i służby wojskowej na jego wezwania
wcielenie (włączenie) ziem w granice państwa, (od łac. incorporatio, wcielenie, włączenie)
król polski i wielki książę litewski
prowincja Królestwa Polskiego utworzona po podpisaniu II pokoju toruńskiego (1466 r.), obejmowała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Warmię i Powiśle z Malborkiem
najwyższy rangą dostojnik zakonu krzyżackiego
wojska najemne (wynajmowane za pieniądze)
biskup krakowski, pierwszy polski kardynał.
związek miast i stanów pruskich utworzony w 1440 r., w skład którego weszli mieszkańcy państwa krzyżackiego, którzy zbuntowali się przeciwko władzy zakonu
Bibliografia
M. Biskup, Trzynastoletnia Wojna z Zakonem Krzyżackim (1454‑1466), Oświęcim 2014.
Tenże, Wojna trzynastoletnia i powrót Polski nad Bałtyk w XV wieku, Kraków 1990.
A. Nowak, Dzieje Polski 1340–1468. Królestwo zwycięskiego orła, t. III, Kraków 2017.