Wojny Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim (Turcją) i ich przyczyny

Skąd się wzięli Turcy?

Ludy tureckie wywodzą się z głębi Azji. Za ich kolebkę uważa się leżący w Azji Środkowej łańcuch górski AłtajAłtajAłtaj. Stamtąd od VI wieku n.e. ludy te podjęły ekspansję w różnych kierunkach. Większa część Turków skierowała się na zachód. Ludy tureckie tworzyły w przeszłości wielkie państwa, z których najważniejszym stała Turcja.

R7tEm2iBqpT2Y

Na mapie przedstawiona została wschodnia część basenu Morza Śródziemnego (czyli północna Afryka, Azja Zachodnia) oraz cały obszar Europy. Najstarszy obszar państwa Turków Osmańskich około roku 1300: - ziemie w północno zachodniej części półwyspu Azja Mniejsza.
Zdobycze w latach 1300 - 1359:

• ziemie na półwyspie Azja Mniejsza położone nad Morzem Egejskim i Morzem Czarnym.

Zdobycze w latach 1359 1451:

• większość ziem znajdujących w centrum półwyspu Azja Mniejsza,

• ziemie w Europie: część Półwyspu Bałkańskiego, współczesna Grecja (miasto Saloniki), współczesna Bułgaria(miasto Warna).

Zdobycze w latach 1451 - 1481:

• Cesarstwo Bizantyjskie, czyli ziemie położone wokół Konstantynopola i cześć Bałkan (miasto Prizren).

Zdobycze w latach 1481 - 1512:

• ziemie reszty półwyspu Azja Mniejsza,

• ziemie w Europie: współczesna Serbia i współczesna Albania, reszta współczesnej Grecji (miasto Ateny)

• uzależnienie ziem nad Morzem Czarnym (chanat krymski).

Zdobycze w latach 1512 - 1520:

• ziemie na Bliskim Wschodzie: Syria, Palestyna (miasta: Damaszek, Jerozolima),

• Egipt (miasto Kair),

• część Półwyspu Arabskiego,

• współczesna Algieria (miasto Algier) w Północnej Afryce.

Zdobycze w latach 1520 - 1566:

• ziemie w Mezopotamii (miasta Kassala i Zeila),

• terytorium współczesnych Węgier,

• cześć Bałkan (miasto Belgrad),

• w Północnej Afryce obszar Libii (miasto Trypolis),

• uzależnienie Księstwa Siedmiogrodu w Europie.

Zdobycze w latach 1566 - 1683:

• wyspy Cypr i Kreta na Morzu Śródziemnym,

• Tunis w Północnej Afryce,

• ziemie nad Morzem Kaspijskim (miasto Baku)w Azji.

Pierwszy z ludów tureckich, który odegrał ważną rolę na Bliskim Wschodzie i pośrednio wpłynął na historię Europy, to Turcy Seldżuccy. Nazwa plemienna wzięła się od wodza imieniem Seldżuk. Plemię to osiedliło się w Azji na rzeką Syr‑Darią i tam przyjęło islamIslamislam. Podboje tureckie doprowadziły do powstania w XI wieku państwa obejmującego Persję i Mezopotamię. Jednym z państw powstałych po rozpadzie tego państwa był tzw. sułtanat konijski. W 1069 r. Turcy zajęli prawie cały Półwysep Azji Mniejszej i na tym terenie utworzyli swoje państwo ze stolicą w mieście IkoniumIkoniumIkonium (turecka nazwa Konya). Istniało ono do 1300 r., do podboju przez Turków Osmańskich.

Państwo Turków Osmańskich

Turcy Osmańscy byli jednym z plemion tureckich, które osiedliło się XIII wieku w Azji Mniejszej i utworzyło niewielkie księstwo, zależne od sułtanatu konijskiego. Ich nazwa pochodzi od ich pierwszego wodza Osmana. Turcy byli muzułmanami i prowadzili wojny z Cesarstwem BizantyjskimCesarstwo BizantyjskieCesarstwem Bizantyjskim. W II połowie XIV w. Osmanowie podbili nie tylko większą część Azji Mniejszej, ale również ziemie w Europie, na Półwyspie Bałkańskim. Ekspansja państwa osmańskiego stała się wielkim zagrożeniem dla Bizancjum oraz państw bałkańskich. W kolejnych kampaniach Turcy podbili Serbię i Bułgarię, a w 1396 r. pokonali rycerstwo europejskie w bitwie pod NikopolisNikopolisNikopolis. Klęska ta oznaczała śmiertelne niebezpieczeństwo dla Węgier.

R1FzsfhGDiHTK

Ilustracja z epoki przedstawiająca oblężenie miasta Nikopolis. Miasto otoczone jest murami obronnymi z wieżami. Przed bramami miasta toczy się bitwa między wojskami chrześcijańskimi i muzułmańskimi. Na pierwszym planie została przedstawiona prymitywna armata, która wymierzona jest w bramę miasta. Malarz przedstawił szereg indywidualnych pojedynków, starając się oddać dynamikę walki. Wojownicy uzbrojeni są w miecze i tarcze. Część z walczących leży na ziemi. To ci, którzy przegrali. Z dalszego planu po lewej stronie widać dwie zbliżające się do siebie kolumny pieszych wojowników. W tle zabudowania z dwoma wieżami i niewielkie pagórki porośnięte drzewami.

W XV w. państwo osmańskie odnosiło wielkie sukcesy. W 1444 r. pokonało rycerstwo węgierskie i polskie w bitwie pod WarnąWarnaWarną. Zginął w niej Władysław IIIWładysław III (1424 - 1444)Władysław III, król Polski i Węgier. W roku 1453 dopełnił się los Cesarstwa Bizantyjskiego. Po długim oblężeniu wojska tureckie pod dowództwem sułtana Mehmeda IIMehmed II (1432 - 1481)Mehmeda II zdobyły KonstantynopolKonstantynopolKonstantynopol. Upadło Cesarstwo, a Mehmed przeniósł do Konstantynopola swoją stolicę. Z czasem miasto zyskało nową nazwę – Stambuł.

R1OxpdN64H1px

Obraz pochodzący z XIX wieku. Przedstawia wjazd sułtana tureckiego Mehmeda II do zdobytego Konstantynopola. Ubrany w zbroję sułtan wjeżdża konno przez szeroko otwartą bramę. W uniesionej prawej ręce trzyma sztandar zwieńczony półksiężycem. Podąża za nim liczna grupa wojowników, część z nich również trzyma sztandary. Na pierwszym planie koń sułtana depcze ciała poległych obrońców leżących na pierwszym planie.

W 1526 r. w bitwie pod Mohaczem pokonany został król węgierski Ludwik JagiellończykLudwik Jagiellończyk - (1506 - 1526)Ludwik Jagiellończyk. Jego śmierć przyniosła kres węgiersko‑czeskiej linii Jagiellonów, a dla Węgier oznaczała upadek niepodległego państwa. Część Węgier dostała się pod panowanie tureckie, księstwo Siedmiogrodu uznało się lennem tureckim, a północno‑zachodni fragment Węgier znalazł się pod władaniem austriackich HabsburgówHabsburgowieHabsburgów. Niebezpieczeństwo tureckie dotarło do południowych granic połączonego państwa polsko‑litewskiego.

W XVI wieku zagrożenie ekspansją turecką było odczuwane w Europie Zachodniej. Państwo osmańskie w szeregu zwycięskich kampanii wojennych odebrało państwom europejskim niektóre posiadłości na Morzu Śródziemnym (np. wyspy Rodos i Cypr). Państwa chrześcijańskie utworzyły Ligę Świętą pod ideowym przywództwem papieża. W 1571 r. została stoczona bitwa morska pod LepantoLepantoLepanto, w której flota turecka poniosła wielką klęskę. Turcja nie zaniechała ekspansji, ale nie odnosiła już tak wielkich sukcesów. Zmieniał się też stosunek państw europejskich do Turcji, np. Francja poszukiwała w niej sojusznika przeciw Habsburgom.

Stosunki polsko‑tureckie w XVI wieku

Jednym z kierunków ekspansji państwa osmańskiego stały się dwa państwa położone na południe od Polski – Hospodarstwo Wołoskie i Hospodarstwo MołdawskieHospodarstwo MołdawskieHospodarstwo Mołdawskie. W 1485 r. hospodar mołdawski Stefan Wielki złożył hołd królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Ponieważ zerwał on zależność od Polski, król Jan OlbrachtJan Olbracht (1459 - 1501)Jan Olbracht podjął wyprawę wojenną. Zakończyła się ona klęską w 1497 r. Odwetowy i wyniszczający najazd turecki na Polskę (1498 r.), dotarł aż pod Kraków. Ostatecznie w 1533 r. został zawarty pokój między oboma państwami, choć nadal przedmiotem niezgody była rywalizacja o Mołdawię. W 1595 r. wyprawił się tam hetman Jan Zamoyski, który umocnił polskie panowanie.

Wojny polsko‑tureckie w pierwszej połowie XVII wieku

Ważnym problemem były powtarzające się najazdy, Tatarów na Polskę i Kozaków na Turcję. Zarówno król, jak i sułtan w zawieranych układach obiecywali sobie powstrzymanie najazdów. Było to jednak niemożliwe do wykonania. Choć teoretycznie Tatarzy byli lennikami tureckimi, a Kozacy poddanymi króla polskiego, to w rzeczywistości prowadzili swoją własną politykę. Najazdy miały głównie charakter rabunkowy, a Tatarzy dodatkowo uprowadzali ludność do niewoli. Jedną z głównych przyczyn odnowienia konfliktu polsko‑tureckiego był spór o Mołdawię oraz sprawa najazdów tatarskich i kozackich, nad którymi nikt nie panował. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny stał się najazd formacji lisowczyków na Siedmiogród. Książę siedmiogrodzki Gabor Bethlen był lennikiem tureckim. Także w 1620 r. Kozacy najechali ziemie tureckie. Sułtan Osman II uznał te wydarzenia za zagrożenie interesów tureckich. Hetman Stanisław Żółkiewski wyruszył na wyprawę wojenną do Mołdawii. Jednak jego wyprawa zakończyła się klęską pod Cecorą (1620 r.). W odwecie wojska tureckie wyruszyły przeciwko Polsce. W 1621 r. wojska polskie wytrzymały oblężenie w twierdzy w ChocimiuChocimChocimiu pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza. Tzw. pokój chocimski okazał się korzystny dla Polski. Granica miała przebiegać na rzece Dniestr, a w Mołdawii i Wołoszczyźnie mieli rządzić książęta przychylni Polsce.

Wojny polsko‑tureckie w drugiej połowie XVII wieku

Działania wojenne zostały wznowione dopiero w drugiej połowie stulecia. Na Ukrainie po powstaniu Bohdana ChmielnickiegoBohdan Chmielnicki (1595 - 1657)Bohdana Chmielnickiego i wojnach polsko‑rosyjskich panował wielki zamęt, a konflikty polityczne w Polsce skutecznie sparaliżowały państwo. W 1672 r. potężna armia turecka obległa najważniejszą polską twierdzę na pograniczu – Kamieniec PodolskiKamieniec PodolskiKamieniec Podolski. Twierdza została poddana, a warunki pokoju zawartego w Buczaczu okazały się haniebne. Przewidywał on, że Turcja otrzyma województwa południowo‑wschodnie (podolskie, bracławskie i kijowskie). Ponadto Polska miała płacić sułtanowi coroczną daninę. Treść układu wywołała w Polsce oburzenie. Sejm uchwalił nowe podatki i wystawiono nową armię. Stojący na jej czele hetman Jan Sobieski odniósł w 1673 r. wielkie zwycięstwo pod Chocimiem.

Poniżej znajduje się mapa multimedialna. Przełączaj przy użyciu kursora, aby poznać szczegóły.

R1TWs4r19sfah1

Mapa przedstawia plan bitwy pod Chocimiem. Bitwa została stoczona w 1673 r. między wojskami polskimi (koronnymi i litewskimi) a wojskami tureckimi. Bitwa została stoczona na brzegiem rzeki Dniestr. Rzeka ta przepływa z północy na południe, czyli od góry do dołu mapy. W środku mapy na rzece został zaznaczony most. Na lewym brzegu rzeki zajęły pozycję wojska tureckie. Broniły się one w obwarowaniach dawnego obozu polskiego nad Dnieprem. Od zewnątrz pozycje tureckie otoczone były przez wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego. P:ozycje tureckie ostrzeliwane były przez artylerię polską. Oddziały polskiej piechoty i dragonów przypuściły atak na pozycje tureckie, a po ich zdobyciu otworzyły przejścia do ataku polskiej kawalerii, w tym głównie husarii. Polska kawaleria wytrzymała kontratak jazdy tureckiej i wdarła się do tureckiego obozu. Wojska tureckie ogarnęła panika i próbowały odwrotu przez jedyny most ostrzeliwany przez polską kawalerię. Most się załamał i wielu tureckich żołnierzy utonęło. Niewielu z nich uciekło, a reszta wojsk tureckich zginęła lub dostała się do niewoli. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem wojsk polskich.

Mapa przedstawia plan bitwy pod Chocimiem. Bitwa została stoczona w 1673 r. między wojskami polskimi (koronnymi i litewskimi) a wojskami tureckimi. Bitwa została stoczona na brzegiem rzeki Dniestr. Rzeka ta przepływa z północy na południe, czyli od góry do dołu mapy. W środku mapy na rzece został zaznaczony most. Na lewym brzegu rzeki zajęły pozycję wojska tureckie. Broniły się one w obwarowaniach dawnego obozu polskiego nad Dnieprem. Od zewnątrz pozycje tureckie otoczone były przez wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego. P:ozycje tureckie ostrzeliwane były przez artylerię polską. Oddziały polskiej piechoty i dragonów przypuściły atak na pozycje tureckie, a po ich zdobyciu otworzyły przejścia do ataku polskiej kawalerii, w tym głównie husarii. Polska kawaleria wytrzymała kontratak jazdy tureckiej i wdarła się do tureckiego obozu. Wojska tureckie ogarnęła panika i próbowały odwrotu przez jedyny most ostrzeliwany przez polską kawalerię. Most się załamał i wielu tureckich żołnierzy utonęło. Niewielu z nich uciekło, a reszta wojsk tureckich zginęła lub dostała się do niewoli. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem wojsk polskich.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PBFtKU2pI

Mapa interaktywna pt. Bitwa pod Chocimiem Mapa przedstawia plan bitwy pod Chocimiem. Bitwa została stoczona w 1673 r. między wojskami polskimi (koronnymi i litewskimi) a wojskami tureckimi. Bitwa została stoczona na brzegiem rzeki Dniestr. Rzeka ta przepływa z północy na południe, czyli od góry do dołu mapy. W środku mapy na rzece został zaznaczony most. Na lewym brzegu rzeki zajęły pozycję wojska tureckie. Broniły się one w obwarowaniach dawnego obozu polskiego nad Dnieprem. Od zewnątrz pozycje tureckie otoczone były przez wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego. Pozycje tureckie ostrzeliwane były przez artylerię polską. Oddziały polskiej piechoty i dragonów przypuściły atak na pozycje tureckie, a po ich zdobyciu otworzyły przejścia do ataku polskiej kawalerii, w tym głównie husarii. Polska kawaleria wytrzymała kontratak jazdy tureckiej i wdarła się do tureckiego obozu. Wojska tureckie ogarnęła panika i próbowały odwrotu przez jedyny most ostrzeliwany przez polską kawalerię. Most się załamał i wielu tureckich żołnierzy utonęło. Niewielu z nich uciekło, a reszta wojsk tureckich zginęła lub dostała się do niewoli. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem wojsk polskich. Mapa składa się z warstwy bazowej i 4 warstw dodatkowych. Opis warstwy bazowej: Plan przedstawiający fazy bitwy pod Chocimiem. Na warstwie bazowej znajdują się 3 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Jan Sobieski. Jan Sobieski (1629 - 1696), hetman wielki koronny, a od 1674 r. król Polski. Wybitny dowódca wojskowy, uważany za mistrza w użyciu kawalerii i różnych rodzajów wojsk. Wielkie zwycięstwo w bitwie pod Chocimiem nie tylko przyniosło mu sławę, ale dało koronę Rzeczypospolitej. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Obraz przedstawia hetmana Jana Sobieskiego podczas bitwy pod Chocimiem. Został on przedstawiony jako zwycięski wódz, siedzący na koniu. Ubrany jest w zbroję łuskową (karacenę). Jego koń depce pokonanych Turków. ► Punkt 2 - Stanisław Jan Jabłonowski. Stanisław Jan Jabłonowski (1634 - 1702), hetman wielki koronny, podczas bitwy pod Chocimiem poprowadził szarżę husarii. Początkowo był zwolennikiem Jana III, ale z czasem popadł z nim w zatarg. Brał udział w bitwach pod Wiedniem i pod Parkanami. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Jest to portret mężczyzny ubranego w zbroję łuskową (karacenę). W lewym ręku trzyma hełm, a w prawym buławę będącą oznaką władzy hetmańskiej. ► Punkt 3 - Dymitr Jerzy Wiśniowiecki. Dymitr Jerzy Wiśniowiecki (1631 - 1682), hetman wielki koronny, uczestnik bitwy pod Chocimiem, gdzie dowodził centrum polskiego szyku. Po wyborze Sobieskiego na króla był jednym z głównych opozycjonistów, popierając politykę Habsburgów w Polsce. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja to portret mężczyzny w średnim wieku. Ubrany jest on w kontusz, a na ramiona ma zarzucony płaszcz. Warstwy dodatkowe: ● Warstwa 1 - Artyleria polska ostrzeliwuje pozycje tureckie. ● Warstwa 2 - Atak sił polskich na obóz turecki. Mapa przedstawia atak wojsk polskich na obóz turecki. ● Warstwa 3 - Próby kontrataków tureckich. Mapa przedstawia próbę kontrataków wojsk tureckich. ● Warstwa 4 - Ucieczka wojsk tureckich, zdobycie obozu tureckiego. Mapa przedstawia kierunki ucieczki rozbitych wojsk tureckich. Na warstwie 4 znajdują się 2 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Zamek w Chocimiu. Chocim - twierdza położona nad brzegiem rzeki Dniestr. Założona już w X w. przez książąt ruskich. W różnych okresach należała do Mołdawii, Polski i Turcji. W XVII w. należała do Polski. Miejsce dwóch wielkich bitew między wojskami tureckimi i polskimi, w 1621 r. i w 1673 r. W pierwszym przypadku Polacy bronili się w Chocimiu przed Turkami, a w drugim - Turcy przed Polakami. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Zamek w Chocimiu ► Punkt 2 - Zamek w Żwańcu w XIX wieku. Żwaniec - pograniczna twierdza położona przy ujściu rzeki Żwańczyk do Dniestru. W XVII w. został tam wzniesiony zamek obronny, którego ruiny zachowały się do dziś. Był własnością rodziny Kalinowskich, a później Lanckorońskich. W 1653 r. schroniły się tam przed Kozakami wojska koronne (zawarto tam tzw. ugodę żwaniecką). Zamek został zajęty przez Turków w 1672 r. Odzyskany w 1684 r. Oficjalnie powrócił do Polski po pokoju w Karłowicach 1699 r. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Zamek w Żwańcu w XIX wieku

RLjXMOorVXUua

Rycina przedstawia popiersie Jana III Sobieskiego. Podobizna króla okolona została wieńcem z liści laurowych. Król ma okrągłą twarz ozdobioną sumiastym wąsem. Ma zarzucony na ramiona płaszcz, który został pod szyją spięty broszą. Spod płaszcza widoczna jest zbroja, a przez pierś przewieszona jest wstęga. Pod portretem napis w języku łacińskim: Jan III, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ukraiński itd.

W 1676 r. nowy rozejm został podpisany w Żurawnie. Był on dla Polski o wiele korzystniejszy, bowiem nie musiała już płacić daniny. Utraconych ziem nie udało się jednak odzyskać. Kolejny najazd państwa osmańskiego został skierowany przeciwko Austrii. W 1683 r. Jan III przychylił się do próśb cesarza Leopolda i wyruszył z wojskami na pomoc oblężonemu Wiedniowi (tzw. odsiecz wiedeńskaOdsiecz wiedeńska w 1683 r.odsiecz wiedeńska, 1683 r.). Bitwa rozegrała się pod Wiedniem 12 września 1683 r. Wojska polskie oraz siły austriackie i wspierające je oddziały książąt niemieckich, ze wzniesień górujących nad miastem zaatakowały wojska tureckie. Do walki stanęło przeciwko sobie po około 70 tys. ludzi. Rozstrzygająca okazała się szarża ciężkiej jazdy, w której główną rolę odegrała polska husariahusariahusaria. Następnego dnia zdobyty został obóz turecki.

Król jako naczelny dowódca połączonych sił odniósł wielkie zwycięstwo, które zmusiło armię turecką do odwrotu. Wiedeń uwolniony został spod tureckiego oblężenia. Dowodzący tą armią wielki wezyr Kara MustafaKara Mustafa (1634 - 1683)Kara Mustafa został z rozkazu sułtana Mehmeda IV zamordowany.

R1QPYjKiM5w3u

Obraz przedstawiający wielkiego wezyra Kara Mustafę. Mustafa jest tu starszym mężczyzną o smutnym spojrzeniu z twarzą okoloną bujną ciemną brodą. Ubrany w bogaty strój, na głowie ma turban ozdobiony klejnotem wysadzanym kamieniami szlachetnymi i  przyczepionymi pawimi piórami. Mężczyzna okryty jest wierzchnią szatą z przypiętą broszą. Pod nią widoczna jest szata spodnia, zapinana na liczne guziki. Na piersi ma przypiętą kolejną broszę w kształcie gwiazdy, ozdobioną licznymi klejnotami.

Polska przystąpiła do Ligi ŚwiętejLiga ŚwiętaLigi Świętej (Austria, Wenecja, papiestwo). Swoją pomoc przeciw Turcji deklarowała także Rosja. Działania wojenne zakończyły się już po śmierci Jana III. W 1699 r. podpisany został pokój w Karłowicach. Odzyskano stracone ziemie, lecz bez żadnych nowych nabytków terytorialnych. W ten sposób zakończył się ostatni w historii Polski okres wojen z Turcją.

Następstwa wojen polsko‑tureckich

Przez ponad 150 lat Polska i Turcja prowadziły ze sobą wojny. Toczyły się one albo poza granicami Polski (np. w Mołdawii), albo na południowo‑wschodnich pograniczach. Wojny te miały ważny aspekt ideologiczny, bowiem prowadzono je nie tylko z wrogami państwa, ale także i religii. Były to więc wojny święte. Jednak z drugiej strony, liczne wojny wywołały zainteresowanie drugą stroną. Dotyczyło to nie tylko wiedzy o sztuce wojennej przeciwnika. Wojny te ukształtowały specyficzny sposób prowadzenia działań wojennych, w którym celował Jan III SobieskiJan III Sobieski (1629 - 1696)Jan III Sobieski. Ponadto szlachta polska chętnie przyjmowała stroje, broń, ozdoby wzorowane na tureckich. Pojawiały się one na ziemiach polskich w postaci łupów wojennych, były poszukiwane i cenione. Zjawisko to w historii sztuki nosi nazwę orientalizacji kultury polskiej.

Słownik pojęć

Bibliografia

• J.S. Łątka, Turcja, Poznań 1985.

• J. Pajewski, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko‑tureckich, Poznań 2003.

• J. Wimmer, Odsiecz wiedeńska 1683, Warszawa 1983.