RWxQJKaCMsSfU

Na pierwszym planie zdjęcia kilkanaście głazów narzutowych rozrzuconych po pagórkowatym, trawiastym terenie. W tle lasy i łąkowe tereny.

1. Przebieg zlodowaceń w Polsce

Lądolody i lodowce tworzą się w następujących warunkach:

• długotrwale utrzymujące się niskie (ujemne) temperatury powietrza;

• opady śniegu większe niż jego ubytek wskutek topnienia;

• rzeźba terenu umożliwiająca gromadzenie się śniegu (tereny płaskie, zagłębienia).

Takie warunki występowały w plejstocenie na obszarze dzisiejszego Półwyspu Skandynawskiego, dlatego powstał tam lądolód. W tym samym czasie w naszych Tatrach, Karkonoszach czy na Babiej Górze mogły tworzyć się lodowce górskie, ponieważ w górach zawsze jest zimniej niż na nizinach.

Rr8fnvtFUnC4Y1

Ilustracja przedstawia współczesną mapę hipsometryczną Europy. Na mapie przedstawiono maksymalny zasięg zlodowacenia plejstoceńskiego. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Na obszarze morza w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Czarnym trójkątem oznaczono czynne wulkany. Na mapie szarą linią zaznaczono maksymalny zasięg lądolodu skandynawskiego, a tereny które objęło to zlodowacenie są na mapie zamglone. Obejmują one północną i środkową część Europy, aż po Karpaty i Sudety w Polsce. Lodowce górskie przedstawiono za pomocą białoszarego gradientu obrysowanego szarym konturem. Występują one w górach środkowej i południowej części Europy. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano długości i szerokości geograficzne co pięć stopni. Po prawej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na siedemnaście części. U góry czerwony, dalej ciemnopomarańczowy, kolejno pomarańczowy, jasnopomarańczowy i żółty, jasnozielony i ciemnozielony, kolejno jasnoniebieski do ciemnoniebieskiego. Opisano izohipsy od zera metrów (poziom morza) do pięciu tysięcy metrów powyżej poziomu morza. Na dole paska odcieniami koloru niebieskiego oznaczono głębokości mórz i opisano izobaty: sto metrów poniżej poziomu morza, dwieście metrów poniżej poziomu morza, tysiąc metrów poniżej poziomu morza, dalej co tysiąc metrów do pięciu tysięcy metrów poniżej poziomu morza. W legendzie umieszczono również i opisano znaki użyte na mapie.

Na przestrzeni tysięcy lat plejstocenu klimat się zmieniał, okresy chłodniejsze przeplatały się z cieplejszymi. Kiedy przez dłuższy czas było zimniej, lądolód skandynawski powiększał swoje rozmiary. Następowała tzw. transgresja lodowcatransgresja lodowcatransgresja lodowca, który nasuwał się na sąsiednie obszary, m.in. na Polskę (patrz mapa powyżej). Okres pokrycia danego obszaru przez lądolód to glacjałglacjałglacjał lub po prostu zlodowacenie.  Naukowcy nie są zgodni, ile było w Polsce glacjałów. Często przyjmuje się, że na obszarze Polski miały miejsce cztery zlodowacenia: podlaskie (najstarsze), południowopolskie, środkowopolskie oraz północnopolskie (najmłodsze). Pomiędzy nimi występowały okresy cieplejsze zwane interglacjałamiinterglacjałinterglacjałami (czyli okresami międzylodowcowymi), w czasie których lądolód wycofywał się z naszego obszaru. Uważa się, że obecnie trwa właśnie taki interglacjał.

R5QV5fxlUNncD

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5QV5fxlUNncD

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

W tabeli poniżej podano dokładne dane dotyczące poszczególnych glacjałów i interglacjałów. Zwróć uwagę, że każdy z tych okresów ma nawet po kilka nazw, które przez geografów i geologów bywają używane zamiennie. Wszystkie nazwy wiążą się na ogół z miejscami, do których lodowiec docierał w swoim maksymalnym zasięgu.

2. Polodowcowe formy terenu w Polsce

Kilkukrotne transgresje lądolodu na obszar Polski doprowadziły do zmian ukształtowania powierzchni. Powstały liczne formy terenu będące wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich i kontynentalnych (lądolodów).
Działalność erozyjna lodowców to:

• niszczenie podłoża materiałem skalnym transportowanym przez lodowiec oraz płynące pod nim wody;

• niszczenie podłoża spowodowane naciskiem przesuwającego się lodu (głównie w górach);

• wietrzenie fizyczne (głównie mrozowe) skał znajdujących się w sąsiedztwie lodowca.

Szerokie U‑kształtne doliny górskie – np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska w Tatrach – wyżłobione zostały przez jęzory lodowców oraz wody z nich wypływające. Na stokach utworzyły się warstwy zwietrzałych skał, tzw. gołoborzagołoborzegołoborza. Na nizinach przed czołem dawnego lądolodu powstały szerokie pradolinypradolinapradoliny, którymi płynęły potężne rzeki. Także na nizinach wody podlodowcowe wyżłobiły głębokie, długie i wąskie zagłębienia zwane rynnamirynna polodowcowarynnami, które potem wypełniła woda, tworząc tym samym jeziora rynnowejezioro rynnowejeziora rynnowe.

RO8Ka6iTagNL0

Na zdjęciu dolina w kształcie litery "u", dno doliny szerokie, zbocza łagodne, zalesione. W dolinie poza lasami znajduje się łąka. W tle, w centralnej części, szczyt górski, a po bokach inne, nieco niższe wzniesienia.

R1TvT5BDaDxGo

Na zdjęciu długie i wąskie jezioro. Z lewej i prawej strony jeziora drzewa. W tle z lewej strony zabudowania. Na pierwszym planie w prawym dolnym rogu budynek i kajaki pomiędzy drzewami.

Działalność akumulacyjna lodowców to osadzanie materiału skalnego w różnych miejscach wokół lodowca. W ten sposób powstały m.in. pofałdowane formy terenu – moreny, np. czołowemorena czołowaczołowe, dennemorena dennadenne, a w górach także bocznemorena bocznaboczne i środkowemorena środkowaśrodkowe. Na nizinach lądolód zostawił po sobie głazy narzutowegłaz narzutowy (eratyk)głazy narzutowe, czyli bezładnie rozrzucone pojedyncze bloki skalne o różnej wielkości. Powstały tam również rozległe, spłaszczone, piaszczyste równiny zwane sandramisandrsandrami.

Rjp9pbnCWMH0p

Na zdjęciu pofałdowany teren rolniczy porośnięty zieloną roślinnością. W tle las. Nad nim niebo z kilkoma chmurami.

RWxQJKaCMsSfU

Na pierwszym planie zdjęcia kilkanaście głazów narzutowych rozrzuconych po pagórkowatym, trawiastym terenie. W tle lasy i łąkowe tereny.

R1T17g6OuyR5m

Na ilustracji na skalnym podłożu przedstawiony cofający się lądolód oraz podstawowe formy terenu będące pozostałością po jego działalności. Z lewej strony ilustracji warstwa lodu o grubości dwóch do trzech kilometrów. Z prawej strony ilustracji, na powierzchni, z której wycofał się lądolód – oz, drumliny, głazy narzutowe, morena czołowa, sandr, pradolina, jezioro zastoiskowe, jezioro rynnowe, morena denna, kem, obniżenia powstałe po wytopieniu brył lodu wypełnione przez wodę. Wszystkie te formy oznaczone strzałkami i opisane odpowiednimi nazwami.

R1KyWzy7jChCS

Na ilustracji lodowiec górski o grubości kilkuset metrów na stoku górskim. Wskazane strzałkami i opisane zostały charakterystyczne elementy lodowca górskiego: pole firnowe, szczeliny brzeżne i poprzeczne, jęzor lodowcowy, cyrk lodowcowy, próg skalny oraz grań (krawędź góry oszlifowana przez materiał skalny przemieszczający się z lodem). Na przodzie lodowca jęzor lodowcowy morena środkowa, morena czołowa i morena boczna, głazy narzutowe i jezioro zastoiskowe.

DEFINICJE

oz*

oz*

wydłużone, kręte wzgórze (pagórek) ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu przez kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane jest z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w szczelinach podlodowcowych

R1b6kOfVhpInN

Zdjęcie przedstawiające wydłużony pagórek porośnięty zieloną roślinnością - trawami, kwiatami, pojedynczymi drzewami. W lewym dolnym rogu ilustracji, w prostokątnej ramce, schemat ozu.

kem*

kem*

okrągły lub wydłużony pagórek/wzgórze o spłaszczonym wierzchołku; osiąga wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicę nawet do kilkuset metrów; zbudowany ze żwirów, piasków i mułów akumulowanych przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i zagłębieniach lądolodu

RrF3rdooV9qpx

Na zdjęciu kem, wydłużony pagórek o spłaszczonym wierzchołku. Na pierwszym planie obszar porośnięty trawą, w tle zdjęcia las, na górze niebieskie niebo.

drumlin*

drumlin*

niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, wydłużony w kierunku ruchu lądolodu; powstaje pod lądolodem z materiału morenowego

RnhwQmhNz8nIN

Schemat przedstawiający drumlin - niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, wraz z graficzną ilustracją jego budowy. Po lewej stronie schematu stromy stok drumlinu, po prawej łagodny stok. Zaznaczony został kierunek ruchu lądolodu od stromego stoku do łagodnego. Wysokości drumlinu oznaczona trzema kolorami: zielonym (najniżej), pomarańczowym (wyżej) i czerwonym (najwyżej). Schemat przedstawiony w dwóch rzutach - u góry widziany z boku, poniżej widziany z góry. Pod schematem drumlinu zdjęcie przedstawiające go w naturze. W centralnej części zdjęcia pagórek porośnięty trawą i drzewami, w tle las, na górze zdjęcia jasnoniebieskie niebo.

Ciekawostka

Największy głaz narzutowy w Polsce to „Trygław” w miejscowości Tychowo niedaleko Koszalina. Ma on prawie 8 m wysokości (z czego ok. 4 m znajdują się pod ziemią) i ok. 50 m obwodu. Jest to też drugi co do wielkości głaz narzutowy w Europie.

R60THJ252W5yo

Na zdjęciu, w centralnej części, znajduje się Trygław - największy głaz narzutowy w Polsce. Wypełnia on połowę zdjęcia. W tle fotografii znajdują się drzewa oraz cmentarz. Głaz o średnicy kilkunastu metrów, podłużny. Na nim krzyż z figurą Jezusa.

Dzisiejsze występowanie polodowcowych form terenu zależy od tego, jak dawno z danego miejsca ustąpił lodowiec. Ostatnie u nas zlodowacenie północnopolskie skończyło się ok. 10 tys. lat temu i zasięg tego właśnie glacjału wyznacza obszary o największym nagromadzeniu form polodowcowych.

R1HvuZsI8s1Uj

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Teren Polski oznaczony białym kolorem. Na mapie widoczne rzeki i Morze Bałtyckie - oznaczone na niebiesko. Na mapie przedstawiono wybrane formy polodowcowe. Na północy, w rejonie pojezierzy, biegnie nieregularny pas koloru pomarańczowego obrazującego sandry. Wzdłuż rzek i w pasie pobrzeży występuje kolor zielony obrazujący pradoliny. Czerwonymi, przerywanymi liniami oznaczono moreny czołowe. Układają się one równoleżnikowo na całym obszarze mapy. Czarną linią zaznaczono maksymalny zasięg zlodowacenia, biegnie ona równoleżnikowo na południu Polski wzdłuż Przedgórza Sudeckiego i Pogórza Karpackiego. Oznaczono na szaro i nazwami kraje graniczące z Polską: Federacja Rosyjska, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja, Republika Czeska, Niemcy. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co jeden stopień. W lewym dolnym rogu legenda: Polska - wybrane formy polodowcowe. Poniżej wyjaśnienie użytych symboli: pomarańczowy prostokąt - sandr, zielony prostokąt - pradolina, czerwona linia morena czołowa, czarna linia - maksymalny zasięg zlodowacenia.

3. Rzeźba młodoglacjalna i staroglacjalna

Polodowcowe formy terenu występują dziś niemal w całej Polsce. Jednak na różnych obszarach zachowały się one w różnym stanie. Rzeźbę polodowcową w najlepszej postaci spotkać można na pojezierzach, dlatego że do tych właśnie obszarów sięgało ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Mówimy tam o rzeźbie młodoglacjalnejrzeźba młodoglacjalnarzeźbie młodoglacjalnej, która cechuje się dosyć silnym pofałdowaniem terenu i licznymi formami polodowcowymi, takimi jak: moreny, jeziora, sandry, ozyoz*ozy, kemykem*kemy, drumlinydrumlin*drumliny i inne.

R1Fud6VqiDoHJ

Na zdjęciu dwa jeziora położone w lekko pofalowanym, zalesionym terenie. Gdzieniegdzie zabudowania. Na górze zdjęcia jasne niebo. Pośrodku jeziora wyspa, na której znajdują się domy i drzewa. Nieregularna linia brzegowa jezior. W tle zalesione wzniesienie, pośrodku niewielkie pola i domy.

Na południe od pojezierzy znajdują się obszary rzeźby staroglacjalnejrzeźba staroglacjalnarzeźby staroglacjalnej. Obejmują one głównie Niziny Środkowopolskie oraz pas wyżyn. Było to przedpole ostatniego zlodowacenia, czyli tzw. strefa peryglacjalnastrefa peryglacjalnastrefa peryglacjalna. Panował tam zimny klimat, który powodował m.in. intensywne wietrzenie mrozowe skał oraz inne procesy niszczące zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny). Całokształt procesów geologicznych strefy peryglacjalnej skutkował wyrównaniem wcześniejszych form polodowcowych. Jednocześnie powstały inne, charakterystyczne dla tej strefy formy, jak: gołoborza, pokrywy lessowepokrywa lessowapokrywy lessowe, wydmy śródlądowewydma śródlądowawydmy śródlądowe.

RolLCJTksOEGN

Na zdjęciu, na pierwszym planie, stok górski pokryty ostrymi kamieniami. W dole, w tle zdjęcia, rozległy teren równinny, na którym znajdują się pola uprawne, drzewa i zabudowania. Pomiędzy stokiem a równiną pas lasu iglastego.

RBg73Ydtg2XpX

Na zdjęciu odsłonięte warstwy żółtej pylastej skały porośnięte lasem.

R1VHVYxFlnthE

Na zdjęciu piaszczysty teren, dookoła las. W tle, u góry, jasne niebo.

R1Aw0q9SHUHsr

Na zdjęciu rozległy, lekko pofałdowany teren rolniczy, porośnięty zieloną roślinnością, gdzieniegdzie pojedyncze drzewa oraz las. Górną część zdjęcia zajmuje jasne niebo.

DEFINICJE

R1F1XCsB418Ut1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie kolorami zaznaczono rodzaje skał z epoki plejstocenu i holocenu, czyli utwory czwartorzędowe. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie i opisano je. Opisano rzeki i państwa sąsiadujące z Polską. Na mapie strzałkami i literami zaznaczone kierunki spływu wód i oznaczenia pradolin. Większą część obszaru Polski pokrywa jasnobrązowy kolor obrazujący plejstoceńskie piaski, żwiry i gliny zwałowe lodowcowe występujące pod postacią wysoczyzn morenowych. Poprzeplatane są one kolorem żółtym, obrazującym piaski i żwiry wodnolodowcowe, głównie sandrowe. Obszary górskie oznaczono kolorem pomarańczowym, obrazującym gliny stokowe. Wzdłuż rzek występuje kolor błękitny oraz zielony, obrazujący piaski i żwiry rzeczne oraz piaski den pradolin. Kolor różowy na obszarze Wyżyny Częstochowskiej, Wyżyny Lubelskiej i Kotliny Sandomierskiej obrazuje lessy. Kolorowymi liniami przedstawiono zasięg czterech zlodowaceń. Zlodowacenie podlaskie – zielona linia biegnie z północnego zachodu na środkowy wschód. Zlodowacenie południowopolskie – czarna linia biegnie równoleżnikowo na południu Polski wzdłuż Przedgórza Sudeckiego i Pogórza Karpackiego. Zlodowacenie środkowopolskie – niebieska linia biegnie z zachodu na wschód, najpierw wzdłuż Przedgórza Sudeckiego, następnie skręca na północ od Kielc, potem kieruje się na południe ku ujściu Sanu do Wisły, a następnie na wschód. Zlodowacenie północnopolskie – czerwona linia biegnie z okolic Zielonej Góry z zachodu na wschód, na wysokości Niziny Mazowieckiej, kierując się ku północy. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co jeden stopień. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie osiem kolorowych prostokątów, które opisano nazwami skał z okresu plejstocenu i holocenu, opisano zasięgi zlodowaceń i literowe oznaczenia pradolin. Po lewej stronie mapy legenda. W legendzie są następujące elementy: tytuł mapy: POLSKA utwory czwartorzędowe. Poniżej podziałka liniowa ze skalą mapy od 0 do 100 kilometrów. Poniżej wyjaśnienia zastosowanych kolorów na mapie z podziałem na epoki i skały. Symbole do holocenu: wrzosowy prostokąt – piaski teras morskich częściowo zwydmione i zatorfione; błękitny prostokąt – piaski i żwiry rzeczne z pylasto‑piaszczystą pokrywą madową. Symbole do plejstocenu: zielony prostokąt – piaski i żwiry rzeczne oraz piaski den pradolin i zastoisk częściowo zwydmione, lokalnie z pokrywą torfów holoceńskich; różowy prostokąt – lessy i utwory lessopodobne; pomarańczowy prostokąt – gliny stokowe obszarów górskich i wyżynnych; żółty prostokąt – piaski i żwiry wodnolodowcowe (głównie sandrowe); beżowy prostokąt – piaski, żwiry i gliny zwałowe lodowcowe: wysoczyzn morenowych; brązowy prostokąt – piaski, żwiry i gliny zwałowe lodowcowe: wzgórz morenowych. Poniżej oznaczenie zastosowanych na mapie linii symbolizujących zasięgi zlodowaceń: zielona linia – podlaskie, czarna linia – południowopolskie, niebieska linia – środkowopolskie, czerwona linia – północnopolskie. Poniżej oznaczenia pradolin: W‑B – warszawsko‑berlińska, B‑N – Biebrzy‑Narwi, R‑Ł – Redy‑Łeby, T‑E – toruńsko‑eberswaldzka, P – przedkarpacka, W‑P – Warty‑Prosny, P‑O – Prosny‑Odry, G‑B – głogowsko‑barucka, B – Baryczy, K‑N – Kwisy‑Nysy Łużyckiej, W‑K – Wieprza‑Krzny. Poniżej czarna strzałka z grotem zwróconym w lewą stronę i opisem: kierunek spływu wód.

Podsumowanie

• Współczesny krajobraz Polski w dużym stopniu kształtowany był przez lądolód.

• Na naszym obszarze mieliśmy najprawdopodobniej cztery zlodowacenia (glacjały), z których największy wpływ na dzisiejszą rzeźbę miało ostatnie zlodowacenie północnopolskie.

• Zlodowacenie północnopolskie skończyło się zaledwie 10 tys. lat temu i ukształtowało rzeźbę młodoglacjalną na pojezierzach.

• Rzeźba młodoglacjalna naszych pojezierzy charakteryzuje się dosyć znacznym pofałdowaniem terenu, na które składają się liczne formy, np. jeziora, pradoliny, sandry, moreny czołowe i denne oraz inne wzniesienia (ozy, kemy, drumliny).

• Krajobraz staroglacjalny występuje przede wszystkim na Nizinach Środkowopolskich, gdzie przeważają tereny równinne miejscami tylko urozmaicone pradolinami, wałami morenowymi i wydmami śródlądowymi.

• W górach występowały lodowce górskie, które utworzyły m.in. szerokie doliny U‑kształtne czy kotły polodowcowe, często wypełnione dziś wodą i tworzące jeziora.

Praca domowa

Wydrukuj poniższą tabelę. Obok każdej z map wpisz nazwę zlodowacenia, jakie zostało na niej pokazane. Dodaj też krótkie notatki na temat każdego glacjału (i interglacjału, jeśli interesuje cię ten temat).

R1c7zFOaHVNZa1

Na ilustracji tabela: czwartorzęd z podziałem na holocen i plejstocen, opisane daty i wydarzenia geologiczne. Na mapkach Polski przedstawiono zasięgi zlodowaceń. Opisano interglacjały.

RS74tNuB1Vad6

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź#15537cwhite

Pokaż podpowiedź

Opisz krótko każde z czterech zlodowaceń. Możesz skorzystać z informacji zawartych w tym materiale, a także innych źródeł wiedzy, np. stron internetowych związanych z historią geologiczną Polski.

Słownik

Ćwiczenia