Ważne daty

Kontekst

Pierwsza połowa XX wieku to czas różnorodnych przemian. Wyraźnie widać to nie tylko na gruncie polityczno‑ekonomicznym, ale także w sztuce, kulturze i obyczajowości. Od początku XX wieku w atmosferze społeczno‑polityczno‑kulturowej wyczuwało się zmiany. Dotychczasowe środki artystycznego wyrazu stawały się także niewystarczające. Rozpoczęto więc poszukiwania. Etnolodzy próbowali dotrzeć do korzeni kultur narodowych najpierw Europy, potem innych części świata. Rewolucjoniści obalali stare systemy… A w Nowym Orleanie rodził się jazz.

O Nowym Orleanie często mówi się, że jest kulturowym tyglem. Wpływy europejskie mieszają się tam z afrykańskimi, kubańskimi, południowoamerykańskimi i wieloma innymi. Nic więc dziwnego, że w miejscu tak pełnym odmienności kształtują się nowe prądy i idee.

Jazz powstaje z połączenia kilku muzycznych prądów, krzyżujących się ze sobą i splatających w nową jakość. Samo słowo pochodzi ze slangu i określa coś pełnego energii, żywiołowego. W odniesieniu do muzyki pojawiło się w prasie w 1916 roku. Nową muzykę określiła tak Chicago Tribune.

ROzHpl6MKSvRo1

Fotografia przedstawia obraz olejny wykonany przez Alberta Gleizes w 1915 roku pt. „Composition pour Jazz”. Kompozycja to gwasz na tekturze, podpisany w prawym dolnym rogu „Albert Gleizes / 15, NY”. Obraz składa się z szerokich, zachodzących na siebie płaszczyzn czerni, bieli i dwóch podstawowych kolorów, żółtych i czerwonych. Kolory dynamicznie przecinają się, widać ukośne i półokragłe linie.

Wśród źródeł jazzu nowoorleańskiego, znanego później jako dixielandDixielanddixieland, wymienia się bluesBluesblues, ragtimeRagtimeragtime, negro spiritual i kontakt muzyków z marszowymi orkiestrami wojskowymi, między innymi podczas uroczystości publicznych. W czasie obu wojen ciemnoskórzy jazzmani także byli wcielani do armii.

Ragtime

Ragtime to gatunek początkowo znany głównie z klubów, barów, statków pływających pomiędzy USA a Europą i temu podobnych miejsc. Stanowił kompilację zasłyszanych melodii z improwizowanym akompaniamentem quasi‑marszowym. Z czasem był zapisywany i stał się gruntem walk pianistów‑wirtuozów. Choć ragtime pisało wielu, najpopularniejszym kompozytorem tego gatunku był Scott Joplin, nazywany przez sobie współczesnych oraz późniejszych jazzmanów „królem ragtime’u”. Posłuchajmy The Entertainer, jego najczęściej wykonywanego i chyba najlepiej znanego przeboju.

Synkopowane rytmy oraz charakterystyczny, trochę marszowy akompaniament. Oto cechy wyróżniające ragtime.
W Paryżu gatunkiem tym zainteresowali się kompozytorzy europejscy, między innymi Igor Strawiński. Kompozytor znany z baletów i utworów symfonicznych po raz pierwszy spotkał się z ragtime’em, gdy przyjaciel przywiózł mu z USA nuty. Zainspirowany tym, co zagrał zapoznając się z nimi, zabrał się do pisania. I tak oto powstał w 1918 roku Ragtime na 11 instrumentów.

Zauważmy, że do tego momentu Strawiński prawdopodobnie jeszcze nie słyszał granego na żywo jazzu. Dopiero gdy już niemal kończył pracę nad Piano‑Rag‑Music (1919), po raz pierwszy udało mu się usłyszeć na żywo muzyków grających ragtime’y. I to na około dwa tygodnie przed ukończeniem utworu. Posłuchajmy, jak cechy ragtime’u łączą się z politonalnością.

Negro spiritual i blues

Negro spiritual lub spiritual song powstawały na początku w południowych stanach USA pod wpływem protestanckich hymnów, które czarni niewolnicy słyszeli w kościołach. Obecność na coniedzielnych nabożeństwach stanowiła często jedyną formę społecznej aktywności innej niż praca, na którą niewolnikom pozwalano. Spekuluje się także, że niektóre hymny zawierały ukryte wskazówki, jak uciec i opuścić tereny południowych stanów, aby stać się wolnym. Jednak nigdy tego nie udowodniono.

Pieśni mają bardzo różną strukturę i tempo. Jednak charakterystyczne synkopowane rytmy, blue notes (obniżanie niektórych dźwięków o mniej więcej półton w stosunku do oryginalnych skal durowych i mollowych) i częsta praktyka tzw. pytania i odpowiedzi, to cechy wiodące. Widoczna w pieśniach tęsknota za wolnością i ulgą od pracy przekazywana jest za pomocą takich symboli, jak rzeka Jordan, przejście na drugą stronę wody do obozowiska itp.

Blues wywodzi się głównie z pieśni wykonywanych podczas pracy. Pierwsze wzmianki na jego temat można przeczytać w kronikach już pod koniec XIX wieku, lecz po raz pierwszy tekst bluesa opublikowany zostaje dopiero w 1908. O wczesnych bluesach często mówi się „pieśni niedoli”, ponieważ stanowią po części wykrzyczaną, a po części wyśpiewaną, próbę wyrażenia trudnych, często bolesnych emocji i wszelkiego rodzaju życiowych niesprawiedliwości.

Słyszana w powyższym przykładzie forma bluesa stanie się utrwalonym standardem ery jazzu. Dwunastotaktowa całość podzielona na trzy części po cztery takty stanowi podłoże każdej ze zwrotek o zwyczajowym układzie wersów typu aab. Przebieg harmoniczny także posiada określoną i znaną powszechnie strukturę.

R1DfzDpwUfHPz

Fotografia przedstawia jeden z pierwszych opublikowanych bluesów. Jest napisany przez pianistę Jelly’ego Roll Mortona w 1915 r. Na ilustracji widać dwoje grających na instrumentach ludzi. Postacie są biało-czarne. Na górze znajduje się napis: The Jelly Roll Blues.

Dixieland i swing

Dixieland powstaje z połączenia powyższych elementów z wpływami afrokubańskimi, kontaktami muzyków z marszami wojskowymi oraz muzyką kubańską i południowoamerykańską. Gatunek ten wykorzystuje specyficzny rytm basowy, tak zwany walking, który potem rozwinie swingSwingswing.

RBt0kdBjHEdnQ1

Fotografia przedstawia wzór rytmiczny swinga w odniesieniu do wzorców klasycznych.

Swing zdominował estrady nie tylko USA, lecz później także innych krajów świata. Największą popularnością cieszył się w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, a rozpoczął się w Chicago. Stamtąd, przy pomocy wodewilów i musicali, rozpowszechnił się w pozostałych stanach. A ponieważ obok amatorów do grania jazzu zabrali się profesjonalni muzycy, zaczęło powstawać coraz więcej aranżacji na coraz większe zespoły, by ostatecznie doprowadzić do wykształconego z orkiestry dętej big‑bandu.

R1csYizwq2ReJ1

Fotografia przedstawia Louisa Armstronga, jedną z najbardziej wpływowych osobowości jazzu I połowy XX wieku. Ciemnoskóry mężczyzna ma krótko obcięte, czarne włosy. Ubrany jest w białą koszulę i szary garnitur. Na prawym nadgarstku znajduje się zegarek. Mężczyzna gra na trąbce.

Louis Armstrong, jedna z najbardziej wpływowych osobowości jazzu I połowy XX wieku. Charakterystycznym elementem dla tego czasu jest obecność w zespole gitary lub banjo, razem z fortepianem i perkusją stanowiących sekcję rytmiczną zespołu. Na pierwszym planie bowiem zazwyczaj znajdowały się instrumenty, takie jak klarnet, trąbka czy saksofon.

Era jazzu

Segregacja rasowa, nadal obowiązująca w południowych stanach USA, nie spowolniła rozprzestrzeniania się jazzu. Jednak prawa segregacyjne upadną dopiero po II wojnie światowej, między innymi dzięki działaniom Martina Lutera Kinga.

RTM3bzXgRXbP01

Fotografia przedstawia The King Carter Jazzing Orchestra, Houston 1921 rok. Jest to archiwalne zdjęcie, na którym znajduje się pięciu, zadowolonych, ciemnoskórych mężczyzn. Mężczyźni ubrani są w garnitury, na głowie mają kapelusze. Każdy z mężczyzn grał na innym instrumencie, były to: puzon, trąbka, perkusja, skrzypce i bas.

Jednak to nie jedyny konflikt społeczny, który toczył się w XX wieku. W Europie i USA do głosu doszły sufrażystki, które walczyły o równouprawnienie kobiet, gdyż w wielu miejscach w Europie oraz w USA, nie posiadały one na przykład prawa do głosowania. Niejako przypadkowo w procesie tym dopomogła I wojna światowa, podczas której z przyczyn ekonomicznych kobiety zaczęły masowo pracować w fabrykach, co dało im nowe źródła utrzymania, a co za tym idzie, większą niezależność ekonomiczną. A jak radziły sobie kobiety jazzu? Zobaczmy.

Muzyką jazzową zainteresował się także inny kompozytor rezydujący w Paryżu – Darius Milhaud, który nie tylko miał okazję usłyszeć coraz częściej goszczących we Francji muzyków jazzowych. Odbył także podróż do Ameryki południowej, co po powrocie skłoniło go do napisania Saudades do Brasil, suity na fortepian solo, w 1920 roku. Pomysły na tytuły części zaczerpnął z nazw dzielnic Rio de Janeiro, a gdy ich zabrakło, uzupełnił je o miana największych miast Brazylii. Posłuchajmy fragmentu.

Era jazzu nie skończyła się i trwa do dzisiaj, tak jak jego główne założenia: swing oraz improwizacja, bez których żaden muzyk jazzowy obyć się nie może.

George Gershwin

R12MLLhOm7YSg1

Fotografia przedstawia George Gershwina. Mężczyzna w średnim wieku, ma krótko obcięte włosy, które są zaczesane do tyłu. Mimika twarzy poważna, ale z lekkim uśmiechem. Ubrany jest w koszulę, krawat i marynarkę.

Oryginalnie Jakob Gershwine, urodził się na Brooklynie parze rosyjskich emigrantów żydowskiego pochodzenia. Był drugim spośród czworga rodzeństwa. Początkowo nie interesował się muzyką i wraz z innymi chłopcami biegał po ulicach psocąc dorosłym. Dwa wydarzenia zmieniły ten stan rzeczy: po pierwsze, usłyszał swojego rówieśnika grającego recital na skrzypcach, po drugie, rodzice kupili starszemu bratu pianino. Niestety, początkowo mały George nie trafiał na nauczycieli, którzy potrafili go zrozumieć, dopiero współpraca z Charlesem Hambitzerem przyniosła efekty. W 1917 roku opublikowano jego pierwszą piosenkę. Siedemnastoletni wówczas Gershwin otrzymał za utwór honorarium w wysokości 50 centów. Aż dziw, że według statystyk, stanie się później najlepiej zarabiającym kompozytorem jeszcze za życia.

Formalna edukacja kompozytorska Gershwina obejmowała studia pod kierunkiem Rubina Goldmarka oraz awangardowego teoretyka i kompozytora Henry’ego Cowella. Zaowocowało to powstaniem w 1924 Błękitnej rapsodii z charakterystycznym glissandem klarnetu na początku.

W połowie lat dwudziestych George Gershwin krótko przebywał w Paryżu, gdzie próbował poszerzyć swoją wiedzę kompozytorską najpierw pod kierunkiem Nadii Boulanger, potem zaś Maurice’a Ravela. Boulanger odrzuciła propozycję, gdy Gershwin rozpoczął pracę nad Amerykaninem w Paryżu. Uznała, że jej nauki mogłyby niekorzystnie wpłynąć na „amerykańskość” Gershwina i w rezultacie podkopać jego naturalnie rozwijający się talent. Ravel także odmówił wyjaśniając, że świat potrzebuje autentycznego Gershwina, a nie podróbki Ravela. Igor Strawiński wspominając tamte czasy wyzna, że Ravel żartował później: Gdy dowiedziałem się, ile Gershwin zarabia, stwierdziłem, że to ja powinienem uczyć się u niego. I rzeczywiście, w powstałych po I wojnie światowej koncertach fortepianowych krytycy bez problemu wpływy Gershwina u Ravela zauważają.

Po powrocie do Nowego Jorku Gershwin publikuje w 1928 roku Amerykanina w Paryżu, cieszący się uznaniem poemat symfoniczny. W międzyczasie razem z bratem pisze liczne musicale. Piosenki z niektórych z nich staną się później standardami jazzowymi.

W 1935 roku, po latach zmagań, wystawia operę Porgy and Bess, która okazuje się totalną finansową klapą i po kilkunastu zaledwie przedstawieniach zostaje zdjęta z afisza. Krytycy napiszą po latach, że przyczyną tego była nie tyleż proponowana akcja czy sceneria samej opery, lecz raczej kryzys finansowy tzw. Wielkiej Depresji.

Sama opera bowiem pełna jest nie tylko połączeń klasycznych form i gatunków, jak fuga, recytatyw czy aria. Gershwin wykorzystuje w jej ramach złożony system motywów przewodnich, serię dźwiękową i inne techniki atonalne oraz bitonalne, które umiejętnie łączy z afroamerykańską żywiołowością.

Ostatnie dwa lata życia Gerswin spędził w Hollywood tworząc muzykę filmową. Tam też zmarł z powodu raka mózgu. Mimo udanej operacji usunięcia nowotworu, kompozytor nie obudził się z kilkudniowej śpiączki. Pochowano go w grobowcu rodzinnym w Nowym Jorku.

R1Po4g0JQirru1

Fotografia przedstawia grób Gershwina w Nowym Jorku. Wysoki, betonowy grobowiec. Nad wrotami znajduje się napis „GEORGE GERSHWIN”. W tle widać zadrzewiony park.

Wpływy twórczości Gershwina widać nie tylko w późniejszych nurtach i gatunkach ery jazzu, lecz również w muzyce klasycznej i filmowej II połowy XX wieku oraz obecnie. Nie bez przyczyny nadano mu przecież przydomek „króla jazzu”.

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna