Ważne daty

Między muzyką‑nauką a muzyką‑sztuką

Wydaje się, że jedną z dat granicznych, którą najtrudniej jest określić, jest moment zakończenia średniowieczaśredniowiecześredniowiecza i początku renesansurenesansrenesansu. W historii sztuki takie praktyki kończą się niepowodzeniem – nie ma bowiem dokładnego momentu zakończenia popularności jednego stylu i wprowadzenia w jego miejsce nowego – okresy przejściowe są stosunkowo długie i bardzo często pewne techniki kompozytorskie mieszają się ze sobą: krzyżuje się dawne i nowe, tradycyjne (nie mylić z tradycjonalizmem) z awangardowym, konserwatywne z postępowym…

Kiedy w XIV wieku we Francji komplikacje fakturalne i strukturalne typowe dla epoki Ars Nova, po śmierci Guillaume’a de Machauta przybrały postać eksperymentów rytmicznych i notacyjnych Ars Subtilior, we Włoszech rozkwitała sztuca trecenta - kompozytorzy umuzyczniali teksty Bocaccia i Petrarki, operując jasną, prostą strukturą, odmienną od modnej we Francji „polifonii gotyckiej”. Kolejne zwiastuny nowego stylu, związane z dominacją prostoty i uzmysłowieniem sobie roli brzmienia - ważniejszej od norm teoretycznych, obserwować można było w muzyce angielskiej XIV wieku i w muzyce, jaka powstawać zaczęła w ośrodkach burgundzkich (dworu w Dijon i katedry w Cambrai). Muzyka stawała się sztuką…

„I cóż w tym dziwnego?” - zapytać można z dzisiejszej perspektywy. Otóż był to właśnie jeden z przełomów kopernikańskich w historii muzyki. W średniowieczu, w związku z tym, że sztuka podporządkowana była celom teologicznym, muzykę interpretowano jako naukę. W systemie edukacyjnym, jako jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych (bądź siedmiu sztuk godnych człowieka wolnego), muzyka była częścią matematyki, ta zaś – filozofii. Jako dziedzina wchodząca w skład quadriviumquadriviumquadrivium, percypowana była jako nauka o liczbach w czasie.

RA0ZTbNedqylZ

Fresk anonimowego autora: Laura i poeta - Laur, XIV w., Muzeum Petrarki, Włochy. Dodatkowe informacje zawiera punkt interaktywny 1: Wiedzę o muzyce średniowiecza czerpać mogliśmy ze wzmianek w pismach filozoficznych i matematycznych oraz traktatów, które dzisiaj nazwalibyśmy podręcznikami do nauki o muzyce. Ale fakty te świadczą o jednym – od samej muzyki ważniejsza była teoria, system praw, norm, nakazów i zakazów… Praktyka muzyczna była mniej istotna. Ten stan rzeczy zaczął zmieniać się w renesansie – muzykę zaczęto traktować jako sztukę, pojawiły się uwagi o wartości muzyki, wzmianki o przyjemnościach zmysłowych towarzyszących słuchaniu muzyki, wskrzeszono znaną starożytnym Grekom teorię etosu, mówiącą o oddziaływaniu muzyki na psychikę ludzką.

Fresk anonimowego autora: Laura i poeta - Laur, XIV w., Muzeum Petrarki, Włochy. Dodatkowe informacje zawiera punkt interaktywny 1: Wiedzę o muzyce średniowiecza czerpać mogliśmy ze wzmianek w pismach filozoficznych i matematycznych oraz traktatów, które dzisiaj nazwalibyśmy podręcznikami do nauki o muzyce. Ale fakty te świadczą o jednym – od samej muzyki ważniejsza była teoria, system praw, norm, nakazów i zakazów… Praktyka muzyczna była mniej istotna. Ten stan rzeczy zaczął zmieniać się w renesansie – muzykę zaczęto traktować jako sztukę, pojawiły się uwagi o wartości muzyki, wzmianki o przyjemnościach zmysłowych towarzyszących słuchaniu muzyki, wskrzeszono znaną starożytnym Grekom teorię etosu, mówiącą o oddziaływaniu muzyki na psychikę ludzką.

1

1. Wiedzę o muzyce średniowiecza czerpać mogliśmy ze wzmianek w pismach filozoficznych i matematycznych oraz traktatów, które dzisiaj nazwalibyśmy podręcznikami do nauki o muzyce. Ale fakty te świadczą o jednym – od samej muzyki ważniejsza była teoria, system praw, norm, nakazów i zakazów… Praktyka muzyczna była mniej istotna. Ten stan rzeczy zaczął zmieniać się w renesansie – muzykę zaczęto traktować jako sztukę, pojawiły się uwagi o wartości muzyki, wzmianki o przyjemnościach zmysłowych towarzyszących słuchaniu muzyki, wskrzeszono znaną starożytnym Grekom teorię etosu, mówiącą o oddziaływaniu muzyki na psychikę ludzką.

Kompozytorzy franko‑flamandzcy

Żyjący w latach ok. 1435‑1511 Johannes Tinctoris, flamandzki kompozytor i teoretyk, zapisał Complexus effectuum musices (Złożone działanie muzyki), znane także jako Dwudziestokrotne działanie muzyki. Obok typowo średniowiecznych, przepojonych myślą filozoficzną przymiotów muzyki wskazał kilka takich, pod którymi żaden z Ojców Kościoła nie chciałby się zapewne podpisać:

1. Boga radować;
2. Boga chwalić;
3. radość zbawionych zwiększać;
4. Kościół wojujący do tryumfującego zbliżać;
5. przygotować do uzyskania Bożego błogosławieństwa;
6. dusze do pobożności pobudzać;
7. smutek rozpraszać;
8. zatwardziałość serca zmiękczać;
9. diabła zmuszać do ucieczki;
10. wywoływać stan ekstazy;
11. umysły przyziemne podnosić;
12. złą wolę odbierać;
13. ludzi cieszyć;
14.chorych leczyć;
15. w trudach ulgę dawać;
16. dusze do walki podniecać;
17. miłość podsycać;
18. obcowaniu ludzi przyjemność dodawać;
19. uczonym w muzyce sławę dawać;
20. dusze zbawiać.

Kompozytorzy, którzy zaczęli kontynuować zdobycze przedstawicieli ośrodka burgundzkiego (Guillaume’a Dufaya), zaczęli zwracać się ku łagodnym brzmieniom i uproszczeniu konstrukcji, choć nie brakło im inwencji we wprowadzaniu tzw. sztuczek niderlandzkich – różnego rodzaju zagadek w zapisie utworów, których rozwiązanie pozostawiali wykonawcom. Tworzyli m.in. wielogłosowe mszemszamsze (których poszczególne części oparte były na wspólnym rdzeniu, np. jednej z najpopularniejszych chanson francuskich L’homme arme czy hymnu religijnego Pange lingua) i motetymotetmotety. Punktem wyjścia była obsada czterogłosowa, którą twórcy coraz bardziej poszerzali (por. 36‑głosowe Deo gratias Johannesa Ockeghema). Posługiwali się myśleniem horyzontalnym (liniowym), doprowadzając do mistrzostwa imitacjęimitacjaimitację. Coraz silniej dochodziła do głosu muzyka świecka w rozmaitych upostaciowaniach pieśniowych, nawiązująca często do melodii i rytmów ludowych.

Konserwatywny styl rzymski

Spośród twórców franko‑flamandzkich, którzy dokonali szczególnej syntezy elementów włoskich, angielskich i burgundzkich, do najwybitniejszych należą Josquin des Prés (ok. 1440‑1521) i Orlando di Lasso (ok. 1532‑1594). Ten ostatni był niemal rówieśnikiem kompozytora związanego z Rzymem – Giovanniego Pierluigi da Palestriny (ok. 1525‑1594), uznawanego za mistrza klasycznej polifonii wokalnej, czy nawet klasycznego stylu kontrapunktycznegokontrapunktkontrapunktycznego – przestrzegając dyscypliny i reguł ówczesnego stylu, prowadził głosy w taki sposób, by nie zakłócić czytelności tekstu. Sobór Trydencki uznał jego twórczość za wzór ówczesnej muzyki kościelnej.

Wynalazek druku muzycznego

W renesansie, dzięki wynalezieniu przez Gutenberga ruchomej czcionki, rozpoczęto także publikowanie muzyki.

RAHYuwuxD899x

Ilustracja przedstawia dwa drukowane zbiory zapisów nutowych utworów Josquina des Prés. Jest to zbiór kompozycji mszalnych, opublikowany w latach 1514-1516 w pracowni Ottaviano Petrucciego w Wenecj. Dodatkowe informacje podane w punkcie interkatywnym 1: Ze względu na skomplikowany proces technologiczny i wysokie koszty druku, publikowano na początku księgi z jednogłosową muzyką religijną. Z czasem, dzięki wsparciu mecenasów sztuki, zaczęto wydawać także utwory wielogłosowe, jednakże ze względu problematyczność takiej muzyki (skorelowanie między wszystkimi głosami położenia linii, umieszczenia na nich znaków i ostatecznie – sylab tekstu słownego) zamiast zapisu partyturowego wprowadzono druk partesów – ksiąg głosowych. Najwybitniejszy twórcy, wspierani finansowo przez rody arystokratyczne, publikowali swe utwory nawet kilkakrotnie za życia.

Ilustracja przedstawia dwa drukowane zbiory zapisów nutowych utworów Josquina des Prés. Jest to zbiór kompozycji mszalnych, opublikowany w latach 1514-1516 w pracowni Ottaviano Petrucciego w Wenecj. Dodatkowe informacje podane w punkcie interkatywnym 1: Ze względu na skomplikowany proces technologiczny i wysokie koszty druku, publikowano na początku księgi z jednogłosową muzyką religijną. Z czasem, dzięki wsparciu mecenasów sztuki, zaczęto wydawać także utwory wielogłosowe, jednakże ze względu problematyczność takiej muzyki (skorelowanie między wszystkimi głosami położenia linii, umieszczenia na nich znaków i ostatecznie – sylab tekstu słownego) zamiast zapisu partyturowego wprowadzono druk partesów – ksiąg głosowych. Najwybitniejszy twórcy, wspierani finansowo przez rody arystokratyczne, publikowali swe utwory nawet kilkakrotnie za życia.

1

1. Ze względu na skomplikowany proces technologiczny i wysokie koszty druku, publikowano na początku księgi z jednogłosową muzyką religijną. Z czasem, dzięki wsparciu mecenasów sztuki, zaczęto wydawać także utwory wielogłosowe, jednakże ze względu problematyczność takiej muzyki (skorelowanie między wszystkimi głosami położenia linii, umieszczenia na nich znaków i ostatecznie – sylab tekstu słownego) zamiast zapisu partyturowego wprowadzono druk partesów – ksiąg głosowych. Najwybitniejszy twórcy, wspierani finansowo przez rody arystokratyczne, publikowali swe utwory nawet kilkakrotnie za życia.

Samodzielna muzyka instrumentalna

Renesans jest także epoką, w której następuje proces autonomizacji muzyki instrumentalnej. Po raz pierwszy bowiem brzmienie instrumentów nie jest kojarzone wyłącznie z akompaniamentem i staje się samodzielne. Można mówić tu o wieloetapowym procesie – od powielania linii melodycznej, przez użycie instrumentów w funkcji koniecznego dopełnienia struktury wokalno‑instrumentalnej, czy wykonanie muzyki wokalnej przez rodziny instrumentów (w pracowniach budowniczych instrumentów zaczynają powstawać instrumenty różnej wielkości, po to, by można było podmienić nimi zarówno głosy żeńskie, jak i męskie), po pierwsze improwizowane utwory wykonane na instrumentach i ostatecznie – muzykę komponowaną z myślą o instrumentach (najczęściej na lutnię, szpinet, klawikord i organy). Proces ten kulminację osiągnie w kolejnej epoce – baroku.

Prezentacja pt. Lutnia

RPsMbEJHciKvJ

Prezentacja 3D przedstawia wygląd Lutni. Dodatkowo wokół instrumenty pojawia się punkt z dodatkową informacją: 1. Lutnie – rodzina chordofonów szarpanych wywodzących się ze strunowych instrumentów arabskich. Składają się z pudła rezonansowego w kształcie gruszki (w którym znajduje się bogato zdobiony otwór), krótkiej, szerokiej szyjki i umieszczonej pod kątem prostym główki. Struny najczęściej wykonywane były z jelit. Do Europy lutnie prawdopodobnie sprowadzili powracający z wypraw krzyżowych rycerze. 2. W renesansie lutnia była jednym z najważniejszych instrumentów; szczególnie popularna była w muzyce dworskiej. Najczęściej wykonywano na niej utwory solowe, choć realizowała także funkcję akompaniamentu. Początkowo struny szarpano plektronem, jednakże ze względu na specyfikę muzyki renesansowej – jej wielogłosowość, zaczęto grać palcami. Muzykę lutniową notowano za pomocą specjalnych symboli i umieszczano w tabulaturach – zbiorach utworów przeznaczonych do wykonania na tym instrumencie.

Prezentacja 3D przedstawia wygląd Lutni. Dodatkowo wokół instrumenty pojawia się punkt z dodatkową informacją: 1. Lutnie – rodzina chordofonów szarpanych wywodzących się ze strunowych instrumentów arabskich. Składają się z pudła rezonansowego w kształcie gruszki (w którym znajduje się bogato zdobiony otwór), krótkiej, szerokiej szyjki i umieszczonej pod kątem prostym główki. Struny najczęściej wykonywane były z jelit. Do Europy lutnie prawdopodobnie sprowadzili powracający z wypraw krzyżowych rycerze. 2. W renesansie lutnia była jednym z najważniejszych instrumentów; szczególnie popularna była w muzyce dworskiej. Najczęściej wykonywano na niej utwory solowe, choć realizowała także funkcję akompaniamentu. Początkowo struny szarpano plektronem, jednakże ze względu na specyfikę muzyki renesansowej – jej wielogłosowość, zaczęto grać palcami. Muzykę lutniową notowano za pomocą specjalnych symboli i umieszczano w tabulaturach – zbiorach utworów przeznaczonych do wykonania na tym instrumencie.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDRZn8OFp

Viola organista – instrument z wizji Leonarda da Vinci

R1DeST0EB9z6D

Ilustracja interaktywna 1. Viola organista to instrument powstały w oparciu o szkice i notatki Leonarda da Vinci.,

Ilustracja interaktywna 1. Viola organista to instrument powstały w oparciu o szkice i notatki Leonarda da Vinci.,

1

1. Viola organista to instrument powstały w oparciu o szkice i notatki Leonarda da Vinci.,

R1EYb6vcGIful

Ilustracja interaktywna przedstawia Sławomira Zubrzyckiego siedzącego przy Violi Organiście. Mężczyzna jest ubrany w garnitur i ręce trzyma na instrumencie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Leonardo da Vinci – geniusz renesansu, a zarazem prawzór „człowieka renesansu”: malarz, rzeźbiarz, architekt, matematyk, mechanik, filozof, muzyk… ODKRYWCA… Jeśli zadalibyśmy na głos pytanie: „Co łączy czołg z helikopterem i mechanicznym lwem?” wprawilibyśmy z pewnością wiele osób w konsternację. Odpowiedź jest jednak banalna – szkice tych (i wielu innych mechanizmów) pozostawił Leonardo da Vinci – renesansowy wizjoner. W tzw. Kodeksie Atlantyckim (1489-1492) odnaleźć można m.in. także szkice instrumentu viola organista, który przez Leonarda nie został nigdy zbudowany. Obserwując proces przemian w dziedzinie instrumentarium Vinci prawdopodobnie zamierzał powołać do życia instrument będący syntezą współczesnych mu brzmień viol z możliwościami technicznymi instrumentów klawiszowych., 2. Podobno na przestrzeni połowy tysiąclecia zdarzały się próby skonstruowania według pozostawionych przez Mistrza notatek pojedynczych egzemplarzy tego instrumentu, jednakże dopiero w obecnym stuleciu udało się stworzyć violę, która z powodzeniem objeżdża sale koncertowe całego świata. Zrekonstruowania tego instrumentu w oparciu o rysunki i lustrzane notatki Leonarda da Vinci podjął się Sławomir Zubrzycki (na zdjęciu).Dla zainteresowanych http://www.violaorganista.com, 3. Utwór: Viola Organista nagranie.

Ilustracja interaktywna przedstawia Sławomira Zubrzyckiego siedzącego przy Violi Organiście. Mężczyzna jest ubrany w garnitur i ręce trzyma na instrumencie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Leonardo da Vinci – geniusz renesansu, a zarazem prawzór „człowieka renesansu”: malarz, rzeźbiarz, architekt, matematyk, mechanik, filozof, muzyk… ODKRYWCA… Jeśli zadalibyśmy na głos pytanie: „Co łączy czołg z helikopterem i mechanicznym lwem?” wprawilibyśmy z pewnością wiele osób w konsternację. Odpowiedź jest jednak banalna – szkice tych (i wielu innych mechanizmów) pozostawił Leonardo da Vinci – renesansowy wizjoner. W tzw. Kodeksie Atlantyckim (1489-1492) odnaleźć można m.in. także szkice instrumentu viola organista, który przez Leonarda nie został nigdy zbudowany. Obserwując proces przemian w dziedzinie instrumentarium Vinci prawdopodobnie zamierzał powołać do życia instrument będący syntezą współczesnych mu brzmień viol z możliwościami technicznymi instrumentów klawiszowych., 2. Podobno na przestrzeni połowy tysiąclecia zdarzały się próby skonstruowania według pozostawionych przez Mistrza notatek pojedynczych egzemplarzy tego instrumentu, jednakże dopiero w obecnym stuleciu udało się stworzyć violę, która z powodzeniem objeżdża sale koncertowe całego świata. Zrekonstruowania tego instrumentu w oparciu o rysunki i lustrzane notatki Leonarda da Vinci podjął się Sławomir Zubrzycki (na zdjęciu).Dla zainteresowanych http://www.violaorganista.com, 3. Utwór: Viola Organista nagranie.

1

2

1. Leonardo da Vinci – geniusz renesansu, a zarazem prawzór „człowieka renesansu”: malarz, rzeźbiarz, architekt, matematyk, mechanik, filozof, muzyk… ODKRYWCA…

Jeśli zadalibyśmy na głos pytanie: „Co łączy czołg z helikopterem i mechanicznym lwem?” wprawilibyśmy z pewnością wiele osób w konsternację. Odpowiedź jest jednak banalna – szkice tych (i wielu innych mechanizmów) pozostawił Leonardo da Vinci – renesansowy wizjoner. W tzw. Kodeksie Atlantyckim (1489-1492) odnaleźć można m.in. także szkice instrumentu viola organista, który przez Leonarda nie został nigdy zbudowany.

Obserwując proces przemian w dziedzinie instrumentarium Vinci prawdopodobnie zamierzał powołać do życia instrument będący syntezą współczesnych mu brzmień viol z możliwościami technicznymi instrumentów klawiszowych.

2. Podobno na przestrzeni połowy tysiąclecia zdarzały się próby skonstruowania według pozostawionych przez Mistrza notatek pojedynczych egzemplarzy tego instrumentu, jednakże dopiero w obecnym stuleciu udało się stworzyć violę, która z powodzeniem objeżdża sale koncertowe całego świata.

Zrekonstruowania tego instrumentu w oparciu o rysunki i lustrzane notatki Leonarda da Vinci podjął się Sławomir Zubrzycki (na zdjęciu).

Dla zainteresowanych:
http://www.violaorganista.com

Zadania

RTkeDAreNiuft

Ćwiczenie 6

Wymień cechy i twórcę instrumentu o nazwie: Viola organista.

Wymień cechy i twórcę instrumentu o nazwie: Viola organista.

Wskaż, która z fotografii przedstawia lutnię.

• a1
• a2
• a3

Ćwiczenie 6

R192QVHM2J4FL

Wymień cechy i twórcę instrumentu o nazwie: Viola organista.

Słownik pojęć

Źródło:

www.sjp.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

Rah0wzK95gMaz1

Zdjęcie przedstawia zapis nutowy utworu Baude Cordiera "Bella, bonne, sage". Zapis ma kształt serca z czerwonymi nutami zaznaczjacymi zmiany rytmu.

RpZo53YQDPCOP1

Fresk anonimowego autora: Laura i poeta. Petrtarka ubrany w czerwono-zieloną szatę, Laura w szarą sukienkę, trzyma w dłoni jabłko. W tle widać miasto, za którym znajduje się masy górski.

Biblioteka muzyczna