Zmiany w zachowaniach dzieci i młodzieży pod wpływem ekspozycji na trudne doświadczenia
Poziom interwencji:
Interwencje zostały podzielone na trzy warianty:
Etap edukacyjny:
szkoła podstawowa klasy 4–8, szkoła ponadpodstawowa, szkolenie nauczycieli
Kategoria interwencji:
interwencja w sytuacjach kryzysowych
Problem:
Trauma w psychologicznym znaczeniu obejmuje te wydarzenia, które przekraczają normalne, codzienne trudności, jakie napotyka człowiek, a tym samym przekraczają możliwości poradzenia sobie z nimi. Każde dziecko w szkole przeżywa stres, który z jednej strony, na naturalnym dla dziecka poziomie, jest normalny i niezbędny do rozwoju, a z drugiej w momencie, kiedy osiąga bardzo wysoki poziom, staje się stresem traumatycznym, definiowanym przez jego nieprzewidywalność i towarzyszące mu uczucia przerażenia i bezradności.
Dzieci poprzez swoje aktywne uczestnictwo w świecie od najmłodszych lat są konfrontowane z wieloma sytuacjami, które mogą być źródłem traumy. Zdarzenia traumatyczne należy traktować jako wyjątkowe, ponieważ aktywizują poczucie niebezpieczeństwa w wyniku działania bardzo silnych stresorów związanych z zagrożeniem życia własnego lub bliskich lub też w konfrontacji ze śmiercią.
Przykładem takich wydarzeń mogą być między innymi: gwałt, uczestnictwo w wojnie, napaść, porwanie, bycie ofiarą przemocy rówieśniczej, udział w wypadku bądź katastrofie, tortury, kataklizmy żywiołowe.
Pierwsza reakcja na zdarzenie traumatyczne zagrażające życiu i zdrowiu jednostki może spowodować ostrą reakcję na stres, która charakteryzuje się intensywnym napięciem fizycznym bądź psychicznym. Objawy, które mogą wystąpić, to szok, ograniczona zdolność do skupienia uwagi, dezorientacja, gniew, przygnębienie, nastrój depresyjny, bezskuteczna i nadmierna aktywność, pobudzenie psychoruchowe, lęk paniczny. Wystąpienie objawów ostrej reakcji na stres może pojawić się w ciągu kliku minut po incydencie i powinno ustąpić do 4 tygodni po zdarzeniu.
Badacze zajmujący się tymi zjawiskami opisują traumę typu I, inaczej zwaną traumą „dużą”, która obejmuje pojedyncze, ekstremalne wydarzenie, które wystąpiło w życiu dorosłym lub dzieciństwie (np. wypadek samochodowy, pobicie lub gwałt), oraz traumę typu II, zwaną „małą”, określaną czasem traumą relacyjną, która dotyczy powtarzających się wydarzeń, występujących zwykle w kontekście bliskiej relacji.
W związku z tym do doświadczeń traumatycznych zaliczamy także: nadużycie emocjonalne (np. umniejszanie, dokuczanie, wyzwiska, groźby słowne, niesprawiedliwe karanie), nadużycie fizyczne (np. bycie uderzanym, dręczonym lub ranionym fizycznie), co jest często elementem przemocy rówieśniczej w szkole, a także molestowanie lub nadużycie seksualne oraz emocjonalne zaniedbanie.
Jeżeli po ostrej reakcji na stres objawy nie ustępują, może rozwinąć się u dziecka zespół stresu pourazowego, czyli tak zwane PTSD (ang. posttraumatic stress disorder). W sytuacji, kiedy dziecko było uczestnikiem bądź obserwatorem wydarzeń, które mogły zagrozić jego życiu, zdrowiu fizycznemu, psychicznemu czy też naruszyć jego nietykalność cielesną, może powstać zespół objawów charakterystyczny dla grupy zaburzeń diagnozowanych jako zaburzenie stresowe pourazowe. Bardzo często można zaobserwować je w środowisku szkolnym.
Pierwszą grupą objawów, jakie nauczyciel może zaobserwować u ucznia z traumą, są zmiany zwłaszcza w sferze przeżywania i okazywania emocji, czyli samoregulacji, która często decyduje o gotowości szkolnej i przyczynia się do zapewnienia powodzenia dziecka w szkole. Dziecko po traumie ma problem z radzeniem sobie z emocjami i dużą emocjonalną labilnością. Jest nadmiernie czujne i funkcjonuje w ciągłym stanie pobudzenia, odbierając i klasyfikując wiele sygnałów jako zagrażające. Towarzyszą temu nieadekwatne do wieku zachowania uspakajające, które przez nauczycieli mogą być mylnie interpretowane jako niebezpieczne lub niegrzeczne.
Druga grupa objawów obejmuje ciało i fizyczność. Dzieci mogą somatyzować przeżywany lęk w postaci bólów brzucha, głowy lub innych niesprecyzowanych. Mają też problem z wyznaczaniem granic dotyczących kontaktu fizycznego, które mogą być zbyt sztywne (brak zgody na jakikolwiek kontakt) lub zbyt rozmyte (kontakt natarczywy lub nachalny). Czasami mają również problem w zadaniach wymagających precyzji czy dobrej koordynacji. Obserwujący takie dziecko nauczyciel, nie mając świadomości tego, co dziecko może przeżywać, może nieprawidłowo interpretować jego zachowanie.
Trzecia grupa objawów dotyczy relacji dziecka z innymi i jest szczególnie nasilona u dzieci, które dotknęła trauma interpersonalna. Konsekwencje obejmują przede wszystkim trudności w budowaniu i podtrzymywaniu więzi z rówieśnikami i dorosłymi, co z kolei przekłada się na problemy z funkcjonowaniem w grupie szkolnej i utrudnia efektywną współpracę ucznia z nauczycielem w toku nauki.
Czwarta grupa dotyczy tego, na ile dziecko radzi sobie z zadaniami szkolnymi i jak wyglądają jego osiągnięcia szkolne. Dziecko dotknięte traumą ma trudności w nauce, koncentracji na lekcji, często problemem są wypowiedzi ustne i pisemne, rozumienie tekstu, a także praca w grupach, rozumienie i stosowanie się do wskazówek nauczyciela, rozwiązywanie złożonych problemów, panowanie nad sobą i swoimi reakcjami. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie doświadczało porażek w szkole. Niezrozumienie problemu takich dzieci często doprowadza do stosowania kar lub warunkowego promowania z klasy do klasy, żeby dziecko szybko szkołę opuściło i zabrało swoje trudności.
Dziecko dotknięte traumą nie funkcjonuje w izolacji, lecz jest członkiem szerszych społeczności. Ważne jest obserwowanie, jak szkoła, rodzina i środowisko reagują na uraz i czy go łagodzą czy też wzmacniają. Otoczenie dziecka odgrywa niebagatelną rolę, bo może albo ułatwiać proces leczenia, albo pogłębiać urazy. Szkoła jest jednym ze środowisk, które mogą wspierać zdrowienie dziecka lub przyczyniać się do nasilania jego reakcji pourazowych.
Jeśli dziecko prezentuje niepokojące zachowania w środowisku szkolnym, należy mieć na uwadze, że mogą one wynikać z urazów, jakich doświadczyło lub nadal doświadcza oraz rozpatrywać je w takim kontekście. Jednak oczywiste jest, że nie wszystkie trudności szkolne można wytłumaczyć traumą. Mogą być z nią powiązane, mogą się do nich przyczyniać lub być odpowiedzialne za większość problemów. Czasami zdarza się, że sygnały wysyłane przez dziecko są mylnie interpretowane, a zachowanie nauczycieli zamiast pomagać może dodatkowo dziecko krzywdzić. Zachowania widziane przez nauczycieli jako trudne mogą być dla dzieci jedynymi, które służą ochronie zachowania ich dobrostanu. Identyfikacja ucznia prezentującego niepokojące objawy i odpowiednia pomoc są kluczowe, gdyż dziecko nieradzące sobie z urazem stanie się osobą dorosłą z nieprzepracowaną traumą i szeregiem kolejnych problemów i trudności.
Szkoła i pracujący w niej nauczyciele powinni być uważni na swoich uczniów i prezentowane przez nich trudności. Przedstawiona procedura ma pomóc nauczycielom stworzyć środowisko, w którym dziecko z trudnościami wynikającymi z przeżytej traumy będzie się mogło uczyć i odpowiednio rozwijać. Posiadanie przez nauczycieli odpowiedniej wiedzy na temat traumy, powikłań po traumie w postaci PTSD i jego skutków w funkcjonowaniu szkolnym oraz objawów, jakie mogą zaobserwować, a także omówienie kolejnych kroków, jakie mogą zrobić, żeby dziecku pomóc poradzić sobie z trudnymi doświadczeniami, może mieć dobry wpływ na funkcjonowanie całej szkoły, przyczyni się bowiem do zmniejszenia trudnych zachowań uczniów i do ograniczenia przemocy szkolnej oraz pozwala na poczucie, że każdy z uczniów, pomimo trudności, jest odpowiednio zaopiekowany.