Wskaźniki rozwoju społeczno‑gospodarczego

R1Qt1U86S8688

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie za pomocą czterech kolorów przedstawiono zróżnicowanie rozwoju społecznego (wskaźnik rozwoju społecznego HDI) w dwa tysiące dziewiętnastym roku. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co dwadzieścia stopni. Na dole mapy narysowano cztery kolorowe prostokąty i opisano jaką wielkość wskaźnika rozwoju społecznego przedstawia dany kolor. Kolor ciemnozielony: wartość powyżej ośmiu dziesiątych, państwa bardzo wysoko rozwinięte. Kolor zielony: wartość od siedmiu do ośmiu dziesiątych, państwa wysoko rozwinięte. Kolor jasnozielony: wartość od pięćdziesięciu pięciu setnych do siedmiu dziesiątych, państwa średnio rozwinięte. Kolor zielonożółty: wartość poniżej pięćdziesięciu pięciu setnych, państwa słabo rozwinięte. Kolorem białym oznaczono państwa i obszary, dla których brak danych – Grenlandię, Somalię, Wybrzeże Kości Słoniowej, Kosowo, Koreę Północną. Szarym kolorem oznaczono Antarktydę, na której nie ma stałej ludności. Państwa wysoko rozwinięte: Kanada, USA, Panama, Kostaryka, Gujana Francuska, Chile, Argentyna, Urugwaj, Australia, Nowa Zelandia, Malezja, Singapur, Korea Południowa, Japonia, Turcja, Izrael, Oman, Zjednoczono Emiraty Arabskie, Dubaj, Kuwejt, Gruzja, Rosja, Kazachstan oraz państwa europejskie z wyłączeniem Ukrainy, Mołdawii, Bośni i Hercegowiny, Albanii i Macedonii Północnej, które zaliczono do państw wysoko rozwiniętych. W pozostałych częściach świata do państw wysoko rozwiniętych należą również: Meksyk, Kuba, Jamajka, Dominikana, Belize, państwa Ameryki Południowej (z wyłączeniem wymienionej wcześniej Gujany Francuskiej oraz Gujany, która zaliczona jest do państw średnio rozwiniętych). Wysoko rozwinięte państwa Afryki to Albania, Tunezja, Libia, Egipt, RPA, Botswana, Gabon. Państwa azjatyckie zaliczone do tej grupy: Jordania, Armenia, Azerbejdżan, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Chiny, Mongolia, Wietnam, Tajlandia, Indonezja, Filipiny. Państwa średnio rozwinięte: Gujana, Nikaragua, Salwador, Gwatemala, Haiti, Sahara Zachodnia, Maroko, Ghana, Kamerun, Gwinea Równikowa, Kenia, Angola, Namibia, Zambia, Zimbabwe, Eswatini, Irak, Iran, Indie, Pakistan, Tadżykistan, Kirgistan, Nepal, Bhutan, Bangladesz, Birma, Laos, Kambodża, Papua‑Nowa Gwinea, Wyspy Salomona. Pozostałe kraje zaliczone do słabo rozwiniętych.

1. Wskaźniki rozwoju

Słowo „rozwój” w geografii oznacza zarówno postęp, jak i osiągnięty stan. Ocena stopnia rozwoju wymaga danych do porównania. Posiadając je, można wskazać, który obszar jest lepiej, a który słabiej rozwinięty. Trzeba jednak pamiętać, by nie utożsamiać rozwoju tylko z postępem ekonomicznym. Równie istotny jest rozwój społeczny, kulturalny czy polityczny. Nie należy także zapominać o aspekcie środowiskowym. Rzadko, o ile w ogóle, wszystkie aspekty są rozwinięte jednakowo.

Produkt krajowy brutto (PKB) na osobę (per capita)

Oceniając stopień rozwoju gospodarczego, najczęściej posługujemy się wskaźnikiem PKB na osobę. Produkt krajowy bruttoprodukt krajowy brutto (PKB)Produkt krajowy brutto to wartość produktów i usług wytworzonych w państwie w ciągu roku. Nie jest to ani średnia płaca, ani średni dochód.

Wartość wskaźnika dość łatwo ustalić w państwach, w których przeważa gospodarka funkcjonująca według przepisów prawa, gdzie prowadzi się dokładne statystyki dotyczące na przykład liczby ludności. W wielu krajach świata są to w dużej mierze szacunki. Nie ma też jednej metody obliczeń – odrębne dane publikują na przykład rząd Stanów Zjednoczonych, Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Wielkość wskaźnika PKB podaje się zazwyczaj w dolarach amerykańskich, a ponieważ wartość waluty ulega zmianom, wpływa to na jego wahania. Należy również pamiętać, że otrzymujemy jedną wartość dla całego kraju, choć w każdym są regiony mniej i bardziej rozwinięte gospodarczo.

Przy tak ogromnej rozpiętości wartości nie trudno wyróżnić kraje wysoko rozwinięte (ekonomicznie!) i rozwijające się. Pomiędzy nimi mieści się zdecydowana większość państw. Pytanie o to, która wartość pozwala oddzielić kraje wysoko rozwinięte od tych z grupy środkowej, zawsze pozostanie otwarte.

R1JbebvxyPUOh

Ilustracja przedstawiająca wykres zróżnicowania PKB na osobę wg państw i terytoriów w dwa tysiące dwudziestym pierwszym roku. Rozpiętość pomiędzy krajem o największym PKP (ponad 100 tysięcy dolarów USA) a państwem o najniższym PKB (kilkaset dolarów USA) jest bardzo duża. Około osiemdziesiąt procent państw i terytoriów zależnych ma PKB poniżej dwudziestu tysięcy dolarów. Dziesięć procent ma PKB między dwadzieścia a czterdzieści tysięcy dolarów. Pozostałe kraje posiadają PKB wyższe niż czterdzieści tysięcy, a kilka najbogatszych powyżej osiemdziesięciu tysięcy.

Najwyższe wartości PKB mają kraje niewielkie obszarowo, ze względnie małą liczbą mieszkańców, za to obfitujące w cenne zasoby (np. surowce) lub posiadające wielki kapitał finansowy, np. ze względu na dogodne warunki podatkowe. Liczne bogactwa naturalne posiadają również pozostałe kraje należące do czołówki najlepiej rozwijających się państw, a mające dużą powierzchnię i wysoką liczbę mieszkańców, np. Stany Zjednoczone. Listę zamykają kraje niestabilne politycznie, zróżnicowane kulturowo, z długą przeszłością kolonialną.

R1MhYbPdygPTn

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono produkt krajowy brutto w dolarach amerykańskich na jednego mieszkańca w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych w dwa tysiące dwudziestym roku. Kolor ciemnozielony obrazuje wielkość produktu krajowego brutto powyżej pięćdziesięciu tysięcy dolarów amerykańskich na jednego mieszkańca i występuje w Stanach Zjednoczonych, Australii, Szwecji, Danii, Norwegii, Irlandii, Szwajcarii, Holandii, Islandii. Jaśniejsze odcienie koloru zielonego (reprezentujące przedział od trzydziestu pięciu do pięćdziesięciu tysięcy dolarów) występują w Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Luksemburgu, Niemczech, Austrii, Finlandii, Japonii, Nowej Zelandii, Gujanie Francuskiej. Kraje mieszczące się w przedziale od dwudziestu do trzydziestu pięciu tysięcy: Portugalia, Hiszpania, Włochy, Czechy, Litwa, Arabia Saudyjska. Kraje w przedziale od dziesięciu do dwudziestu tysięcy: Wenezuela, Chile, Urugwaj, Polska, Słowacja, Czechy, Chorwacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia, Rosja, Chiny, Malezja, Oman. Kraje w przedziale od pięciu do dziesięciu tysięcy: Meksyk, Kuba, Jamajka, Dominikana, Kolumbia, Ekwador, Peru, Brazylia, Panama, Argentyna, RPA, Botswana, Gabon, Turcja, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Grecja, Kazachstan, Turkmenistan, Tajlandia. Kraje w przedziale od dwóch do pięciu tysięcy: Surinam, Gwatemala, Honduras, Boliwia, Ukraina, Mongolia, Irak, Iran, kraje Kaukazu, północnej Afryki, Jordania, Indonezja, Filipiny, Wietnam, Laos, Namibia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Nigeria. Kraje w przedziale od jednego do dwóch tysięcy: kraje południowej Azji (w tym Indie) oraz część krajów afrykańskich, głównie wzdłuż zachodniego i wschodniego wybrzeża kontynentu. Kraje centralnej Afryki, Madagaskar oraz Afganistan i Tadżykistan mają wartości PKB poniżej tysiąca.

Śmiertelność niemowląt na 1000 urodzeń żywych

Innym, pośrednim wskaźnikiem rozwoju społeczeństw jest śmiertelność niemowląt na 1000 urodzeń żywych. To wskaźnik mówiący bezpośrednio o stanie zdrowia danego społeczeństwa. Na jego wielkość wpływają liczne czynniki – nie tylko ekonomiczne. Wyposażenie służby zdrowia jest uwarunkowane finansami, ale jej organizacja, np. dostępność do świadczeń, już w znacznie mniejszym stopniu.

Jakość opieki i stan zdrowia niemowląt wynikają z rzetelnej wiedzy matek o fizjologii człowieka i zasadach higieny. Im więcej wiedzą one na te tematy, tym lepiej dla dziecka. Odsetek dziewcząt uczęszczających do szkoły wskazuje na poziom rozwoju społecznego i jest uwarunkowany kulturowo. W tradycyjnych społecznościach, mających ograniczone środki, do szkół dużo częściej posyła się chłopców niż dziewczynki.

R8HUIJQVN3jfK

Wykres punktowy. Zależność śmiertelności niemowląt od wartości produktu krajowego brutto per capita. Na osi poziomej wartości pe ka be wyrażone w dolarach. Przedstawiono kolejno wartości: tysiąc, dwa tysiące, pięć tysięcy, dziesięć tysięcy, dwadzieścia tysięcy, pięćdziesiąt tysięcy, sto tysięcy. Na osi pionowej przedstawiono w procentach wartość śmiertelności niemowląt. Oznaczono wartości: pół procent, jeden, dwa pięć i dziesięć procent. Na prawo od wykresu legenda z oznaczeniami kolorów, które przyporządkowano poszczególnym obszarom – Afryce, Azji, Europie, Ameryce Północnej, Oceanii, Ameryce Południowej. Oznaczono również wielkości punktów dla danej liczby ludności. Układ kropek rozkłada się pasem od lewego górnego rogu wykresu (najwyższa śmiertelność i najniższe pe ka be) do prawego dolnego rogu (najniższa śmiertelność i najwyższe pe ka be). Pole z wartościami pe ka be do pięciu tysięcy oraz śmiertelnością od pięciu do dziesięciu procent zajmują niemal same kraje Afrykańskie (wymieniono między innymi Burundi, Demokratyczną Republikę Konga, Malawi, Etiopię, Madagaskar, Tanzanię, Kamerun, Nigerię). Kolejną wyraźną grupą są państwa Azjatyckie. Mieszczą się w pasie o dochodach od około trzech tysięcy do około dziesięciu tysięcy. Śmiertelność nieco niższa, wynosi między dwa a sześć procent. Wymieniono między innymi Bangladesz, Indie, Laos, Wietnam, Indonezję. Dalej na wykresie w przedziale wartości pe ka be od sześciu do około dwudziestu tysięcy mieści się grupa państw z różnych kontynentów. Śmiertelność dla tego przedziału wynosi średnio od ośmiu dziesiątych do dwóch procent. Największym krajem w tej grupie są Chiny, wymieniono również między innymi Argentynę, Brazylię, Ukrainę, Libię, Panamę. Kolejną charakterystyczną grupą są państwa Europy. Wartości pe ka be mieszczą się od około siedemnastu tysięcy do pięćdziesięciu tysięcy dolarów. Śmiertelność w przedziale od jednej dziesiątej do sześciu dziesiątych procent. Wymieniono między innymi Rosję, Słowację, Polskę, Grecję, Włochy, Niemcy, Słowenię. Na końcu wykresu państwa o najwyższym pe ka be – od czterdziestu do stu tysięcy dolarów. Japonia, Hong Kong i Singapur mają najniższą śmiertelność – około dwie dziesiąte procent. Kanada i USA przy pe ka be około pięćdziesiąt tysięcy dolarów mają śmiertelność na poziomie odpowiednio pięciu i sześciu dziesiątych procent. Oman, Arabia Saudyjska, Kuwejt, Katar to państwa o pe ka be od około czterdziestu tysięcy dolarów i więcej (Kuwejt i Katar odpowiednio mają po siedemdziesiąt i ponad sto tysięcy dolarów) i wysokiej śmiertelności niemowląt wynoszącej średnio około jeden procent.

Wykres pokazuje zależność, według której im PKB jest wyższe, tym umieralność niemowląt spada. Największa rozpiętość charakteryzuje kraje o niskim PKB. Są wśród nich także takie, które potrafią nawet przy małych środkach finansowych zorganizować opiekę zdrowotną na dobrym poziomie, pod warunkiem, że inne czynniki temu nie przeszkodzą. Kraje z najwyższą śmiertelnością to Nigeria i Demokratyczna Republika Konga.

Wysokość śmiertelności niemowląt jest nie mniej zróżnicowana niż PKB na osobę.  Zróżnicowanie przestrzenne tego wskaźnika na świecie wykazuje powiązanie z wskaźnikiem PKB per capita na świecie – słabo rozwinięta gospodarka nastawiona głównie na zaspokojenie podstawowych potrzeb nie jest wystarczającym źródłem finansowania szkolnictwa, opieki zdrowotnej czy infrastruktury transportowej. Niedostatek żywności lub uboga dieta pogarszają stan zdrowia matki, przez co noworodki rodzą się z mniejszą wagą i obniżoną odpornością. Na wzrost śmiertelności wpływa także często ograniczony dostęp do czystej wody.

W krajach wysoko rozwiniętych matki znajdują się pod opieką lekarzy lub położnych, mają dostęp do badań i terapii, odpowiednio się odżywiają.

Wskaźniki jakościowe

Oprócz wskaźników ilościowych w celu analizy sytuacji społeczno‑ekonomicznej ludności posługujemy się także wskaźnikami jakościowymi. Najczęściej wykorzystywane są one w celu zbadania lub analizy zjawisk lub np. niemierzalnych opinii. Każdy badany respondent posiada osobiste kryteria oceny własnej sytuacji bytowej. Sądów tych, zwłaszcza zebranych razem, nie cechuje jednak obiektywizm, dlatego nie można ich zweryfikować. Jednym z takich wskaźników jest zadowolenie z życia (ang. experienced well‑being).

Na podstawie analizy danych zamieszczonych na mapie możemy stwierdzić, że zadowoleni ze swojego życia są nie tylko mieszkańcy obu Ameryk, Australii i Europy Zachodniej, ale również mieszkańcy Tajlandii, Arabii Saudyjskiej i Uzbekistanu i Kazachstanu. Japonia mieści się w środkowym przedziale razem z Rosją, Iranem, RPA i większością krajów wschodnioeuropejskich. Mało zadowoleni ze swojego życia są mieszkańcy Afryki, a także Indii czy Afganistanu.

Jak widać, nie ma to ścisłego związku z wysokością PKB – podstawowego miernika dochodu narodowego.

2. Wskaźnik rozwoju społecznego HDI

Wskaźników poziomu rozwoju jest wiele, to np.: zużycie energii na osobę, wydatki na badania i rozwój, poziom osiągnięć edukacyjnych, porównanie płac kobiet i mężczyzn. Każdy z nich pokazuje jednak tylko określony wycinek rzeczywistości. Dlatego agenda ONZ do spraw rozwoju (UNDP) corocznie publikuje wskaźnik zbiorczy – wskaźnik rozwoju społecznego (ang. Human Development Index – HDI). Wskaźnik ten ocenia kraje na trzech płaszczyznach: „długie i zdrowe życie” (long and healthy life), „wiedza” (knowledge) oraz „dostatni standard życia” (decent standard of living).

Analizie podlegają trzy wskaźniki: dochód narodowy bruttodochód narodowy bruttodochód narodowy brutto na osobę według parytetu siły nabywczejparytet siły nabywczejparytetu siły nabywczej, spodziewana długość życia oraz średnia liczba lat spędzonych w szkole w przypadku dorosłych (dla osób w wieku 25 i więcej lat) i spodziewana liczba lat edukacji dla dzieci wchodzących w wiek szkolny. Dla każdego składnika najwyższa rzeczywista wartość oznacza 1, a najniższa 0. Na takiej podstawie przelicza się wartości dla danego kraju, a syntetyczny wynik oblicza się za pomocą średniej geometrycznej.

Kraje ze wskaźnikiem co najmniej 0,710 uważa się za wysoko rozwinięte, a poniżej 0,536 za rozwijające się, czyli słabo rozwinięte. W 2019 roku przy średniej światowej 0,710 najwyższą wartość osiągnęła Norwegia – 0,957, a najniższą Niger – 0,394.

Na mapie zaobserwować można duże zróżnicowanie przestrzenne rozwoju społecznego na świecie. Do krajów o najwyższym wskaźniku HDI zaliczyć można państwa Ameryki Północnej, Europy, Australii, Japonii i Korei Południowej. Kraje Ameryki Łacińskiej oraz duża część Europy Środkowo‑Wschodniej niedostatki rozwoju ekonomicznego (niższe PKB) uzupełniły wysokimi wskaźnikami dotyczącymi oczekiwanej długości życia i wskaźnikami związanymi z edukacją. Kraje Azji Wschodniej i Południowej, by zwiększyć HDI, powinny podnieść wartości wskaźników na trzech płaszczyznach: średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych, oczekiwana liczba lat edukacji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia oraz dochód narodowy per capita w USD, liczony według parytetu nabywczego waluty. W najtrudniejszej sytuacji są kraje Afryki Subsaharyjskiej – średnia dla całego regionu to zaledwie 0,550.

3. Czynniki wpływające na rozwój

Przyczyn zróżnicowania poziomu rozwoju państw świata jest wiele. Są to czynniki przyrodnicze oraz pozaprzyrodnicze.

Przykładem kraju, w którego rozwoju znaczącą rolę odegrały czynniki pozaprzyrodnicze, jest Japonia – kraj w zasadzie bez surowców, a do tego wyspiarski, górzysty, z częstymi trzęsieniami ziemi i aktywnym wulkanizmem. Miałby bardzo ograniczone możliwości, gdyby nie specyficzna kultura i procesy modernizacyjne, które nastąpiły po II wojnie światowej.

Państwami, dla których zasoby naturalne odegrały podstawową rolę w ich rozwoju gospodarczym, są na przykład Botswana i Arabia Saudyjska. PKB na osobę w 1960 roku w Botswanie osiągnęło 903 USD, a w 1970 roku w Arabii Saudyjskiej – 2 300 USD. Botswana jest czołowym producentem diamentów, a Arabia Saudyjska wzbogaciła się dzięki złożom ropy naftowej. W 2020 roku PKB na osobę w Arabii Saudyjskiej wyniosło 24 200 USD, a w Botswanie 6 404,9 USD.

Pewną rolę odgrywa położenie geograficzne. Przed wielkimi odkryciami geograficznymi Azja Środkowa leżała na bardzo ważnej trasie handlowej z Europy do Chin, czyli na Jedwabnym Szlaku. Zabytki Samarkandy czy Buchary świadczą o ówczesnym bogactwie mieszkańców.

Z kolei geograficzne położenie Szwecji czy Stanów Zjednoczonych w stosunku do innych państw pozwoliło im bogacić się w czasie obu wojen światowych dzięki produkcji zbrojeniowej lub na jej rzecz.

Także procesy historyczne miały znaczący wpływ na rozwój państw, np. wywożenie niewolników (12–20 milionów) przez wieki hamowało rozwój Afryki. Zaś położenie Polski w środku Europy przyczyniało się wielokrotnie do tego, że była ona ze względu na swoje nizinne ukształtowanie terenu oraz geopolityczne usytuowanie obszarem wojen.

Ustrój polityczny również istotnie wpływa na postęp. Kraje będące po II wojnie światowej pod kontrolą Związku Radzieckiego z centralnie planowaną gospodarką, ograniczeniem własności i zredukowanymi kontaktami zagranicznymi rozwijały się znacznie wolniej niż te z gospodarką rynkową. Przykładem są nadal występujące nierówności w obrębie zjednoczonych Niemiec.

R1OMBgsDteTUI

Ilustracja przedstawia mapę Niemiec z podziałem na landy. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie przedstawiono granice państw i landów. Na mapie za pomocą kolorów (od ciemnozielonego dla najwyższych wartości do bladożółtego dla najniższych) przedstawiono średnie dochody brutto w euro na jedną osobę w dwa tysiące dwudziestym pierwszym roku. Opisano nazwy landów oraz obok nich podano kwoty w euro. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co dwa stopnie. Na dole mapy w legendzie wyjaśniono znaki użyte na mapie. Na mapie na się wyróżnić wyraźny spadek średnich dochodów w landach, które dawniej należały do NRD. Hamburg – 62508 Euro. Hesja – 60192 Euro. Badenia Wirtembergia – 57780 Euro. Bawaria – 57648 Euro. Berlin – 55944 Euro. Nadrenia Północna Westfalia – 54567 Euro. Brema – 54456 Euro. Nadrenia Palatynat – 51936 Euro. Dolna Saksonia – 50808 Euro. Saara – 49104 Euro. Szlezwik Holsztyn – 49008 Euro. Saksonia Anhalt – 44532 Euro. Saksonia – 44532 Euro. Brandenburgia – 44208 Euro. Turyngia – 42504 Euro. Meklemburgia Pomorze Przednie – 41604 Euro.

Różnice między państwami koreańskimi są jeszcze wyraźniejsze.

Indeks górny * dane dla 2015 r. Indeks górny koniec^{* dane dla 2015 r.}

Kolejnym czynnikiem są nieefektywne bądź nieudolne rządy koncentrujące się na utrzymaniu władzy, mnożeniu własnego majątku, wspomaganiu swojego środowiska politycznego, zwalczaniu opozycji, a nie na rozwoju kraju.

W krajach, które uzyskały niepodległość w ostatnich latach, dziedzictwo kolonializmu nie zostało przezwyciężone. Jednym z jego aspektów są sztucznie poprowadzone granice, przez co w jednym organizmie państwowym znalazły się często odrębne kulturowo grupy etniczne, które choć sumarycznie liczebne, w wielu krajach stanowią mniejszość. Różnice te często prowadzą do destabilizacji, napięć, konfliktów i wojen.

RJ4H9SNtARTU4

IIlustracja przedstawia mapę Afryki. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie przedstawiono następujące ludy: semickie, berberyjskie, kuszyckie, nilotyckie, sudańskie, Bantu, Khoisan, austronezyjskie, indoeuropejskie, oraz inne. Kolorem szarym przedstawiono obszary niezamieszkane (obszary pustynne).Na mapie za pomocą dziesięciu kolorów przedstawiono zróżnicowanie etniczne. Kolory rozłożone są nierównomiernie. Na północy przeważa kolor niebieski (ludy semickie), w centralnej części północnej Afryki, oznaczone kolorem jasno różowym zaznaczono luby berberyjskie, pod nimi na zachodnim wybrzeżu do około 15 stopnia szerokiści północnej, kolorem brązowym oznaczono inne ludy, grupy etniczne i plemiona, na wschód od nich pomiędzy równikiem i 15 stopniem szerokości północnej w centralnej części kontynentu oznaczono kolorem pomarańczowym ludy sudańskie, na wschód od nich kolorem zielonym ludy nilotyckie, na półwyspie somalijskim kolorem ciemnoróżowym ludy kuszyckie. Na południe od równika kolorem czerwonym oznaczono ludy Banatu. Na samym południu kontynentu kolorem ciemnoniebieskim oznaczono ludy indoeuropejskie a na północ od nich pomiędzy 15 a 25 stopniem szerokości południowej oznaczono kolorem ciemnozielonym ludy Khoisan. Na Madagaskarze oznaczono na żółto ludy austronezyjskie. Na mapie opisano nazwy ludów. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co dziesięć stopni. Na dole po lewej stronie mapy objaśniono kolory użyte na mapie.

Warto pamiętać, jak wyglądało wykształcenie ludności w krajach kolonialnych przed uzyskaniem niepodległości. Pod koniec lat 50. XX wieku na kontynencie Afryki, liczącym wówczas ok. 200 mln mieszkańców, tylko Indeks górny 1¹/Indeks dolny 3₃ dzieci w wieku szkolnym uczestniczyła w podstawowym nauczaniu, a 16% dorosłych umiało czytać i pisać. Liczba absolwentów szkół średnich sięgała zaledwie 8 tysięcy, połowa z nich mieszkała w Ghanie i Nigerii. Na terenie kolonii francuskich nie było ani jednej szkoły wyższej.

Wpływ na rozwój kraju ma także wolność osobista i swoboda działalności. Przykładami są Stany Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej z wielowiekową tradycją niezależności. Kontrargument historyczny stanowi Korea Południowa (rządzona dyktatorsko w latach 1953‑1988), a współczesny – Chiny, gdzie rozwój ekonomiczny nie był związany z wolnością.

Równie istotne jest oddziaływanie systemu wartości lub religii. Kastowość społeczności hinduskich ogranicza możliwości edukacyjne i szanse awansu społecznego czy zawodowego. Zakaz lichwy w islamie negatywnie wpływa na możliwości udzielania kredytów. Koncepcja predestynacjikoncepcja predestynacjiKoncepcja predestynacji spowodowała powstanie protestanckiej etyki pracy. Jeśli buddyzm propaguje wyrzeczenie się pragnień, to trudno oczekiwać od wyznawców zaangażowania w życie doczesne.

Widać wyraźnie, że rozwój kraju jest skutkiem oddziaływania wielu czynników o zmieniającym się znaczeniu.

RuDtzOv08FGZ8

Na ilustracji owalny kolorowy schemat. W środku niebieski napis rozwój. Od niego strzałki do ośmiu opisanych elementów. Są to: środowisko, władza, technologia, konsumpcja, gospodarka, polityka, społeczeństwo, system wartości. Strzałki mają groty w obu kierunkach. Elementy umieszczone na granicy owalu, na kolorowych tłach, które zazębiają się jak puzzle.

4. Inne mierniki i kryteria

Należy pamiętać, że nie wszystkie wskaźniki pomocne w opisie rozwoju społeczno‑ekonomicznego są w danym kraju spełnione na takim samym poziomie. Dopełnieniem informacji o rozwoju są dane o zróżnicowaniu wewnątrz państw. Opisuje je współczynnik Giniego (Wskaźnik Nierówności Społecznej) – im wartość wyższa dla danego kraju, tym większe rozwarstwienie społeczne w nim panuje.

Z mapy wynika, że w krajach wysoko rozwiniętych nierówności społeczne są mniejsze. W krajach o mniejszych różnicach rozwój następuje szybciej.

Wymienione kryteria nie wyczerpują listy. Stopień rozwoju kraju można opisywać pod wieloma względami. Poniższa tabela prezentuje ich przykładowe zestawienie.

Ciekawostka

W Zimbabwe, jednym z krajów o najniższym PKB na mieszkańca, w pierwszej dekadzie XXI wieku hiperinflacja dochodziła do poziomu 13,2 mld procent miesięcznie (516 trylionów procent w stosunku rocznym), a bankomaty nie potrafiły obsługiwać kwot posiadających tak wielką ilość zer.

RFvLvuPmdopGC

Na zdjęciu banknot. Na banknocie napisy. Na środku rysunek trzech dużych skał ułożonych jedna na drugiej. W dole las.

Podsumowanie

• Rozwój może być definiowany jako osiągnięty stan lub też proces.

• Istnieje wiele kryteriów opisujących rozwój:

  • ilościowe, np. PKB per capita;

  • jakościowe, np. wskaźnik zadowolenia z życia;

  • złożone, np. wskaźnik rozwoju społecznego (HDI).

• Obecny poziom rozwoju wynika ze wspólnego oddziaływania czynników przyrodniczych oraz społeczno‑ekonomicznych.

• Większość wskaźników nie pokazuje zróżnicowania wewnątrz krajów.

Słownik

Ćwiczenia