Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Oceń projekt

Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne

Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest efektem działania różnorodnych procesów geologicznych. Wyróżnia się trzy jego główne formy: góry, wyżyny i niziny. W Polsce występują wszystkie te formy, choć zdecydowanie najwięcej jest nizin.

RWBlCMaKG1bZi
Fotografia przedstawia krajobraz Gór Świętokrzyskich. Widoczny teren falisty porośnięty trawą, krzewami i pojedynczymi drzewami. Na drugim planie widać wzniesienie porośnięte drzewami. Niebo jest niebieskie i lekko zachmurzone.
Góry Świętokrzyskie – stare pod względem geologicznym pasmo górskie na Wyżynie Kieleckiej
Źródło: dostępny w internecie: http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

  • budowę geologiczną Polski;

  • główne formy rzeźby terenu w Polsce (góry, wyżyny, niziny);

  • sposób odczytywania z mapy wysokości bezwzględnej wybranych punktów.

Twoje cele

  • Wykażesz zależności pomiędzy współczesną rzeźbą Polski a wybranymi wydarzeniami i procesami geologicznymi.

  • Wymienisz cechy ukształtowania powierzchni Polski.

  • Wyjaśnisz genezę powstania różnych form terenu.

  • Wyjaśnisz, czym jest krzywa hipsograficzna.

iikthmJDuA_d5e174

1. Procesy geologiczne a ukształtowanie terenu

Gdyby na powierzchnię Ziemi nie wpływały geologiczne procesy wewnętrznegeologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)geologiczne procesy wewnętrzne, to wszystkie warstwy skalne byłyby ułożone poziomo – od najstarszych (usytuowanych głębiej) po najmłodsze. Siły wewnętrzne poprzesuwały jednak skały, powodując zmiany w ich układzie. Powstały m.in. fałdy i uskoki. Na południu mamy więc Karpaty będące górami fałdowymi. Natomiast na południowym zachodzie Sudety – niegdyś góry fałdowe, które w orogenezie alpejskiej zostały wydźwignięte i poprzesuwane wzdłuż uskoków, przekształcając się w góry zrębowe.

Procesy zewnętrznegeologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)Procesy zewnętrzne modelują powierzchnię Ziemi poprzez działalność z jednej strony niszczącą (erozja), a z drugiej budującą (akumulacja). Przykłady erozji najłatwiej spotkać w górach, gdzie można zobaczyć m.in. wielkie doliny wyżłobione przez rzeki lub lodowce. Z kolei formy akumulacyjne pokrywają niemal cały obszar Niżu Polskiego. Tereny te obecnie są płaskie lub lekko pofałdowane, ale kiedyś wyróżniały się znacznie bardziej urozmaiconym ukształtowaniem. Taki stan rzeczy wynika z tego, że w ciągu milionów lat większość zagłębień terenu została wypełniona osadami naniesionymi przez wody, lodowce i wiatr.

RoUm7IwZii7dT
Na ilustracji trzy szare plansze. Na pierwszej planszy przedstawiona jest biała, prosta linia, nad którą jest opis: "Powierzchnia Ziemi". Powyżej zdanie - Gdyby nie było procesów geologicznych, to powierzchnia Ziemi byłaby płaska". Na drugiej planszy jest biała, mocno pofalowana linia, poniżej której znajdują się pionowe strzałki zwrócone ku górze. Pod grafiką podpis: "Procesy wewnętrzne - ruchy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi - podnoszą, wypiętrzają, urozmaicają powierzchnię Ziemi". Na trzeciej planszy biała, łagodniej pofalowana linia, powyżej której znajdują się pionowe strzałki zwrócone ku dołowi. Powyżej podpis: "Procesy zewnętrzne - wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja - obniżają, wyrównują, spłaszczają powierzchnię Ziemi".
Wpływ procesów geologicznych na ukształtowanie powierzchni Ziemi
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego powierzchnia Ziemi nie jest całkowicie płaska. Podaj odpowiednie przykłady.

R1RAQU1zTdJRY
Wersja alternatywna: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iikthmJDuA_d5e216

2. Podział Polski na pasy rzeźby terenu

Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. Mniej więcej równoleżnikowo występują u nas na przemian pasy wzniesień i obniżeń. Patrząc od północy, kolejno są to:

  • niziny nadmorskie (pobrzeża),

  • pojezierza,

  • niziny środkowopolskie,

  • wyżyny,

  • kotliny,

  • góry.

RxeHFFE3s1BT5
Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Polski - czyli barwami zaznaczono obszary na lądach o określonej wysokości nad poziomem morza, a na morzach o określonej głębokości. Na mapę nałożone są linie oddzielające od siebie pasy rzeźby terenu: pobrzeża, pojezierza, niziny środkowopolskie, wyżyny, kotliny podgórskie, góry, które opisano na mapie. Na północy przeważają obszary w kolorze zielonym przechodzące ku południowi w kolor żółty i pomarańczowy aż do czerwonego. Morza zaznaczono kolorem niebieskim Na mapie opisano nazwy jednostek geograficznych, półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, zatok, zalewów, rzek i jezior. Na obszarze Morza Bałtyckiego w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono czerwonymi kropkami i kwadracikami oraz opisano główne miasta. Stolicę – Warszawę – wyróżniono sygnaturą uwzględniającą kształt i wielkość powierzchni miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano wysokością oraz nazwą szczyty górskie. Różową wstążką oznaczono granice Polski, czerwoną linią oznaczono granice pozostałych państw. Kolorem czerwonym opisano państwa sąsiadujące z Polską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości długości i szerokości geograficznej co dwa stopnie. W lewym dolnym roku biały prostokąt, w którym znajduje się napis: "Polska krainy geograficzne". Pod napisem podziałka liniowa z zaznaczoną skalą mapy.
Pasy rzeźby terenu w Polsce
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
1
Polecenie 2

Na mapie powyżej czarnymi kropkami oznaczono punkty wysokościowe, obok podano ich wysokości bezwzględne. Odszukaj najwyższe punkty w pasie pojezierzy, pasie wyżyn i pasie gór (zarówno w Karpatach jak i Sudetach).

Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy wyszukaj najwyższe miejsca w poszczególnych pasach rzeźby terenu Polski. Wskazówka: przypomnij sobie, gdzie znajduje się najwyższy i najniższy punkt naszego kraju.

Ri55OkqPkMiqj
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Pasowy układ rzeźby terenu jest następstwem różnorodnych procesów geologicznych, jakie zachodziły (niektóre zachodzą do dziś) na naszym obszarze. Poniżej podane są główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski.

NIZINY NADMORSKIE (POBRZEŻA)

R1FuQUVjXRlx6
Na zdjęciu piaszczysta plaża nad brzegiem morza. Morze jest nieco pofalowane. Po prawej stronie znajdują się wydmy porośnięte kępami traw i niskimi drzewami. Niebo jest niebieskie i prawie bezchmurne.
Piaszczysta plaża na wybrzeżu Morza Bałtyckiego w okolicy Czołpina
Źródło: dostępny w internecie: Chron-Paul (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 3.0.
Niziny nadmorskie (pobrzeża)

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – erozja morska i ruchy masowe

Rzeźba tworząca się współcześnie.

Fale morskie niszczą brzegi, powodując osunięcia ziemi i powstanie klifów (wybrzeże wysokie).

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska i rzeczna

Rzeźba tworząca się współcześnie.

Fale oraz wiatr nanoszą piasek, tworząc plaże (wybrzeże niskie), mierzeje, wydmy.

Przy ujściach rzek gromadzi się materiał skalny i organiczny, który buduje na przykład deltę Wisły na Żuławach.

POJEZIERZA

R1EWrldlEnK3v
Zdjęcie przedstawia widok z lotu ptaka na krajobraz złożony z jezior, które umiejscowione są pomiędzy polami i lasami. Teren jest bujnie porośnięty roślinnością. Widać pojedyncze zabudowania.
Pojezierze Kaszubskie
Źródło: dostępny w internecie: Andrzej Otrębski (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Pojezierza

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – związane z działalnością lądolodu, erozja, akumulacja, ruchy masowe

Plejstoceński lądolód skandynawski przyczynił się do pofałdowania terenu.

Powstały typowe formy polodowcowe, np. moreny, pradoliny, sandry.

Po ustąpieniu lądolodu liczne zagłębienia terenu wypełniła woda, tworząc jeziora.

NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE

R1BZnzKftlGob
Zdjęcie lotnicze przedstawiające krajobraz Niziny Mazowieckiej. Wykonane wiosną, przedstawia rozległy, płaski teren. Na pierwszym planie pasy zielonych pól uprawnych, dalej obszar lasu, a w oddali zabudowania składające się na niewielkie wioski oraz kolejne pola i lasy.
Typowy krajobraz nizin środkowopolskich na Nizinie Mazowieckiej
Źródło: dostępny w internecie: Racco45 (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Niziny środkowopolskie

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – przeważnie akumulacja

Na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku.

Przykryte zostały grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej.

WYŻYNY

Ri4Qj5L6OhmlC
Zdjęcie ukazujące krajobraz rolniczy Wyżyny Lubelskiej. Powierzchnia jest pofalowana - występują niezbyt wypiętrzone wzniesienia i doliny. Na ilustracji widoczne pasy zielonych pól układające się w geometryczne prostokąty. Teren porośnięty nielicznymi drzewami. Pomiędzy polami znajdują się zabudowania mieszkalne.
Pofałdowane tereny na Wyżynie Lubelskiej
Źródło: dostępny w internecie: Jacek Karczmarz (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Wyżyny

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Najstarsze Góry Świętokrzyskie wypiętrzyły się w orogenezie kaledońskiej.

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe

Przez długi czas były niszczone przez procesy zewnętrzne.

Większość skał w całym pasie pochodzi z ery mezozoicznej, kiedy obszar ten pokrywało morze, na dnie którego gromadziły się osady.

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Na początku ery kenozoicznej alpejskie ruchy górotwórcze przyczyniły się do podniesienia terenu.

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe

Późniejsze procesy zewnętrze ponownie działały obniżająco i wyrównująco.

KOTLINY

R3zpcXLNxluJx
Na zdjęciu przedstawiona jest płaska dolina, przez którą przepływa rzeka. Wokół są tereny zielone: pola uprawne, skupiska drzew. Pomiędzy polami drogi dojazdowe, oraz zabudowania mieszkalne. Mniej więcej po środku przez rzekę przebiega trójprzęsłowy most.
Płaskie dno doliny Sanu na północy Kotliny Sandomierskiej
Źródło: dostępny w internecie: Pankrzysztoff (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Kotliny

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – alpejskie ruchy górotwórcze

Zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat.

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, rzeczna, wiatrowa, lodowcowa

Na dnie obniżeń gromadziły się osady morskie, m.in. po wyparowaniu wody powstały pokłady soli w Wieliczce i Bochni.

Później zostały zasypane osadami nanoszonymi przez rzeki, wiatr i lądolód.

KARPATY

RLzwfonrp9WZF
Na zdjęciu wysokie, strome, skaliste pasmo górskie. U stóp pasma las iglasty. Na pierwszym planie głazy, pomiędzy którymi rośnie trawa.
Panorama Tatr – najwyższego pasma górskiego w Karpatach
Źródło: dostępny w internecie: uroburos (https://pixabay.com), licencja: CC BY 1.0.
Karpaty

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – fałdowania orogenezy alpejskiej

Na przełomie mezozoiku i kenozoiku na dnie morza gromadziły się osady – powstał tzw. flisz karpacki składający się z naprzemiennych warstw piaskowców i łupków.

Warstwy te zostały silnie pofałdowane w czasie alpejskich ruchów górotwórczych.

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

Procesy zewnętrzne (erozja, wietrznie, ruchy masowe na stokach) obniżały teren gór, m.in. rzeki wyżłobiły długie doliny w Beskidach, a lodowce wysokogórskie – szerokie doliny w Tatrach.

Tatry Wysokie – najwyższa część Tatr – zbudowane są głównie z twardych, odpornych granitów, które powstały dużo wcześniej (pod koniec paleozoiku) i dlatego pozostały najwyższym pasmem.

SUDETY

R1XEIPw5Mtopp
Na zdjęciu forma skalna składająca się z kilku silnie spękanych granitowych ostańców, w dole rozległa równina. Na pierwszym planie roślinność iglasta – krzewy kosodrzewiny – oraz dwie osoby siedzące u podnóża skały. Niebo jest niebieskie i częściowo zachmurzone.
Słonecznik, forma skalna w Sudetach Zachodnich, w paśmie Karkonoszy
Źródło: dostępny w internecie: Przemysław Jahr (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Sudety

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Fałdowane i wypiętrzane w paleozoiku (orogeneza kaledońska i hercyńska).

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

Potem prawie całkowicie zrównane.

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, działalność wulkanów

Na początku kenozoiku, w związku z działaniem alpejskich sił górotwórczych, wystąpiło popękanie górotworu i przesunięcia warstw skalnych.

Powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka i Kotlina Jeleniogórska.

Szczeliny skalne często wypełniała magma, tworząc tzw. intruzje, np. granitowe, bazaltowe.

Magma wydobywała się też na powierzchnię jako lawa wulkaniczna.

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

W Karkonoszach powstają kotły i doliny polodowcowe. W całych Sudetach następuje ponowne obniżanie i wyrównywanie rzeźby.

Polecenie 3

Wskaż, w którym pasie rzeźby terenu znajduje się twoja miejscowość. Korzystając z informacji zawartych w powyższej tabeli oraz z map geologicznych i mapy hipsometrycznej, powiąż ukształtowanie powierzchni najbliższych okolic z określonymi wydarzeniami i procesami geologicznymi. Sporządź w zeszycie krótką notatkę na ten temat.

R1CbOmbHwOKS9
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź
iikthmJDuA_d5e800

3. Ukształtowanie powierzchni Polski w liczbach

Na obszarze Polski wyraźnie przeważają nizinynizinaniziny. Zajmują one całą północną i środkową część kraju. WyżynywyżynaWyżyny obejmują pas na południowym wschodzie, a górygórygóry rozciągają się wzdłuż południowej granicy. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest ogólne nachylenie terenu w kierunku z południowo‑wschodniego na północno‑zachodni. Wiele naszych rzek płynie w takim właśnie kierunku.

Podział powierzchni w zależności od wysokości nad poziomem morza przedstawia wykres zwany krzywą hipsograficznąkrzywa hipsograficznakrzywą hipsograficzną. Na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne, a na osi poziomej – ich procentowy udział w powierzchni ogólnej.

R1CROfujUcsyA
Na ilustracji krzywa hipsograficzna. Na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne od 0 do 2499 metrów nad poziomem morza. Na osi poziomej oznaczony jest procentowy udział wyróżnionych terenów w powierzchni ogólnej Polski. Pod środku na białym tle napis: "krzywa hipsograficzna dla obszaru Polski". Na wykresie kolorem zielonym oznaczono niziny, żółtym i pomarańczowym – wyżyny, a czerwonym góry. W Polsce najwyższy szczyt wynosi 2499 metrów nad poziomem morza. Tereny położone powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowią około 0,1%, natomiast od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza około 4% powierzchni Polski. Tereny o wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowią około 36% powierzchni Polski, a ta poniżej 200 metrów nad poziomem morza około 60%. Depresje stanowią około 0,1%. Jest to dodatkowo zaznaczone strzałką i napisem: "depresja 0,1 procent". Najniższy punkt w Polsce wynosi 1,8 metra poniżej poziomu morza. Średnia wysokość wynosi 173 metrów nad poziomem morza. Została ona zaznaczona czerwoną linią i opisem: "średnia wysokość obszaru Polski 173 metry nad poziomem morza".
Polska – krzywa hipsograficzna
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kształt krzywej hipsograficznej informuje o rozkładzie wysokości bezwzględnych na danym obszarze. W przypadku Polski widać przede wszystkim bardzo dużą, płaską powierzchnię w kolorze zielonym, co jednoznacznie wskazuje na przewagę nizin. Wyżyn i gór jest stosunkowo mało, a góry wysokie (>2 tys. m n.p.m.) zajmują zaledwie ułamek procenta powierzchni Polski.

1
Polecenie 4

Porównaj kształt krzywej hipsograficznej Polski z krzywymi dla kontynentów (rysunek poniżej). Który kontynent ma krzywą hipsograficzną najbardziej podobną do krzywej Polski, a który najbardziej odmienną? Czy potrafisz to wyjaśnić?

Na podstawie wiedzy z lekcji oraz innych źródeł odpowiedz na pytania:
Który kontynent ma rzeźbę terenu najbardziej podobną do rzeźby terenu Polski, a który najbardziej odmienną? Czy potrafisz to wyjaśnić?

R1PRmfYYQsRAn
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R6z7p1Qt7CC4H1
Na ilustracji dziewięć krzywych hipsograficznych dla poszczególnych kontynentów, Polski i świata. Na każdym wykresie na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne, a na osi poziomej – ich procentowy udział w powierzchni ogólnej. Na wykresie kolorem zielonym oznaczono niziny, żółtym i pomarańczowym – wyżyny, a czerwonym góry. Azja - najwyższy szczyt wynosi: 8850 metrów nad poziomem morza. Wysokości powyżej 5000 metrów nad poziomem morza zajmują 2% powierzchni Azji. Powierzchnia od 5000 do 2000 metrów nad poziomem morza zajmuje około 8%. Powierzchnia od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza zajmuje około 35% całkowitej powierzchni Azji. Powierzchnia o wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza zajmuje 22% powierzchni tego kontynentu, a od 200 do 0 metrów nad poziomem morza około 32%. Najniższy punkt w Azji wynosi 403 metry poniżej poziomu morza, z czego depresje w Azji stanowią około 1%. Średnia wysokość w Azji wynosi 960 metrów nad poziomem morza. Ameryka Południowa - Najwyższy szczyt w Ameryce Południowej wynosi 6960 metrów nad poziomem morza. Obszary sięgające powyżej 5000 metrów nad poziomem morza zajmują 0,5% powierzchni Ameryki Południowej. Powierzchnia o wysokości od 5000 do 2000 metrów nad poziomem morza zajmuje 9,5% powierzchni Ameryki Południowej. Obszary położone od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza zajmują 20% powierzchni kontynentu, a te sięgające od 500 do 200 metrów nad poziomem morza - 35%. Miejsca zawierające się w przedziale od 200 do 0 metrów nad poziomem morza stanowią około 34% Ameryki Południowej. Depresje zajmują około 1% powierzchni Ameryki Południowej, a najniższy punkt na tym kontynencie wynosi 105 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość wynosi 665 metrów nad poziomem morza. Ameryka Północna - Najwyższy szczyt osiąga na tym kontynencie 694 metrów nad poziomem morza. Wysokości powyżej 5000 metrów nad poziomem morza stanowią około 0,1% powierzchni kontynentu. Teren o wysokości od 5000 do 2000 metrów nad poziomem morza zajmuje powierzchnię około 10% kontynentu, natomiast od 2000 do 500 zajmuje 34%. Powierzchnia o wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowi 35 % kontynentu, natomiast od 200 do 0 metrów nad poziomem morza około 20%. Depresje stanowią zaledwie 1% kontynentu. Najniższy punkt osiąga 85 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość terenu wynosi 781 metrów nad poziomem morza. Afryka - Najwyższy szczyt w Afryce wynosi 5895 metrów nad poziomem morza. Powierzchnia powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowi około 1% natomiast teren położony na wysokości od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza stanowi około 38% Afryki. Teren zawierający się w przedziale od 500 do 200 zajmuje 40% powierzchni kontynentu, a ten od 200 do 0 metrów nad poziomem morza - 10%. Depresje zajmują 1%. Najniższy punkt w Afryce osiąga 155 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość w Afryce to 658 metrów nad poziomem morza. Antarktyda - Najwyższy punkt na Antarktydzie wynosi 5140 metrów nad poziomem morza. Powierzchnia sięgająca powyżej 2000 metrów nad poziomem morza wynosi 54% powierzchni Antarktydy. Teren o wysokości od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza stanowi około 35% powierzchni kontynentu, a zawierający się od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowi około 1%. Teren położony od 200 do 0 metrów nad poziomem morza stanowi około 10%. Średnia wysokość to 2029 metrów nad poziomem morza. Australia i Oceania - Najwyższy szczyt w Australii i Oceanii wynosi 4884 metrów nad poziomem morza. Powierzchnia terenu sięgająca powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowi około 1% Australii i Oceanii, natomiast od 2000 do 500 stanowi około 14% powierzchni tego kontynentu. Obszary położone na wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowią 44% Australii i Oceanii, a niziny do 200 metrów nad poziomem morza około 40%. Depresje to około 1%. Najniższy punkt wynosi 12 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość to 340 metrów nad poziomem morza. Europa - Najwyższy szczyt w Europie wynosi 4810 metrów nad poziomem morza. Teren wyniesiony powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowi około 1% powierzchni Europy, a ten zawierający się w przedziale od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza stanowi około 14%. Powierzchnia wynosząca od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowi około 20% Europy, a poniżej 200 do 0 metrów nad poziomem morza - 64%. Depresje stanowią około 1%. Najniższy punkt wynosi 28 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość terenu w Europie wynosi 292 metry nad poziomem morza. Polska - W Polsce najwyższy szczyt wynosi 2499 metrów nad poziomem morza. Tereny położone powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowią około 1%, natomiast od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza około 4% powierzchni Polski. Obszary położone na wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowią około 36% powierzchni Polski, a te poniżej 200 metrów nad poziomem morza około 58%. Depresje stanowią około 1%. Najniższy punkt w Polsce wynosi 1,8 metra poniżej poziomu morza. Średnia wysokość wynosi 173 metrów nad poziomem morza. Świat - Najwyższy szczyt na świecie wynosi 8850 metrów nad poziomem morza. Tereny wyniesione powyżej 2000 metrów nad poziomem morza stanowią około 4%, natomiast te zawierające się w przedziale od 2000 do 500 metrów nad poziomem morza - 6%. Tereny o wysokości od 500 do 200 metrów nad poziomem morza stanowią około 10% powierzchni Świata. Niziny zawarte w przedziale od 200 do 0 metrów nad poziomem morza stanowią 10% powierzchni świata. Depresje lądowe wynoszą około 1%, z czego najniższy punkt wynosi 403 metry poniżej poziomu morza. 31Powierzchnia oceanu zawarta na powierzchni od 0 do 200 metrów poniżej poziomu morza stanowi około 5% powierzchni kuli ziemskiej. Teren oceanu położony od 200 do 500 metrów poniżej poziomu morza stanowi około 5%, podobnie jak teren do głębokości 2000 metrów poniżej poziomu morza - również 5%. Tereny oceanów położone na głębokości od 2000 do 5000 metrów poniżej poziomu morza stanowią 45%, a te położone poniżej 5000 metrów poniżej poziomu morza około 9%. Najniższy punkt położony w oceanie wynosi 11022 metrów poniżej poziomu morza. Średnia wysokość na powierzchni lądów na świecie wynosi 875 metrów nad poziomem morza, a poniżej poziomu morza - 3794 metrów poniżej poziomu morza.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/Psesc6o4b

Krzywe hipsograficzne dla świata, kontynentów oraz Polski
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ciekawą informacją dotyczącą ukształtowania terenu jest średnia wysokość bezwzględna danego obszaru. Dla Polski jest ona bardzo niska i wynosi tylko 173 m n.p.m. Dla porównania na Słowacji to 440 m n.p.m., w Republice Czeskiej 430 m n.p.m., a dla obszaru całej Europy – 292 m n.p.m. Porównaj te wartości z wysokościami bezwzględnymi dla innych kontynentów (rysunek powyżej).

Polecenie 5

Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy odczytaj wysokość nad poziomem morza swojej miejscowości i ustal, czy znajdujesz się powyżej czy poniżej średniej wysokości dla obszaru Polski.

Ciekawostka

Najniżej położony punkt Polski (1,8 m p.p.m.) znajduje się w miejscowości Raczki Elbląskie w depresjidepresjadepresji na Żuławach Wiślanych. Jest on oznaczony w terenie specjalną tablicą i stanowi swego rodzaju atrakcję turystyczną.

R1RNbZlCnSYSk
Na zdjęciu słupek z tabliczką w Raczkach Elbląskich. Na czerwonym słupku zwieńczonym chorągiewką niebieskim, odwróconym trójkątem i falami poniżej oznaczono poziom morza. Na trójkącie napis: "poziom morza 0,0 metrów nad poziomem morza". Poniżej biała tabliczka z informacją: "Najniższy punkt w Polsce! Poziom depresji: 1,8 metra pod poziomem morza". Na tabliczce po bokach znajdują się dwa herby Raczków Elbląskich. Wokół teren porośnięty trawą i drzewami na drugim planie. Widoczne zabudowania magazynowe.
Najniższy punkt w Polsce – Raczki Elbląskie
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iikthmJDuA_d5e942

Podsumowanie

  • Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).

  • Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.

  • Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).

  • W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.

Praca domowa

Wydrukuj poniższą mapę, na której oznaczono granice pasów rzeźby terenu. Zamaluj każdy pas innym kolorem zgodnie z hipsometryczną skalą barw – od „najniższych” ciemnozielonych, przez żółte i pomarańczowe, do „najwyższych” czerwonych i brązowych. Pamiętaj, że Niziny Środkowopolskie są wyższe od nizin nadmorskich, wyżyny są wyższe od pojezierzy, kotliny natomiast niższe od wyżyn, Karpaty za to wyższe od Sudetów itd. Na koniec podpisz nazwy poszczególnych pasów rzeźby.

RpddrG1oWoE2j
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Scharakteryzuj pasowość rzeźby terenu Polski.

iikthmJDuA_d5e998

Słownik

depresja
depresja

obszar lądu położony poniżej poziomu morza

geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)
geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których energia pochodzi z wnętrza Ziemi; zaliczają się do nich:

  • procesy lądotwórcze i oceanotwórcze (ruchy epejrogeniczne),

  • procesy górotwórcze (ruchy orogeniczne),

  • trzęsienia ziemi,

  • procesy wulkaniczne

geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)
geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których źródłem jest głównie energia słoneczna; zaliczają się do nich:

  • wietrzenie – rozdrabnianie skał pod wpływem czynników atmosferycznych,

  • ruchy masowe – przemieszczanie zwietrzeliny na stoku pod wpływem siły grawitacji,

  • erozja – niszczenie podłoża przez rzeki, lodowce, fale morskie, wiatry,

  • transport – przenoszenie produktów skalnych,

  • akumulacja – osadzanie produktów skalnych

góry
góry

obszar leżący powyżej 500 m n.p.m.; charakterystyczne są duże wysokości względne i strome stoki; teren silnie pofałdowany, choć miejscami mogą występować obszary płaskie, tzw. równie

krzywa hipsograficzna
krzywa hipsograficzna

wykres liniowy przedstawiający podział powierzchni danego obszaru według wysokości nad poziomem morza; powierzchnie pod linią wykresu mają kolory hipsometryczne, dzięki czemu łatwiej zinterpretować cały wykres

nizina
nizina

płaski lub lekko pofałdowany teren sięgający do wysokości ok. 200–300 m n.p.m.; w Polsce do nizin zaliczają się również pojezierza, których najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m.

wyżyna
wyżyna

obszar położony na wysokościach od ok. 200 m n.p.m. do ok. 500 m n.p.m.; w Polsce wyżyny sięgają nieco powyżej 600 m n.p.m. (Łysica w Górach Świętokrzyskich); w niektórych miejscach na świecie wyżyny osiągają nawet kilka tysięcy metrów wysokości bezwzględnej (np. Wyżyna Tybetańska, Wyżyna Meksykańska, Wyżyna Abisyńska); o przynależności danego obszaru do wyżyn decydują wysokości względne, które są tu znacznie mniejsze niż w górach, toteż powierzchnia terenu jest słabiej pofałdowana; do wyżyn zaliczają się również tzw. płaskowyże, czyli obszary płaskie leżące powyżej 200 m n.p.m.

iikthmJDuA_d5e1156

Ćwiczenia

1
Ćwiczenie 1

Wskaż właściwe dokończenie zdania.

Rng78iTygGuu6
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2

Wskaż wszystkie właściwe dokończenia zdania.

RCKw4oJVrFXR1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3

Na podstawie krzywej hipsograficznej Polski uzupełnij tekst, wybierając wartości z ramek poniżej.

R7WFL86uorzoU1
Na podstawie krzywej hipsograficznej Polski lub innych dostępnych źródeł wiedzy uzupełnij tekst. Polska jest krajem nizinnym. Niziny zajmują powyżej 1. 50%, 2. 3,3%, 3. 80%, 4. 90%, 5. 5,5%, 6. 1% powierzchni naszego kraju. Z kolei wyżyny stanowią około 1. 50%, 2. 3,3%, 3. 80%, 4. 90%, 5. 5,5%, 6. 1% tej powierzchni, a góry 1. 50%, 2. 3,3%, 3. 80%, 4. 90%, 5. 5,5%, 6. 1%.
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 4

Umieść w odpowiedniej kategorii wymienione nazwy procesów geologicznych.

R1OHcbI6MJU14
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 5

Ułóż nazwy pasów rzeźby terenu w Polsce w kolejności ich występowania od północy (na górze) do południa (na dole).

R1KXEFit8N51c
zadanie interaktywne

Ułóż nazwy pasów rzeźby terenu w Polsce w kolejności ich występowania od północy (na górze) do południa (na dole).

  • kotliny
  • wyżyny
  • pojezierza
  • góry
  • niziny nadmorskie
  • niziny środkowopolskie
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 6

Do każdego zdjęcia przyporządkuj odpowiedni podpis.

RyEI3OoQmaA5A
Źródło: GroMar sp. z o.o., dostępny w internecie: Zdjęcie 1: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pla%C5%BCa#
Zdjęcie 2: lasy.gov.pl
Źródło: wikipedia.org/wiki/media
Zdjęcie 4: Autorstwa Jerzy Opioła - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2059377
Zdjęcie 5: https://www.flickr.com/photos/polandmfa/6344021642
Zdjęcie 6: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Czarnystaw(8765).jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.

Podaj charakterystyczne cechy ukształtowania terenu w następujących krainach geograficznych w Polsce:

a) Tatry

b) pas wyżyn

c) pas pojezierzy

d) pas nizin środkowopolskich

e) Karkonosze

f) pas nizin nadmorskich

R1KtJfso5FMsk
(Uzupełnij).
3
Ćwiczenie 7

Zaznacz, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.

RUjYzyySxgGGO
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 8

Uzupełnij tekst.

RmaHrHIg0Z45M
zadanie interaktywne

Uzupełnij tekst.

Około ¾ powierzchni Polski zajmują ............. Wyżyny i góry występują tylko na .................. kraju. Najwyższy szczyt Polski leży w ............... Są nim ............ o wysokości ............ m n.p.m. Natomiast na .................... Wiślanych mamy najniższy punkt w kraju. Jest on położony 1,8 m pod poziomem morza, czyli w .................

Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R3jOqKSLTsL7c
Wyżyny i góry występują tylko: Możliwe odpowiedzi: 1. tylko na południu kraju, 2. na południu i na północy kraju, 3. tylko na zachodzie kraju, 4. na zachodzie i na wschodzie kraju
1
Ćwiczenie 9

Wskaż poprawne zakończenia zdania.

RRypZHpeR8b7q
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.