Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest efektem działania różnorodnych procesów geologicznych. Wyróżnia się trzy jego główne formy: góry, wyżyny i niziny. W Polsce występują wszystkie te formy, choć zdecydowanie najwięcej jest nizin.
jak opisać budowę geologiczną Polski;
jakie są główne formy rzeźby w Polsce (góry, wyżyny, niziny);
jak odczytać z mapy wysokość bezwzględną wybranych punktów.
wykazywać zależności pomiędzy współczesną rzeźbą Polski a wybranymi wydarzeniami i procesami geologicznymi;
wymieniać cechy ukształtowania powierzchni Polski;
wyjaśniać genezę powstania różnych form terenu;
objaśniać krzywą hipsograficzną.
1. Procesy geologiczne a ukształtowanie terenu
Gdyby na powierzchnię Ziemi nie wpływały geologiczne procesy wewnętrznegeologiczne procesy wewnętrzne, to wszystkie warstwy skalne byłyby ułożone poziomo – od najstarszych (usytuowanych głębiej) po najmłodsze. Siły wewnętrzne poprzesuwały jednak skały, powodując zmiany w ich układzie. Powstały m.in. fałdy i uskoki. Na południu mamy więc Karpaty będące górami fałdowymi. Natomiast na południowym zachodzie Sudety – niegdyś góry fałdowe, które w orogenezie alpejskiej zostały wydźwignięte i poprzesuwane wzdłuż uskoków, przekształcając się w góry zrębowe.
Procesy zewnętrzneProcesy zewnętrzne modelują powierzchnię Ziemi poprzez działalność z jednej strony niszczącą (erozja), a z drugiej budującą (akumulacja). Przykłady erozji najłatwiej spotkać w górach, gdzie można zobaczyć m.in. wielkie doliny wyżłobione przez rzeki lub lodowce. Z kolei formy akumulacyjne pokrywają niemal cały obszar Niżu Polskiego. Tereny te obecnie są płaskie lub lekko pofałdowane, ale kiedyś wyróżniały się znacznie bardziej urozmaiconym ukształtowaniem. Taki stan rzeczy wynika z tego, że w ciągu milionów lat większość zagłębień terenu została wypełniona osadami naniesionymi przez wody, lodowce i wiatr.
Wyjaśnij, dlaczego powierzchnia Ziemi nie jest całkowicie płaska. Podaj odpowiednie przykłady.
2. Podział Polski na pasy rzeźby terenu
Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. Mniej więcej równoleżnikowo występują u nas na przemian pasy wzniesień i obniżeń. Patrząc od północy, kolejno są to:
niziny nadmorskie (pobrzeża),
pojezierza,
niziny środkowopolskie,
wyżyny,
kotliny,
góry.
Na mapie powyżej czarnymi kropkami oznaczono punkty wysokościowe, obok podano ich wysokości bezwzględne. Odszukaj najwyższe punkty w poszczególnych pasach rzeźby terenu Polski. W przypadku gór zwróć uwagę na granicę państwową przebiegającą zarówno przez Karpaty, jak i przez Sudety.
Przypomnij sobie ze szkoły podstawowej, gdzie znajduje się najwyższy i najniższy punkt naszego kraju.
Pasowy układ rzeźby terenu jest następstwem różnorodnych procesów geologicznych, jakie zachodziły (niektóre zachodzą do dziś) na naszym obszarze. Poniżej podane są główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski.
NIZINY NADMORSKIE (POBRZEŻA)
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy zewnętrzne – erozja morska i ruchy masowe | Rzeźba tworząca się współcześnie |
Fale morskie niszczą brzegi, powodując osunięcia ziemi i powstanie klifów (wybrzeże wysokie) | |
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska i rzeczna | Rzeźba tworząca się współcześnie |
Fale oraz wiatr nanoszą piasek, tworząc plaże (wybrzeże niskie), mierzeje, wydmy | |
Przy ujściach rzek gromadzi się materiał skalny i organiczny, który buduje na przykład deltę Wisły na Żuławach |
POJEZIERZA
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy zewnętrzne – związane z działalnością lądolodu, erozja, akumulacja, ruchy masowe | Plejstoceński lądolód skandynawski przyczynił się do pofałdowania terenu |
Powstały typowe formy polodowcowe, np. moreny, pradoliny, sandry | |
Po ustąpieniu lądolodu liczne zagłębienia terenu wypełniła woda, tworząc jeziora |
NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy zewnętrzne – przeważnie akumulacja | Na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku |
Przykryte zostały grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej |
WYŻYNY
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze | Najstarsze Góry Świętokrzyskie wypiętrzyły się w orogenezie kaledońskiej |
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe | Przez długi czas były niszczone przez procesy zewnętrzne |
Większość skał w całym pasie pochodzi z ery mezozoicznej, kiedy obszar ten pokrywało morze, na dnie którego gromadziły się osady | |
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze | Na początku ery kenozoicznej alpejskie ruchy górotwórcze przyczyniły się do podniesienia terenu |
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe | Późniejsze procesy zewnętrze ponownie działały obniżająco i wyrównująco |
KOTLINY
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy wewnętrzne – alpejskie ruchy górotwórcze | Zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat |
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, rzeczna, wiatrowa, lodowcowa | Na dnie obniżeń gromadziły się osady morskie, m.in. po wyparowaniu wody powstały pokłady soli w Wieliczce i Bochni |
Później zostały zasypane osadami nanoszonymi przez rzeki, wiatr i lądolód |
KARPATY
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy wewnętrzne – fałdowania orogenezy alpejskiej | Na przełomie mezozoiku i kenozoiku na dnie morza gromadziły się osady – powstał tzw. flisz karpacki składający się z naprzemiennych warstw piaskowców i łupków |
Warstwy te zostały silnie pofałdowane w czasie alpejskich ruchów górotwórczych | |
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe | Procesy zewnętrzne (erozja, wietrznie, ruchy masowe na stokach) obniżały teren gór, m.in. rzeki wyżłobiły długie doliny w Beskidach, a lodowce wysokogórskie – szerokie doliny w Tatrach |
Tatry Wysokie – najwyższa część Tatr – zbudowane są głównie z twardych, odpornych granitów, które powstały dużo wcześniej (pod koniec paleozoiku) i dlatego pozostały najwyższym pasmem |
SUDETY
Główne procesy | Przebieg kształtowania się rzeźby |
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze | Fałdowane i wypiętrzane w paleozoiku (orogeneza kaledońska i hercyńska) |
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe | Potem prawie całkowicie zrównane |
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, działalność wulkanów | Na początku kenozoiku w związku z działaniem alpejskich sił górotwórczych wystąpiło popękanie górotworu i przesunięcia warstw skalnych |
Powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka i Kotlina Jeleniogórska | |
Szczeliny skalne często wypełniała magma, tworząc tzw. intruzje, np. granitowe, bazaltowe | |
Magma wydobywała się też na powierzchnię jako lawa wulkaniczna | |
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe | W Karkonoszach powstają kotły i doliny polodowcowe. W całych Sudetach następuje ponowne obniżanie i wyrównywanie rzeźby |
Wskaż, w którym pasie rzeźby terenu znajduje się twoja miejscowość. Korzystając z informacji zawartych w powyższej tabeli oraz z map geologicznych i mapy hipsometrycznej, powiąż ukształtowanie powierzchni najbliższych okolic z określonymi wydarzeniami i procesami geologicznymi. Sporządź w zeszycie krótką notatkę na ten temat.
3. Ukształtowanie powierzchni Polski w liczbach
Na obszarze Polski wyraźnie przeważają nizinyniziny. Zajmują one całą północną i środkową część kraju. WyżynyWyżyny obejmują pas na południowym wschodzie, a górygóry rozciągają się wzdłuż południowej granicy. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest ogólne nachylenie terenu w kierunku z południowo‑wschodniego na północno‑zachodni. Wiele naszych rzek płynie w takim właśnie kierunku.
Podział powierzchni w zależności od wysokości nad poziomem morza przedstawia wykres zwany krzywą hipsograficznąkrzywą hipsograficzną. Na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne, a na osi poziomej – ich procentowy udział w powierzchni ogólnej.
Z krzywej hipsograficznej Polski odczytaj, ile w przybliżeniu procent powierzchni kraju zajmują:
góry (wys. >500 m n.p.m.),
wyżyny (200–500 m n.p.m.),
niziny (0–200 m n.p.m.).
Kształt krzywej hipsograficznej informuje o rozkładzie wysokości bezwzględnych na danym obszarze. W przypadku Polski widać przede wszystkim bardzo dużą, płaską powierzchnię w kolorze zielonym, co jednoznacznie wskazuje na przewagę nizin. Wyżyn i gór jest stosunkowo mało, a góry wysokie (>2 tys. m n.p.m.) zajmują zaledwie ułamek procenta powierzchni Polski.
*Porównaj kształt krzywej hipsograficznej Polski z krzywymi dla kontynentów (rysunek poniżej). Który kontynent ma krzywą hipsograficzną najbardziej podobną do krzywej Polski, a który najbardziej odmienną? Czy potrafisz to wyjaśnić?
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DYNRd2Y8s
Ciekawą informacją dotyczącą ukształtowania terenu jest średnia wysokość bezwzględna danego obszaru. Dla Polski jest ona bardzo niska i wynosi tylko 173 m n.p.m. Dla porównania na Słowacji to 440 m n.p.m., w Republice Czeskiej 430 m n.p.m., a dla obszaru całej Europy – 292 m n.p.m. Porównaj te wartości z wysokościami bezwzględnymi dla innych kontynentów (rysunek powyżej).
*Z dokładnej mapy hipsometrycznej lub z urządzenia GPS odczytaj wysokość nad poziomem morza swojej miejscowości i ustal, czy znajdujesz się powyżej czy poniżej średniej wysokości dla obszaru Polski.
Najniżej położony punkt Polski (1,8 m p.p.m.) znajduje się w miejscowości Raczki Elbląskie w depresjidepresji na Żuławach Wiślanych. Jest on oznaczony w terenie specjalną tablicą i stanowi swego rodzaju atrakcję turystyczną.
Podsumowanie
Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).
Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.
Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).
W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.
Wydrukuj poniższą mapę, na której oznaczono granice pasów rzeźby terenu. Zamaluj każdy pas inną kredką zgodnie z hipsometryczną skalą barw – od „najniższych” ciemnozielonych, przez żółte i pomarańczowe, do „najwyższych” czerwonych i brązowych. Pamiętaj, że Niziny Środkowopolskie są wyższe od nizin nadmorskich, wyżyny są wyższe od pojezierzy, kotliny natomiast niższe od wyżyn, Karpaty za to wyższe od Sudetów itd. Na koniec czarnym cienkopisem podpisz każdy z pasów.
Słowniczek
obszar lądu położony poniżej poziomu morza
procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których energia pochodzi z wnętrza Ziemi; zaliczają się do nich:
procesy lądotwórcze i oceanotwórcze (ruchy epejrogeniczne),
procesy górotwórcze (ruchy orogeniczne),
trzęsienia ziemi,
procesy wulkaniczne
procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których źródłem jest energia słoneczna; zaliczają się do nich:
wietrzenie – rozdrabnianie skał pod wpływem czynników atmosferycznych,
ruchy masowe – przemieszczanie zwietrzeliny na stoku pod wpływem siły grawitacji,
erozja – niszczenie podłoża przez rzeki, lodowce, fale morskie, wiatry,
transport – przenoszenie produktów skalnych,
akumulacja – osadzanie produktów skalnych
obszar leżący powyżej 500 m n.p.m.; charakterystyczne są duże wysokości względne i strome stoki; teren silnie pofałdowany, choć miejscami mogą występować obszary płaskie, tzw. równie
wykres liniowy przedstawiający podział powierzchni danego obszaru według wysokości nad poziomem morza; powierzchnie pod linią wykresu mają kolory hipsometryczne, dzięki czemu łatwiej zinterpretować cały wykres
płaski lub lekko pofałdowany teren sięgający do wysokości ok. 200–300 m n.p.m.; w Polsce do nizin zaliczają się również pojezierza, których najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m.
obszar położony na wysokościach od ok. 200 m n.p.m. do ok. 500 m n.p.m.; w Polsce wyżyny sięgają nieco powyżej 600 m n.p.m. (Łysica w Górach Świętokrzyskich); w niektórych miejscach na świecie wyżyny osiągają nawet kilka tysięcy metrów wysokości bezwzględnej (np. Wyżyna Tybetańska, Wyżyna Meksykańska, Wyżyna Abisyńska); o przynależności danego obszaru do wyżyn decydują wysokości względne, które są tu znacznie mniejsze niż w górach, toteż powierzchnia terenu jest słabiej pofałdowana; do wyżyn zaliczają się również tzw. płaskowyże, czyli obszary płaskie leżące powyżej 200 m n.p.m.
Zadania
Gdyby nie było procesów geologicznych to
- powierzchnia Ziemi byłaby płaska.
- Ziemia byłaby idealną kulą.
- Ziemia byłaby płaska.
Geologiczne procesy wewnętrzne:
- podnoszą powierzchnię terenu.
- wypiętrzają warstwy skalne.
- wyrównują powierzchnię Ziemi.
- urozmaicają rzeźbę terenu.
Umieść w odpowiedniej kategorii następujące nazwy procesów geologicznych:
akumulacja, wietrzenie, trzęsienia ziemi, wulkanizm, erozja, ruchy górotwórcze, ruchy masowe
| procesy wewnętrzne | |
|---|---|
| procesy zewnętrzne |
Ułóż nazwy pasów rzeźby terenu w Polsce w kolejności ich występowania od północy (na górze) do południa (na dole).
- góry
- kotliny
- wyżyny
- niziny nadmorskie
- niziny środkowopolskie
- pojezierza
Zaznacz zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Niziny nadmorskie powstały w wyniku ruchów górotwórczych. | □ | □ |
| Na pojezierzach występuje rzeźba polodowcowa. | □ | □ |
| Niziny Środkowopolskie pokrywają skały osadowe. | □ | □ |
| Góry Świętokrzyskie to najstarsza część pasa wyżyn. | □ | □ |
| W Sudetach nie występowały zjawiska wulkaniczne. | □ | □ |
| Flisz karpacki składa się z piaskowców i łupków. | □ | □ |
Uzupełnij tekst.
Około ¾ powierzchni Polski zajmują ............. Wyżyny i góry występują tylko na .................. kraju. Najwyższy szczyt Polski leży w ............... Są nim ............ o wysokości ............ m n.p.m. Natomiast na .................... Wiślanych mamy najniższy punkt w kraju. Jest on położony 1,8 m pod poziomem morza, czyli w .................
Powierzchnia Polski wykazuje ogólne nachylenie w kierunku…
- z południowego wschodu na północny zachód.
- z zachodu na wschód.
- z północnego wschodu na południowy zachód.