Współpraca koalicji antyhitlerowskiej
Wprowadzenie
Trudno jest ustalić datę powstania koalicji antyhitlerowskiej. Jej kształtowanie się było procesem, który miał kilka etapów. Za pierwszy etap można uznać formalne przyłączenie się do konfliktu z Hitlerem Wielkiej Brytanii i Francji, czyli 3 września 1939 roku, kiedy oba kraje – zgodnie z wcześniej podpisanymi deklaracjami wobec Polski – wypowiedziały wojnę Niemcom. Zaczął się tworzyć krąg państw walczących z Hitlerem i zobowiązujących się prowadzić te zmagania aż do pokonania reżimu faszystowskiego. Po kolejnych agresywnych krokach Niemiec (atak na kraje Beneluksu, Francję) powiększało się grono państw o nastawieniu antyhitlerowskim, pragnących zrzucić z siebie jarzmo okupacji.
Ważnym elementem kształtowania się koalicji było jej wsparcie ze strony USA. Początkowo pod postacią Lend‑Lease (wym. lend‑lis) – „pożyczki‑dzierżawy”, czyli umowy zawartej z Wielką Brytanią, wspomagającej finansowo i sprzętowo działania monarchii w zmaganiach z Hitlerem. Zresztą przegrana Niemiec w bitwie o Anglię spowodowała wzrost prestiżu brytyjskiego państwa. Kolejnym ważnym aktem amerykańskiego wsparcia było ogłoszenie przez rządy brytyjski i amerykański Karty Atlantyckiej (Karta został podpisana 14 sierpnia 1941).
Karta AtlantyckaKarta Atlantycka
Deklaracja wspólna prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Roosevelta i premiera Churchilla, reprezentującego Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie, którzy spotkawszy się, uważają za słuszne ogłosić pewne wspólne zasady, na których opierają oni, w zakresie polityki narodowej ich obu krajów, swe nadzieje lepszej przyszłości dla świata.
Po pierwsze, ich kraje nie dążą do żadnej ekspansji terytorialnej lub innej;
Po wtóre, nie zgodzą się oni na żadne zmiany terytorialne, które by nie odpowiadały swobodnie wyrażonym życzeniom ludów zainteresowanych;
Po trzecie, szanują oni prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządu, pod jakim chcą żyć, i pragną oni, żeby przywrócono prawa suwerenne i autonomię tym, którym je odebrano siłą;
Po czwarte, bez uszczerbku dla swych obecnych zobowiązań będą oni usiłowali ułatwić wszystkim państwom, wielkim i małym, zwycięzcom i zwyciężonym, korzystanie z dostępu, na stopie równości, do handlu i surowców świata, koniecznych dla ich pomyślności gospodarczej;
Po piąte, pragną oni doprowadzić do skutku jak najściślejszą współpracę pomiędzy wszystkimi narodami w dziedzinie gospodarczej w celu zapewnienia wszystkim lepszych warunków pracy, postępu gospodarczego i bezpieczeństwa społecznego;
Po szóste, spodziewają się oni, że po ostatecznym zniszczeniu tyranii nazistowskiej zapanuje pokój, który da wszystkim narodom możność przebywania bezpiecznie w swych własnych granicach i który da rękojmię, że wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli pędzić swe życie wolni od strachu i niedostatku;
Po siódme, pokój taki powinien umożliwić wszystkim pływanie bez przeszkód przez morza i oceany;
Po ósme, wierzą oni, że wszystkie narody świata, ze względów zarówno rzeczowych, jak i duchowych, muszą dążyć do wyrzeczenia się stosowania przemocy. A ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może być utrzymany, o ile narody, które grożą lub mogą grozić agresją poza swymi granicami, będą w dalszym ciągu miały do dyspozycji uzbrojenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą oni, że zanim nie zostanie zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szerszą skalę, rozbrojenie takich narodów jest sprawą zasadniczą. Będą oni również popierali i zachęcali wprowadzanie wszelkich innych praktycznych środków, mogących zmniejszyć brzemię zbrojeń, ciążących na ludach miłujących pokój.
Karta Atlantycka, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 20.
Jakie istotne zasady dotyczące prowadzenia działań wojennych, ale także urządzenia powojennego świata planowano wprowadzić na podstawie Karty Atlantyckiej? Wskaż stwierdzenie fałszywe.
- Nienaruszalność granic.
- Prawo do samostanowienia.
- Cztery wolności: wolność religii, słowa, od nędzy i strachu.
- Przywrócenie wolności i suwerenności tym narodom, którym zostały odebrane.
- Decydowanie o przyszłej mapie politycznej świata przez przywódców Wielkiej Brytanii i USA.
- Nienarzucanie narodom formy rządów.
- Zapewnienie pokoju międzynarodowego.
- Wolny dostęp do surowców, swoboda rozwoju gospodarczego.
- Wyrzeczenie się przez państwa stosowania przemocy.
- Stosowanie – w miarę potrzeb – polityki rozbrojenia.
Przyłączenie się USA i ZSRR do koalicji
Przełomowymi momentami dla losów wojny, ale także kształtowania się koalicji, były napaść Niemiec na ZSRR oraz atak japoński na bazę amerykańską Pearl Harbor na hawajskiej wyspie O’ahu. Pierwszy spowodował, że dotychczasowy sojusznik niemiecki stał się kolejnym państwem, które zmuszone zostało do stawiania oporu Hitlerowi i tym samym wzmocniło siły obozu antyfaszystowskiego. Dla państw zachodnich miało to dodatkowe znaczenie – pokaźne siły niemieckie musiały być związane na froncie wschodnim. Stąd Wielka Brytania już 12 lipca 1941 roku zawarła układ z ZSRR zobowiązujący obie strony do wzajemnej pomocy w toczącej się wojnie. 24 września tego roku na międzynarodowej konferencji w Londynie ZSRR podpisał również Kartę Atlantycką.
Deklaracja rządu ZSRR na międzynarodowej konferencji w Londynie w sprawie przystąpienia ZSRR do Karty Atlantyckiej --- 24 września 1941 rokuRząd Radziecki oświadcza, iż zgadza się z podstawowymi zasadami deklaracji Prezydenta Stanów Zjednoczonych p. Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii p. Churchilla, z zasadami, mającymi tak wielkie znaczenie w obecnej sytuacji międzynarodowej. […]
Rząd Radziecki uważa jednocześnie za konieczne szczególnie mocno podkreślić, iż zasadniczym zadaniem stojącym obecnie przed wszystkimi narodami, które uznały konieczność rozgromienia agresji Hitlera i zniszczenia niewoli nazizmu, jest koncentracja wszystkich ekonomicznych i wojennych zasobów narodów miłujących wolność w celu możliwie prędkiego wyzwolenia narodów jęczących pod uciskiem hord Hitlera.
Uznając wielkie znaczenie należytego wykorzystania wszystkich zasobów materialnych i żywności w okresie powojennym, Rząd Radziecki uważa, iż najważniejszym i nadrzędnym zadaniem dnia dzisiejszego jest zorganizowanie racjonalnego podziału wszystkich zasobów materialnych i zaopatrzenia wojennego pod kątem szybkiego i ostatecznego wyzwolenia narodów Europy spod ucisku krwawego, hitlerowskiego reżymu.
Deklaracja rządu ZSRR na międzynarodowej konferencji w Londynie w sprawie przystąpienia ZSRR do Karty Atlantyckiej – 24 września 1941 roku, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 20.
Wskaż prawidłowe dokończenie zdania: W podpisanej deklaracji nacisk położono na
- zaprezentowanie wszystkich zasad, według których zostanie urządzony powojenny świat.
- koncentrację wszystkich gospodarczych zasobów i potencjału militarnego w celu zlikwidowania okupacji hitlerowskiej.
- ustalenie przyszłych granic według jasno określonych kryteriów etnicznych i geograficznych.
W październiku podpisano porozumienie brytyjsko‑amerykańsko‑radzieckie, które właściwie było rozszerzeniem Lend‑Lease Act na ZSRR. Ostatni etap tworzenia się koalicji stanowiło oficjalne przystąpienie do niej USA. Po agresji japońskiej amerykańskie państwo zerwało z polityką izolacjonizmuizolacjonizmu i stało się uczestnikiem wojny.
Produkcja zbrojeniowa głównych państw walczących w latach 1939–1943 (w mld dolarów) | |||
Państwo | 1939 | 1941 | 1943 |
Wielka Brytania | 3,5 | 6,5 | 11,1 |
USA | 1,5 | 4,5 | 37,5 |
ZSRR | 5 | 8,5 | 13,9 |
Niemcy | 6 | 6 | 13,8 |
Japonia | 1 | 2 | 4,5 |
Włochy | 0,7 | 1 | - |
Przeanalizuj dane zawarte w tabeli. Zwróć uwagę na wielkość środków przeznaczanych na zbrojenia. Jaki wpływ na wzrost potencjału militarnego aliantów miało przyłączenie się USA do wojny?
Jak sądzisz, czy wsparcie amerykańskie udzielane w ramach „pożyczki‑dzierżawy” można uznać za znaczącą pomoc? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Kto czerpał największe korzyści z tej pomocy?
- Wielka Brytania
- ZSRR
- posiadłości zamorskie Wielkiej Brytanii
- kraje afrykańskie
Memorandum Departamentu Stanu USA
1 stycznia 1942 roku ogłoszono Deklarację Narodów Zjednoczonych. Podpisało ją 26 państw.
Memorandum Departamentu Stanu USAIstnieją pewne szanse, że Związek Radziecki poniecha swej poprzedniej wrogości wobec państw niesocjalistycznych i we własnym interesie narodowym i państwowym będzie skłonny współpracować na szczerych i rzeczowych podstawach w planowaniu pokojowej i ustabilizowanej Europy […]. Możliwość ta zostanie bezpowrotnie stracona, jeżeli rząd radziecki nabierze przekonania, iż propozycje w sprawie powojennej organizacji Europy Środkowo‑Wschodniej odzwierciedlają dążenie do utworzenia łańcucha państw buforowych lub kordonu sanitarnego izolującego Związek Radziecki od Europy.
Memorandum Departamentu Stanu USA, [w:] Anna Radziwiłł, Wojciech Roszkowski, Historia dla maturzysty. Wiek XX. Podręcznik. Liceum ogólnokształcące. Zakres rozszerzony, Warszawa 2009, s. 145.
Z przytoczonego tekstu wynika, że dyplomacja amerykańska miała nadzieję, iż ZSRR:
- licząc na wsparcie amerykańskie w wojnie z Niemcami, zdecyduje się na bezinteresowną współpracę z Zachodem.
- zdecyduje się na współpracę z Zachodem, a jej ceną będzie powstanie Europy podporządkowanej wpływom radzieckim.
- zmieni swój stosunek do państw zachodnich i zdecyduje się na współpracę z nimi.
Warto zauważyć, że grupa sygnatariuszy Deklaracji Narodów Zjednoczonych stale się powiększała. Każde państwo, które akceptowało postanowienia Deklaracji, miało możliwość jej podpisania. Do 1945 roku podpisało ją w sumie 51 państw. Natomiast USA i Wielka Brytania zacieśniły współpracę z ZSRR, zawierając kolejne umowy: radziecko‑brytyjski układ sojuszniczy (maj 1942) oraz amerykańsko‑radziecki (czerwiec 1942). Oba sojusze dotyczyły zasad pomocy i prowadzenia działań przeciwko agresorowi niemieckiemu. Przywódcy ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii nadawali ton koalicji antyfaszystowskiej.
Dla zainteresowanych
Dlaczego gen. Charles de Gaulle, a nie przedstawiciel rządu Vichy, jest obecny na zdjęciu?
- Ponieważ to on uznawany był za reprezentanta Francji walczącej z Niemcami.
- Ponieważ był przyjacielem Winstona Churchilla.
- Nie mogło być dwóch reprezentantów Francji w koalicji antyhitlerowskiej.
Konferencje
Najbardziej widocznym efektem współpracy koalicji antyhitlerowskiej były konferencje, na których Wielka Trójka podejmowała bieżące decyzje, a także te dotyczące uporządkowania powojennego świata.
Dla zainteresowanych
Odbywały się także inne spotkania, np. dwustronne lub wielostronne (niektóre tylko na szczeblu ministrów spraw zagranicznych). W styczniu 1943 roku Churchill i Roosevelt uzgodnili w Casablance formułę bezwarunkowej kapitulacji i niezawierania separatystycznego (odrębnego) porozumienia z Japonią, Niemcami, Włochami przez którekolwiek z państw. Dyskutowali rówież o miejscu otwarcia II frontu w Europie, a także zadecydowali, że koloniami francuskimi będzie zarządzać Komitet Wolnych Francuzów.
Od 19 do 30 października 1943 roku w Moskwie debatowali ministrowie spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Podjęto wówczas decyzję o konieczności likwidacji we Włoszech faszyzmu i wprowadzeniu systemu demokratycznego. Ustalono także, że Austria będzie niepodległym państwem. Uznano potrzebę utworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego.
Jak nazywała się organizacja utworzona na kongresie paryskim, której głównym celem miało być utrzymanie pokoju na świecie?
- Liga Pokoju
- Liga Narodów
- Międzynarodowa Organizacja Pokojowa
Kto był inicjatorem jej powołania?
- Thomas Woodrow Wilson.
- David Lloyd George.
- Georges Clemenceau.
W listopadzie 1943 roku w Kairze spotkali się Churchill, Roosevelt i przywódca Chin Czang Kaj‑szekCzang Kaj‑szek. Ustalono, że po wojnie Chiny przyłączą Mandżurię, natomiast Tajwan i Korea uzyskają niepodległość.
Zastanów się, dlaczego na spotkaniu w Kairze nie był obecny Stalin.
- Na froncie wschodnim rozgrywały się przełomowe wydarzenia.
- Nie został zaproszony, w jego miejsce zaproszono Chiang Kai-sheka.
- Sprawy, o których dyskutowano, nie interesowały go.
Spotkanie w Teheranie
Konferencja w Teheranie odbyła się na przełomie listopada i grudnia 1943 roku (28 XI–1 XII). Ustalono na niej, że w połowie 1944 roku zostanie utworzony drugi front w Europie. Stalin zdecydowanie odrzucił propozycję Churchilla, aby ten front przebiegał przez Bałkany. Zdawał sobie sprawę, że wówczas wojska zachodnich aliantów opanowałyby Bałkany i Europę Środkową. Ustalono, że należy zlikwidować faszyzm w Niemczech, niemniej bardziej szczegółowe decyzje zamierzano podjąć później. Potwierdzono konieczność powstania niepodległej Austrii. Podjęto także decyzję o udzieleniu wsparcia partyzantce jugosłowiańskiej Josipa Broz‑Tity, czyli komunistom, a nie oddziałom Dragoljuba Mihajlovicia, wiernym królowi. Ustalono również, że chwilowo okupowany przez wojska brytyjskie i radzieckie Iran po wojnie pozostanie państwem suwerennym. Dyskutowano też o konieczności powołania organizacji międzynarodowej, która będzie stała na straży pokoju.
Podczas podróży powrotnej z Teheranu prezydent USA i premier Wielkiej Brytanii spotkali się w Kairze z prezydentem Turcji, którego chcieli przekonać o konieczności przejścia na stronę aliantów. Ich starania okazały się nieskuteczne. Turcja zdecydowała się zasilić szeregi koalicji antyhitlerowskiej, jednak dopiero w marcu 1945 roku.
Historia dla maturzysty. Wiek XX. Podręcznik. Liceum ogólnokształcące. Zakres rozszerzonyTa wojna nie jest taka jak wojny z przeszłości. Ktokolwiek okupuje jakieś terytorium, narzuca tam również swój system społeczny. Każdy narzuca swój system tam, gdzie mogą dotrzeć jego armie. I nie może być inaczej.
Anna Radziwiłł, Wojciech Roszkowski, Historia dla maturzysty. Wiek XX. Podręcznik. Liceum ogólnokształcące. Zakres rozszerzony, Warszawa 2009, s. 145, 147.
Jak można zrozumieć przytoczone wyżej słowa Stalina, wypowiedziane tuż przed konferencjami, które miały decydować o losach Europy?
- Dyktator radziecki zamierzał objąć swoimi wpływami wszystkie tereny, które zostaną wyzwolone przez Armię Czerwoną.
- Stalin był zwolennikiem idei samostanowienia narodów.
- Stalin dążył do porozumienia w obszarze podziału strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej.
Na przełomie sierpnia i września 1944 roku w Dumbarton Oaks (wym. Dambarton Ołks) na przedmieściach Waszyngtonu spotkali się przedstawiciele Wielkiej Trójki oraz Chin. Uczestnicy opracowali projekt statutu oraz główne założenia organizacji międzynarodowej, która miała stać na straży bezpieczeństwa i pokoju. W październiku natomiast Churchill złożył wizytę w Moskwie, gdzie rozmawiał ze Stalinem na temat sytuacji w Europie Środkowo‑Wschodniej, a przede wszystkim poruszyli problem przyszłości Polski.
Ze względu na wyraźny postęp na frontach wojny istniała konieczność spotkania w gronie Wielkiej Trójki i podjęcia konkretnych działań dotyczących ustalenia powojennego porządku.
Konferencja w Jałcie i ustanowienie powojennego porządku
Do kolejnego spotkania doszło na Krymie, w Jałcie, w dniach 4–11 lutego 1945 roku. Podjęto wówczas przede wszystkim decyzje dotyczące Niemiec. Ustalono, że po bezwarunkowej kapitulacji państwo to zostanie podzielone na strefy okupacyjne. Zdecydowano również o nałożeniu na Niemcy reparacji wojennych i ukaraniu zbrodniarzy niemieckich. ZSRR zgodził się też na przystąpienie do wojny z Japonią w ciągu trzech miesięcy po zakończeniu działań wojennych w Europie. W zamian miał otrzymać południowy Sachalin, Kuryle, Port Arthur, a także uzyskać wpływy w Mongolii i Korei Północnej.
Kolejny raz rozmawiano o pokojowej organizacji międzynarodowej, postanowiono wprowadzić do systemu podejmowania decyzji prawo weta. Miało ono obowiązywać w głównym organie, czyli Radzie Bezpieczeństwa. W jej skład miało wchodzić pięciu stałych członków: Chiny, Francja, USA, Wielka Brytania i ZSRR.
Po konferencji jałtańskiej prezydent Roosevelt wypowiedział na temat Stalina następujące słowa: Jeśli damy mu, co chce, i nie zażądamy nic w zamian […], on nie będzie próbował aneksji i będzie współpracował ze mną dla pożytku demokracji i pokoju.
O czym mogły świadczyć przytoczone powyżej słowa Roosevelta?
- o urządzaniu świata zgodnie z zasadą podziału łupów przez zwycięzców.
- o kierowaniu się zasadą samostanowienia i wyboru przez państwa form rządów.
- o odłożeniu przez Wielką Brytanię, USA i ZSRR na plan dalszy własnych interesów i chęci zorganizowania porządku powojennego z myślą o narodach, które wyzwolono spod okupacji państw Osi.
To, że Stalin był gospodarzem konferencji, mogło zadecydować o przebiegu obrad. Jakie inne czynniki wpłynęły na dogodną pozycję przetargową dyktatora radzieckiego
- Sukcesy na froncie wschodnim.
- Chęć Stanów Zjednoczonych nakłonienia Stalina do przystąpienia do wojny z Japonią.
- Przyjaźń między Stalinem a Churchillem.
Konferencja w Poczdamie
Ostatni zjazd przedstawicieli państw sprzymierzonych odbył się w Poczdamie i trwał od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Przede wszystkim rozstrzygnięto na nim powojenne losy Niemiec. Potwierdzono podział kraju na cztery strefy okupacyjne (podziałowi podlegał także Berlin) i powołano Sojuszniczą Radę Kontroli, która miała koordynować działania mocarstw. Zadecydowano też o realizacji na terenie Niemiec zasady czterech D (denazyfikacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i demokratyzacji).
Podczas konferencji omówiono szczegółowo kwestię reparacji. Na poczet odszkodowań miała być przekazana część niemieckiego majątku, rekwirowanego przez mocarstwa w ich strefach wpływów. Dodatkowo ZSRR miał otrzymać część majątku z zachodnich stref okupacyjnych. Postanowiono również przesiedlić ludność niemiecką z Polski, Czechosłowacji i Węgier, mimo że ostateczne granice Niemiec miały być ustalone na zwołanej w przyszłości konferencji pokojowej.
Józef Stalin okazał się jedynym stałym uczestnikiem zjazdów Wielkiej Trójki (biorąc pod uwagę poza konferencją poczdamską także spotkania w Teheranie i Jałcie). W Poczdamie zmarłego w kwietniu 1945 roku Roosevelta zastąpił Harry Truman, a Churchilla – już w trakcie konferencji – Clement Attlee. Nowy prezydent amerykański nie darzył sympatią Stalina i nie miał wątpliwości co do jego ekspansjonistycznych planów. Z satysfakcją Truman poinformował zgromadzonych, że USA udało się przeprowadzić udane próby z bronią jądrową.
Powiedz, czy przedstawione zdjęcie pochodzi z początku, czy z końca konferencji w Poczdamie? Co o tym świadczy?
- Z początku, ponieważ jest na nim Churchill, a nie Clement Attlee.
- Z końca, ponieważ są na nim obecni wszyscy sygnatariusze aktu końcowego.
Zamiast podsumowania
Omów symbolikę niżej zamieszczonych plakatów. Na czym polegał ich propagandowy charakter? Wskaż element wspólny dla obu ilustracji.
Oceń działalność koalicji antyhitlerowskiej, dzieląc podejmowane przez nią działania na pozytywne i negatywne. Narysuj tabelę i wpisz w odpowiednie pola swoje spostrzeżenia.
Uzupełnij tekst, wstawiając poniżej wyszczególnione hasła.
Clement Attlee, Harry Truman, Winston Churchill, Józefa Stalina, 1943, 1945, Franklin Delano Roosevelt
Jedną z form współdziałania koalicji antyhitlerowskiej było organizowanie konferencji przywódców wielkich mocarstw. Najważniejsze z nich to konferencja w Teheranie w roku .................................................., w Jałcie w roku .................................................. i w Poczdamie w roku 1945. Na wszystkich trzech konferencjach ZSRR był reprezentowany przez ................................................... USA reprezentował w Jałcie i Teheranie prezydent .................................................., a w Poczdamie prezydent ................................................... Wielką Brytanię reprezentował na wszystkich konferencjach premier .................................................., ale na konferencji w Poczdamie, po zmianie rządu i przejęciu jego steru przez Partię Pracy zastąpił go ...................................................
Uporządkuj chronologicznie konferencje.
- Kair (pierwsze spotkanie)
- Casablanka
- Teheran
- Poczdam
- Jałta
Napisz, jakie znaczenie dla kształtowania się koalicji antyhitlerowskiej miało:
uchwalenie ustawy LLA,
podpisanie Karty Atlantyckiej,
podpisanie Deklaracji Narodów Zjednoczonych.
Rozwijam umiejętności samodzielnego myślenia.
Wiem, kiedy odbyły się konferencje Wielkiej Trójki.
Rozumiem, jakie znaczenie miała konferencja w Jałcie.