Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma… O Maćku‑wędrowniku…
Literatura staropolska obejmuje trzy ważne dla rozwoju kultury polskiej epoki literackie: średniowiecze, odrodzenie i barok. Utwory powstałe w tym okresie cechuje zróżnicowanie m.in. pod względem poruszanej tematyki, formy wyrazu artystycznego czy bogactwa środków stylistycznych.
Na szczególną uwagę zasługuje twórczość ukrywających się pod wymyślnymi pseudonimami humorystówhumorystów, która intensywnie rozwijała się pod koniec XVI i na początku XVII wieku. Popularność zdobywała dzięki prześmiewczemu charakterowi utworów należących do tego nurtu.
Czy literatura z dawnych wieków może twoim zdaniem zaciekawić współczesnego czytelnika, czy raczej zniechęcić? Przedstaw swoje zdanie i je uzasadnij.
Sowizdrzalscy pisarze
Na przełomie XVI i XVII wieku pojawiła się w Polsce grupa twórców, którzy sami siebie nazywali sowizdrzałamisowizdrzałami. Kilkaset lat później badacze nazwali ich twórczość literaturą sowizdrzalską (inna nazwa to literatura rybałtowskaliteratura rybałtowska). Kim byli sowizdrzałowie?
WstępTwórcy staropolskiej humorystyki ludowejstaropolskiej humorystyki ludowej, starannie ukrywający własne nazwiska pod komicznymikomicznymi pseudonimami […] stanowili pierwszą generację krakowskiej cyganerii artystycznejcyganerii artystycznej. Wywodzili się oni ze środowiska małopolskich […] nauczycieli i 'rektorów' szkółek parafialnych wiejskich i miejskich, wędrujących w poszukiwaniu chleba i zarobku żaków […]. Byli wśród nich studenci Akademii Krakowskiej, którzy z biedy czy też lenistwa porzucili studia, zapewne i bakałarzebakałarze […], wreszcie służba kościelna i szkolna. […] W pełni przy tym zdawali sobie sprawę z faktu, że [...] przypadło im odgrywać rolę najpośledniejsząnajpośledniejszą: rolę błaznów. […] Błazeńskie zatrudnienia traktowali oni też jako źródło zarobków, jako zawód, kształtujący jednak najgłębiej ich filozofię życiową.
Źródło: Stanisław Grzeszczuk, Wstęp, [w:] Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985, s. IX.
Po przeczytaniu powyższego fragmentu tekstu Stanisława Grzeszczuka wykonaj polecenia.
Wskaż, jakie wykształcenie mieli zazwyczaj sowizdrzałowie.
- Byli ludźmi niepiśmiennymi.
- Mieli za sobą studia.
- Nie można nic na ten temat stwierdzić.
Określ, jak twórcy literatury sowizdrzalskiej postrzegali swoją pozycję społeczną. Odpowiedź uzasadnij.
W Nowym Świecie
Nowy Świat i jego zaleceniaWielka różnica tego, na którym mieszkamy, a nowego świata.
Nędza bowiem, bieda, skwierkskwierk – tak zimie, jak lecie,
Kłopoty z frasunkamifrasunkami bez miary na świecie.TamTam zaś […] nic takowego, co by do przykrości; bo tam każdy dzień pogoda, wesoło, rozkosznie, nie trzeba się frasować ni oczni ocz, nie trzeba robić; sukniasuknia jest, pokarm i napój zawsze gotowy. […]
Na drzewach nie tylko owoce, ale i ptaszki pieczone, gołąbki, co komu smakuje; są stoły, pod nimi i krzesła nakryte, tylko widelcami uderzą, aż lecą na talerz. A za tobą zaraz są fontanyfontany, z których kanary, petercymony i małmazyjekanary, petercymony i małmazyje cieką; a kieliszki stoją, co raczysz, pij. Najadszy się, napiwszy, to spać; po spaniu na przechadzkę abo muzyki słuchać; bo tam pawypawy, z kamieni ciosane, grają na różnych instrumentach.
Chcesz li się kąpać, są sadzawki, w których różane wody. Chcesz kołaczy abo pasztetów, są w polach piece i ogniska, gdzie placki z rodzynkami, knysze, przekładane kołacze ciepłe i łopaty tudzież – weźm sobie, który chcesz, jedz. A wkoło onych pieców wino i mleko ciecze […].
Są też tam na polach […] melony słodziusieńkie. Mosty przez rzeczki z biskoktubiskoktu. Są i szkatuły napełnione pieniędzy i złota; ale tam po tym nic, bo a na cóż, kiedy jest wszystko. Kiełbasy, kiszki, forsztyforszty ryżem i wątrobą z jagłami nadziewane po ogrodach rostą, ciepłe i upieczone. […] W sadzawkach ryby pieczone, warzone pluskają popłatane; byle tylko chciał jeść obficie. […]
A kto by chciał cokolwiek robić, wina wielka; przyjdzie gospodarz z czeladziączeladzią i wezmą onego, wsadzą do więzienia miedzy kwapowekwapowe pierzyny, stamtąd już nie wychodzi ani wstaje. […] A potem wstawszy, gdyby śmiał co robić, to już mu dają cudzoziemskie wszystko z cukrem potrawy.
Źródło: Nowy Świat i jego zalecenia, [w:] Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985, s. 329–331.
Po przeczytaniu fragmentu tekstu Nowy Świat i jego zalecenia wykonaj poniższe polecenia.
Rozstrzygnij, które ze stwierdzeń zapisanych w tabeli są prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| W „starym” świecie wciąż panuje nędza. | □ | □ |
| W Nowym Świecie nie ma zmartwień. | □ | □ |
| Do stołu usługują krasnale. | □ | □ |
| Pawie grają tam na instrumentach. | □ | □ |
| W rzekach i strumykach płyną wino, mleko i kawa. | □ | □ |
| W tej krainie wszystko jest za darmo. | □ | □ |
| Każdy może zajmować się taką pracą, jaką chce. | □ | □ |
Wymień grupę społeczną, dla której życie w 'nowym' świecie byłoby spełnieniem marzeń.
Przyjrzyj się obrazowi Pietera Bruegla [czyt. Pitera Brojgla]. Wskaż przykłady elementów realistycznych i fantastycznych ukazanych przez malarza.
Zapoznaj się z opisem obrazu Pietera Bruegla [czyt. Pitera Brojgla]. Wskaż przykłady elementów realistycznych i fantastycznych ukazanych przez malarza.
Rozstrzygnij, czy obraz Pietera Bruegla [czyt. Pitera Brojgla] mógłby stanowić ilustrację fragmentu tekstu Nowy Świat i jego zalecenia. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Obraz Pietera Bruegla [czyt. Pitera Brojgla] Kraina pasibrzuchów znany jest również jako Kraina lenistwa lub Kraina szczęśliwości. Wskaż tytuł, który wydaje ci się najtrafniejszy. Odpowiedź uzasadnij.
Obraz Pietera Bruegla [czyt. Pitera Brojgla] Kraina pasibrzuchów znany jest również jako Kraina lenistwa lub Kraina szczęśliwości. Na podstawie opisu obrazu wskaż tytuł, który wydaje ci się najtrafniejszy. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Wyjaśnij, co mogło zainspirować artystę do namalowania tego obrazu. Wykorzystaj informacje zawarte w poniższym tekście pt. Cywilizacja odrodzenia.
Cywilizacja odrodzenia
Cywilizacja odrodzeniaSielanki, mitologia i czarodziejki egzystują tylko w marzeniach bogaczy. Biedni są mniej wyrafinowani. W epoce odrodzenia często cierpią głód i muszą ciężko pracować. Sztuczne raje
to dla nich przede wszystkim te, gdzie bez pracy mogliby obficie zastawić stół żywnością. Wyjaśnia to trwały sukces motywu 'krainy pieczonych gołąbków' […].
W zbuntowanych Niderlandach był to okres nędzy. Dlaczego
by więc ludzie nie mieli marzyć o plackach ześlizgujących się z dachu, o płotach z kiełbas, o pieczonych prosiętach, które biegają z wetkniętym w bok nożem, aby można je krajać, o złocistych gęsiach na talerzach, o gotowanych jajkach biegających na krótkich łapkach? […] Włochy XVI i XVII wieku pozostawiły nam mapę 'krainy pieczonych gołąbków' […]. Widzimy tam góry tartego sera tonące w morzu 'greckiego' wina […]. Jak deszcz padają pieczone bażanty i obficie szpikowane słoniną zające. W lasach sowy wysiadują płaszcze i inny przyodziewek, niczym jaja. Gdzie indziej dwaj strażnicy prowadzą człowieka, a napis głosi: 'Idzie do więzienia za to, że pracował'.Źródło: Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 272.
Wyjaśnij, czy opisany w tekście Cywilizacja odrodzenia 'nowy świat' mógłby istnieć. Uzasadnij swoje zdanie.
Rozstrzygnij, czy opisany we fragmencie tekstu Cywilizacja odrodzenia świat można nazwać realistycznym, czy fantastycznym. Uzasadnij swoją odpowiedź.
'Świat na opak'
WstępHumorystyczny charakter literatury sowizdrzalskiej realizuje się szczególnie dobitnie w poetyce 'świata na opak'. […] Obserwowanie częstokroć sprzeczności pomiędzy nakazami i wezwaniami a prozaiczną praktyką dnia codziennego skłaniały sowizdrzalskich ironistów i protestujących rybałtówrybałtów
do stwierdzenia absurdalnościabsurdalności świata i panującego porządku. Uznanie absurdalności świata prowadziło do preferencji absurdu w literaturze. W świecie, w którym rzeczywistość została uznana za absurdalną, absurd stał się rzeczywistością literacką. […]
Sowizdrzalski 'świat na opak' jest światem humorystycznym […]. Wszystko w nim kłóci się bez ustanku ze zdrowym rozsądkiem i obowiązującymi normami moralnymi, obyczajowymi, prawnymi […]. Jednakże zestawieniem i mnożeniem 'dziwów' i 'absurdów' kierują tu ściśle określone prawa. Wszystko bowiem
w tym świecie przyjmuje wymiary i proporcje odwrotne
niż w rzeczywistości: niemożliwe okazuje się łatwe
do zrealizowania, małe przyjmuje rozmiary monstrualne –
i na odwrót, jest to zarazem świat bajki, fantazji i konceptukonceptu.Źródło: Wstęp, [w:] Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985, s. XX.
obszary położone po przeciwnych stronach kuli ziemskiej, przeciwstawne sobie stanowiska lub poglądy
Wybierz, spośród podanych, właściwą definicję „świata na opak”
- Świat duchowy, rzeczywistość niematerialna, zaświaty.
- Świat znajdujący się na antypodach , w którym ludzie „chodzą do góry nogami”.
- Świat, w którym odrzucone zostają prawa, zwyczaje i reguły istniejące w rzeczywistości.
Podaj przykład dowolnie wybranego tekstu kultury, w którym odnajdujesz przykłady absurdu.
Między fantazją a tradycją
Część utworów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej można nazwać fantastycznymi – ukazany w nich świat jest nierealny, niezgodny z tym, co widzimy wokół nas. Warto jednak zaznaczyć, że takie przedstawienie 'nowych światów'
nie wynikało tylko z nieograniczonej fantazji sowizdrzałów. Korzystali oni z tradycji.
Między literaturą a kulturą. Studia o 'literaturze mieszczańskiej' przełomu XVI i XVII wiekuObrazy 'odwróconego świata' legitymują się długą tradycją. Dotyczą one świata zwierząt (osioł pożera lwa), stosunku zwierząt do ludzi (i na odwrót, przykładowo: zając zabija myśliwego), relacji (odwrócenie zależności silny‑słaby), zależności społecznych (panowie obsługują niewolnika), 'naturalnych' właściwości przedmiotów i ludzi – płynne żelazo, gorejący śnieg, chromichromi, którzy sprawnie chodzą, ślepi, którzy widzą etc.
Źródło: Witold Wojtowicz, Między literaturą a kulturą. Studia o „literaturze mieszczańskiej" przełomu XVI i XVII wieku, Szczecin 2010, s. 420.
We fragmencie tekstu Witolda Wojtowicza zostały wymienione elementy 'odwróconego świata': silny - słaby, pan - niewolnik. Odszukaj i zapisz antonimy poniżej podanych wyrazów.
- myśliwy -
- mędrzec -
- płynny -
- gorący -
- chromy -
PegazPegaz dęba, czyli panopticumpanopticum poetyckie
I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki barokuDziwy abo absurda
Wróbl siedzi na kościele, napinając kusze,
Stamtąd woła na wilka: 'UmykajUmykaj swej dusze!'ItemItem
Siekiera się rozbujała, Wisłę przepłynęła,
KobiałkaKobiałka się przeciwiającsię przeciwiając z pierzem utonęła.Item
Kożuch poszedł do lasa i ułowił śledzia,
PomiotłoPomiotło zaś pływając zabiło niedźwiedzia.Źródło: I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. Jadwiga Sokołowska, Warszawa 1991, s. 645–646.
Siwa kobylina na zapłocie wyszła…Siwa kobylina na zapłociezapłocie wyszła,
Jak ze łba strzeliła, zajęła się Wisła.
Wisła się zajęła, ryby pogorzałypogorzały,
Opalone szczupaki do boru leciały.
Chłop jechał ze młyna, szczupaki pozbierał,
KijankąKijanką się opasywał, workiem się podpierał,
Przyjechał do domu, miał studnię na piecu,
Czerpał wodę przetakiemprzetakiem,
Ryby łowił widłami,
Mak wiercił czerpakiemczerpakiem.Źródło: Siwa kobylina na zapłocie wyszła…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372.
Zląkł się zając…Zląkł się zając, biegł przez cmentarz,
Obalił dzwonnicę,
Kazał mu ksiądz grzywnę płacić,
Marmurową świcęświcę.
Stodoła się rozigrałasię rozigrała,
Zająca goniła,
A izbaizba się roześmiała,
Oknem wyskoczyła.
Siekiera się ocieliłasię ocieliła
Za piecem na grzędzie,
Łyse cielę porodziłaporodziła,
PonoPono księdzem będzie.Źródło: Zląkł się zając..., [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372–373.
Wskaż w wybranym spośród powyższych utworów trzy przykłady występujących w nim absurdów. Wyjaśnij, na czym one polegają.
Po przeczytaniu przytoczonych tekstów napisz opowiadanie, w którym jeden z rozmówców przedstawi drugiemu szczegóły swojej podróży do niezwykłej krainy. W wypowiedzi odwołaj się do treści utworów.
Kiedy Kara Mustafa…Kiedy Kara MustafaKara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków,
Szedł z licznymi zastępy przez Alpy na Kraków,
Do obrony swych posad zawsze będąc skory,
Pobił go pod Grunwaldem król Stefan Batory.
Wtedy to śród Sahary, w onym kraju futer,
SzczepiłSzczepił nową religię sławny Marcin Luter
I, pracując gorliwie piórem i wymową,
Zginął razem z Homerem w noc Bartłomiejowąnoc Bartłomiejową.
W tym to czasie Kopernik, wojażerwojażer na Wschodzie,
Robił świeże odkrycia na lądzie i wodzie,
Objechawszy frachtówkąfrachtówką Azję i Afrykę,
Po tygodniu podróży odkrył Amerykę…
Mieszkańcy Wysp SandwichskichSandwichskich, schwytawszy go wreszcie,
Uwięzili w Sztokholmie, a zabili w PeszciePeszcie.
Wtem przybył od papieża do SaulaSaula goniec
I na miesiąc położył wszystkim wojnom koniec.Źródło: Kiedy Kara Mustafa…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 376–377.
Wskaż w wierszu Kiedy Kara Mustafa... trzy przykłady absurdów związanych z wydarzeniami historycznymi. Zapisz poprawne informacje. Skorzystaj ze wzoru:
'Kiedy Kara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków…' – Kara Mustafa to XVII‑wieczny wódz i wezyr turecki, a nie wielki mistrz zakonu krzyżackiego.
Supermarket jako współczesna kraina marzeń
Czy istnieje jedna kraina, w której wszyscy będą szczęśliwi? Napisz rozprawkę, w której rozważysz, o jakim świecie marzyli wybrani przez ciebie bohaterowie literaccy. Odwołaj się do wybranej książki z listy lektur obowiązkowych oraz do innego utworu literackiego. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 wyrazów.
Zadaniowo
Zredaguj opis drogi prowadzącej do fantastycznej krainy. Użyj określeń wskazujących na kierunek i odległości. Zastosuj wymyślone przez siebie jednostki miary.
Opisz fantastyczną krainę, w której chciałaby znaleźć się jedna z poniższych grup osób.
małe dzieci (najwyżej siedmioletnie),
ludzie wędrujący od kilku dni przez pustynię,
Eskimosi,
zwolennicy nowoczesnych technologii.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: literatura sowizdrzalska (rybałtowska), absurd, 'świat na opak'.