Prowadzenie upraw warzywnych w gruncie, w pomieszczeniach i pod osłonami

Ocena przydatności gleby do uprawy warzyw

Gleba idealna pod uprawę roślin warzywnych:

• jest przepuszczalna i przewiewna, niezaskorupiająca się;

• nie wymaga melioracji, wiosną łatwo obsycha i się nagrzewa (dzięki czemu można wcześnie przystąpić do siewu lub sadzenia);

• latem, nawet podczas suszy, wierzchnia warstwa jest dostatecznie zasobna w wodę dzięki podsiąkliwości;

• jest bogata w związki pokarmowe.

Rośliny warzywne mają zróżnicowane wymagania glebowe. Gatunki płytko się korzeniące są bardziej wymagające co do gleby niż gatunki korzeniące się głębiej. Najbardziej wrażliwe na jakość gleby są: cebula, ogórek, kalafior, seler, sałata i papryka. Rośliny korzeniące się głęboko, takie jak burak ćwikłowy, marchew, pietruszka, a także pomidor czy szparag, mogą być uprawiane na glebach klasy III, a dzięki odpowiedniej uprawie i nawożeniu nawet na glebach klasy IV.

Na ocenę przydatności gleby pod uprawę warzyw ma również wpływ termin ich zbioru. Warzywa najwcześniejsze, czyli nowalijki, należy uprawiać na glebach lekkich: przepuszczalnych, przewiewnych i szybko obsychających, które dobrze nagrzewają się wiosną. Powinny być użyźnione dzięki obfitemu nawożeniu organicznemu i nawadnianiu. Warzywa na zbiór późniejszy, takie jak późna kapusta, seler, por, marchew, najlepiej uprawiać na glebach średnio ciężkich, dostatecznie nawodnionych, bogatych w składniki pokarmowe.

Do uprawy warzyw w szklarniach nadają się lekkie gleby piaszczyste, ze względu na ich przepuszczalność i łatwość nagrzewania się.

Zabiegi uprawowe

Właściwa uprawa roli pozwala na uzyskanie pożądanych cech gleby i sprzyja różnorodnym korzystnym procesom.

Nawożenie

Nawożenie warzyw to jeden z głównych czynników mających wpływ na wielkość plonów, ale też ich jakość.

Istotną rolę w nawożeniu warzyw pełni płodozmian, czyli zaplanowane na wiele lat następstwo roślin po sobie, ponieważ przeciwdziała to wypłukiwaniu składników pokarmowych z gleby. Rośliny warzywne mają bardzo zróżnicowane wymagania pokarmowe, w związku z czym powinno się uprawiać na zmianę gatunki o różnych wymaganiach. W innym przypadku może dojść do nadmiernego wyczerpania składników mineralnych z gleby. Najlepszym wyborem są płodozmiany mieszane, w których uwzględnia się rośliny rolnicze i warzywa, gdyż na ogół warzywa mają większe wymagania pokarmowe niż rośliny rolnicze.

Ze względu na wpływ uprawy roślin na glebę dzieli się je na trzy grupy:

• wzbogacające glebę w substancje organiczne – np. rośliny motylkowate i ich mieszanki z trawami, międzyplony na zielony nawóz (np. facelia); w mniejszym stopniu rośliny strączkowe;

• neutralne – zboża i rośliny oleiste, jeśli pozostają na polu jako resztki pożniwne;

• zubażające glebę – rośliny okopowe (np. ziemniaki, buraki, marchew) i kukurydza.

Nawożenie organiczne

Obornik to doskonałe źródło składników pokarmowych i materii organicznej. Należy go stosować w określonych terminach (w odkrytym gruncie od 1 marca do 30 września). Obornik powinien zostać wymieszany z glebą od razu wkrótce po wywiezieniu w pole, ponieważ już po kilku godzinach zachodzi znaczny ubytek jego wartości nawozowej, głównie azotu. Najlepiej zastosować dobrze rozłożony obornik ok. 2 tygodni przed uprawą roślin. Najczęściej dawki obornika wynoszą 20–40 ton na hektar. Na glebach ciężkich nawożenie obornikiem wystarcza na 4 lata, a na glebach lekkich – 2 lata.

Kompost to również doskonała forma nawozu, będąca najbogatszym źródłem materii organicznej w formie próchnicy. Dawka kompostu w uprawie warzyw wynosi ok. 20–30 ton na hektar. Do nawożenia, zwłaszcza w terminie wiosennym, należy stosować kompost całkowicie dojrzały.

Nawozy zielone, będące elementem zmianowania, stanowią główne źródło dostępnego azotu (przede wszystkim rośliny bobowate) i materii organicznej. Podstawowym czynnikiem użyźniającym nawozów zielonych jest masa organiczna rozkładające się w glebie.

Wapnowanie i nawożenie mineralne

Przed zastosowaniem nawożenia należy zbadać pH ziemi, na której planowany jest siew warzyw. Odczyn gleb reguluje właściwe pobieranie składników pokarmowych. Większość roślin warzywnych dla właściwego pobierania składników pokarmowych wymaga odczynu od lekko kwaśnego do obojętnego (pH 6–7). W przypadku zbyt niskiego pH gleba wymaga odkwaszenia za pomocą wapna lub nawozów wapniowych. W przypadku zbyt wysokiego pH gleby konieczne jest jej zakwaszenie za pomocą torfu, ptasiego obornika lub nawozów zakwaszających (np. siarczanu magnezu).

Przed posadzeniem rozsady warto zastosować pozakorzeniowo mieszankę saletry wapniowej, by zapobiec stresowi termicznemu. Po posadzeniu zabieg dolistny można wykonać, dopiero gdy korzenie przerosną bryłę z tacy o 4–5 mm. Do tego czasu stosuje się dolistne nawożenie fosforem, w celu pobudzenia rośliny do rozwoju systemu korzeniowego.

Nawóz zawierający fosfor stosowany przedsiewnie powinien mieć formę polifosforanową, który jest słabo wiązany przez glebę. Nawozy fosforowe stosowane w nadmiernej ilości mogą być źródłem zanieczyszczeń, mających negatywny wpływ na środowisko naturalne. Należy pamiętać, że w przypadku fosforu istotnym czynnikiem jest odczyn gleby – przy pH powyżej 7,2 znacząco spada możliwość jego pobierania.

W przypadku niedoboru wapnia, mimo zastosowania wapna, należy użyć saletr wapniowych, zawierających całkowicie i szybko rozpuszczalny w wodzie wapń. Wysycenie roślin wapniem poprawia ich wigor oraz odporność na patogeny.

Spośród wszystkich składników pokarmowych pobieranych przez rośliny największe znaczenie ma azot. Nadmierne stosowanie nawozów azotowych prowadzi do zanieczyszczenia środowiska naturalnego. By uniknąć akumulacji azotanów, w przypadku roślin o krótkim okresie wegetacji należy zastosować odpowiednią dawkę nawozu bezpośrednio przed siewem lub sadzeniem. Roślin tych nie powinno się nawozić pogłównie. Do nawożenia pogłównego zalecane są saletry amonowe. Nie należy ich, jak też mocznika (forma amidowa), stosować na glebach kwaśnych.

Dawki azotu i potasu należy dzielić. Zastosowanie przed siewem pełnej dawki potasu ograniczy pobieranie innych kationów, np. wapnia i magnezu, które w początkowych fazach wzrostu roślin są bardziej istotne. Powinno się unikać stosowania potasu w formie chlorkowej na rzecz siarczanu potasu lub nawozów na jego bazie.

Istotne jest lustrowanie plantacji, by na podstawie zaobserwowanego stanu uprawy dokonywać odpowiednich korekt nawożenia.

Szczegółowe zasady nawożenia (również pod osłonami) zostały opublikowane przez Instytut Ogrodnictwa w opracowaniu Zrównoważone nawożenie roślin ogrodniczych (https://dpr.iung.pl/wp-content/uploads/Nawozenie_roslin_ogrodniczych1.pdf).

Nawadnianie

Podstawowe metody nawadniania stosowane w polowych uprawach ogrodniczych to deszczowanie, minizraszanie i systemy kroplowe. Pod osłonami, oprócz minizraszania i nawadniania kroplowego, stosowane są systemy podsiąkowe i zalewowe.

W polowej uprawie warzyw najpowszechniejsze jest deszczowanie, imitujące opad deszczu. Do prawidłowej pracy deszczowni niezbędne jest odpowiednie ciśnienie, co wiąże się z dużym zużyciem wody. Zaletami tej metody są: łatwa instalacja i eksploatacja systemu, który obecnie jest w dużym stopniu automatyzowany, brak wpływu ukształtowania terenu na możliwość nawadniania, możliwość dostosowania intensywności opadu do rodzaju gleby i gatunku warzyw. Wady deszczowania to: koszt urządzeń technicznych, duże zużycie energii, zwiększone ryzyko chorób grzybowych u roślin, niedokładne nawadnianie w przypadku wiatru.

Alternatywnym rozwiązaniem dla zwykłych deszczowni są deszczownie niskociśnieniowe (np. deszczownie szpulowe konsolowe, niskociśnieniowe deszczownie przetaczane). Nawadniają one równomiernie powierzchnię pola również przy występowaniu wiatru. Dostępne są także niskociśnieniowe deszczownie przenośne lub półstałe, wyposażone w zraszacze obrotowe (np. młoteczkowe), zużywające małą ilość wody.

Najbardziej efektywną metodą jest nawadnianie kropelkowe, w uprawie warzyw stosowane głównie pod osłonami, ale coraz powszechniej także w uprawie polowej. System ten pozwala na regularne dostarczanie małych dawek wody bezpośrednio do strefy korzeniowej roślin. Woda przepływa przez małe otwory, co wiąże się z obniżeniem jej ciśnienia. Ograniczenie strat w wyniku parowania i odpływu wody poza zasięg korzeni pozwala na jej małe zużycie. Nawadnianie kropelkowe zmniejsza też ryzyko chorób grzybowych i bakteryjnych. System ten wymaga jednak większej inwestycji finansowej w porównaniu z deszczownią.

Wytworzenie struktury gruzełkowatej gleby

Kultura gleby to poprawa jej żyzności w wyniku wieloletniego, racjonalnego użytkowania rolniczego. Powstaje ona, gdy obecna jest struktura gruzełkowata gleby. Jej wytworzeniu sprzyjają: właściwe następstwo roślin, nawożenie organiczne i wapnowanie oraz właściwa uprawa. Dobra kultura rolna jest warunkiem wysokich plonów.

Gruzełkowata struktura gleby zapewnia najlepsze warunki wzrostu roślin: umożliwia właściwy rozwój korzeni i stwarza niezbędną przestrzeń dla organizmów glebowych. Obecne są w niej nieregularne grudki – gruzełki. Między nimi występują wolne przestrzenie w postaci kanalików, pozwalające na dopływ tlenu oraz wody wraz z substancjami odżywczymi do systemów korzeniowych roślin. Gleba o strukturze gruzełkowatej ma też właściwą pojemność wodną.

Oprócz utworzenia struktury gruzełkowatej zabiegi uprawowe powinny mieć następujące cele:

• Sprzyjanie rozwojowi mikroorganizmów i zapobieganie rozkładowi próchnicy – nawożenie obornikiem oraz głęboka orka zwiększają w glebie liczbę bakterii wiążących azot z powietrza, jednak większość uprawek zwiększających zawartość tlenu w glebie przyspiesza rozkład próchnicy. Z tego powodu liczba uprawek powinna być możliwie najmniejsza, a próchnicę należy uzupełniać nawozami organicznymi.

• Poprawa gospodarki wodnej w glebie – prawidłowa uprawa powinna zniszczyć system kapilarny na powierzchni gleby, poprzez który zachodzi utrata wody, zwłaszcza gdy powierzchnia gleby nie jest pokryta roślinnością.

• Poprawa warunków powietrznych w glebie – dzięki spulchnieniu gleby zwiększa się zawartość tlenu w strefie korzeniowej.

• Zmniejszenie zbytniej spoistości gleby i zniszczenie podeszwy płużnej – oprócz wykorzystania narzędzi uprawowych cel ten można osiągnąć poprzez uprawę głęboko korzeniących się roślin wieloletnich, np. lucerny, koniczyny.

• Przykrycie glebą resztek pożniwnych – po przykryciu glebą i zmieszaniu z nią stanowią one doskonałe źródło próchnicy.

• Przykrycie i przemieszanie nawozów oraz niektórych pestycydów.

• Zniszczenie chwastów.

• Zwalczanie chorób dzięki spulchnieniu (przewietrzeniu) gleby i niszczenie szkodników glebowych podczas głębokiej orki.

• Walka z erozją gleby – proces ten są w stanie ograniczyć odpowiednie działania agrotechniczne.

Orka

Jednym z podstawowych zabiegów uprawowych jest orka. Do niedawna była to kluczowa uprawka, jednak powoli się od niej odchodzi, zastępując ją rozwiązaniami korzystniejszymi dla gleby i upraw.

Orka jest zasadniczym elementem uprawy płużnej, będącej głównym systemem uprawy w Polsce. Podstawowym narzędziem rolniczym do wykonywania orki jest pług.

RC0iHzr4ULlC8

Zdjęcie przedstawia ciągnik z przypiętym pługiem.

Podczas orki pług odcina pasy roli (skiby) od calizny, podnosi je i całkowicie lub częściowo odwraca, jednocześnie kruszy i miesza oraną warstwę roli. Orka zapoczątkowuje przygotowywanie gleby do siewu i sadzenia roślin uprawnych. Służy także do przykrycia (wprowadzenia) i wymieszania z glebą nawozów organicznych i mineralnych, resztek pożniwnych, słomy, do zwalczania chwastów (zwłaszcza trwałych) i szkodników roślin. Powoduje wydobycie do warstw powierzchniowych gleby przemieszczonych głębiej cząstek koloidalnych i składników pokarmowych oraz przyspiesza ich mineralizację. Spulchniając warstwę orną, orka polepsza stosunki wodno‑powietrzne gleby, poprawia jej zdolność do zatrzymywania i gromadzenia wody opadowej, zwiększa objętość gleby o 30–50%, w zależności od głębokości orki i rodzaju gleby.

Obecnie orkę wykonuje się najczęściej wieloskibowymi pługami odkładnicowymi zawieszanymi i wieloskibowymi pługami obracalnymi lub wahadłowymi. W przypadku wielkotowarowej produkcji warzywniczej na glebach o uregulowanym poziomie wody gruntowej orkę najlepiej wykonać za pomocą pługów obracalnych. Dzięki temu, że odkładają skibę na jedną stronę, gleba jest dobrze wyrównana. Jest to istotne zwłaszcza przy stosowaniu sadzarek.

W celu osiągnięcia odpowiedniej miąższości gleby zaleca się, by co roku pogłębiać warstwę orną o 2–3 cm. Głęboką orkę wykonywać należy w przypadku uprawy wieloletnich i korzeniowych warzyw głęboko się korzeniących, zwłaszcza na glebach ciężkich. Na glebach lekkich głębokość orki nie ma dużego znaczenia. Im głębsza orka, tym węższa powinna być skiba, by łatwiej było ją obrócić.

Jeśli planuje się poplon po zbiorze plonu głównego, wykonuje się podorywkę – płytką orkę, w celu przykrycia resztek pożniwnych i wzruszenia powierzchni roli, ochrony gleby przed wysychaniem, zwalczania chwastów, przykrycia glebą resztek pożniwnych, niekiedy także obornika i nawozów wapniowych.

Po zbiorze późnego plonu, gdy nie wysiewa się już poplonu, wykonuje się płytką podorywkę w połączeniu z bronowaniem, które zapobiegają zasychaniu wierzchniej warstwy gleby, zmniejszają utratę wody przez glebę, przykrywają resztki pożniwne i pobudzają do kiełkowania chwasty, które można od razu usuwać.

R1BlQHmQYevK4

Zdjęcie przedstawia pług. Uprawę płużną zastępuje się innymi metodami, np. uprawą z użyciem glebogryzarki (na zdjęciu). Zastępuje ona pracę pługa, brony i kultywatora, jednak jej praca niszczy strukturę gruzełkowatą gleby, zwłaszcza ciężkiej. Sprzęt ten ma największe znaczenie w wiosennej uprawie roli.

Orka przedzimowa

Późną jesienią (od drugiej połowy października do połowy grudnia), zazwyczaj po ostatnich zbiorach, wykonuje się orkę przedzimową, najlepiej z pomocą pługa bezzagonowego (obracalnego). Jest to głęboki zabieg uprawowy, który pozostawia się w ostrej skibie. Uważa się, że dzięki temu gleba lepiej przemarza, co ma pozytywny wpływ na jej strukturę, zostaje lepiej spulchniona, co wpływa na zwiększenie ilości wody magazynowanej w glebie, wydobywa z głębokich warstw wymyte składniki pokarmowe, a także ogranicza występowanie agrofagów i chwastów. Odwrócenie i pokruszenie ziemi ma za zadanie wymieszanie jej z nawozami i resztkami pozostawionymi na polu.

Obecnie zaleca się jednak, aby pole po orce przedzimowej było jak najbardziej wyrównane, bez pozostawienia skib. Wówczas cała powierzchnia pola cechuje się zbliżoną wilgotnością, co wiąże się z równomiernym ogrzewaniem się i osuszaniem wiosną. Umożliwia to wczesną uprawę przedsiewną i siew.

Należy też pamiętać, że przy nadmiernej wilgotności gleby głęboka orka wykonywana na jednej głębokości prowadzi do zniszczenia struktury gruzełkowatej oraz powstawania podeszwy płużnej. Jeśli warstwa ta występuje, spulchnia się ją poprzez pogłębioną orkę za pomocą pługa z pogłębiaczem.

RLB5xIcTKptNd

Zdjęcie przedstawia gruzełkowatą glebę. Przypomina kształtem nieregularne, brązowe kamyki. Wykazano, że orka nie ma pozytywnego wpływu na tworzenie struktury gruzełkowatej gleby. Po 11 latach uprawy pola bez orki zaobserwowano, że w warstwie na głębokości do 5 cm średnica gruzełka wynosiła 1,52 mm, a na polu z orką tylko 0,98 mm.

Obok zalet orki przedzimowej, takich jak długotrwałe spulchnienie, napowietrzenie gleby, zaoranie chwastów, przykrycie resztek pożniwnych, wymienia się istotne wady tej metody, m.in.: zniszczenie naturalnej warstwy ochronnej gleby i jej struktury, zmniejszenie populacji organizmów glebowych, sprzyjanie erozji, przesuszenie warstwy ornej, zaburzenie obiegu składników pokarmowych, zbyt szybki rozkład związków organicznych. Odwracanie warstw gleby sprawia, że bakterie tlenowe z warstwy górnej giną, gdy znajdą się głębiej, a bakterie beztlenowe giną po wydobyciu ich na wierzch. Powoduje to opóźnienie wzrostu roślin. W wyniku orki głębokiej oraz bardzo głębokiej (35 cm i więcej) ginie też 90% organizmów glebowych: dżdżownic, larw owadów i stawonogów. Ponadto pozostawienie ostrej skiby rzeczywiście zwiększa napowietrzenie gleby, jednak sprzyja to szybkiej mineralizacji związków organicznych. Zauważa się też, że w ciągu zimy w efekcie opadów następuje ponowne ubicie gleby.

Orka to zabieg wysoko praco- i energochłonny, dlatego ogranicza się jej wykonywanie również ze względów ekonomicznych.

Obornik powszechnie rozsypuje się jesienią, co wymaga orki za pomocą pługa wyposażonego w przedpłużek. Jednak ze względu na to, że w naszym regionie zimy są dość łagodne, proces nitryfikacji azotu zawartego w oborniku zachodzi intensywnie już w środku zimy. W związku z tym obornik najlepiej zastosować wczesną wiosną, tak by nie doprowadzić do znacznych strat tego pierwiastka w wyniku wymywania. Pamiętać należy, że wiosenna orka może powodować przesuszenie gleby, zwłaszcza podczas suchej wiosny. Ponadto zalegające, nieprzyorane jesienią resztki pożniwne mogą być źródłem patogenów oraz miejscem schronienia dla licznych szkodników.

Zespół uprawek wiosennych

Bezpośrednie przygotowanie ziemi pod siew i sadzenie warzyw następuje wiosną. Podejmuje się wówczas takie działania jak wyrównanie powierzchni gleby, która powinna być pozbawiona większych brył, kamieni, resztek pożniwnych, obornika itp. – dzięki temu możliwe będzie sadzenie roślin na jednakową głębokość. Rola powinna również zostać spulchniona.

Po wykonaniu jesienią głębokiej orki gleba staje się przez zimę bardziej zbita. Na wiosnę należy ją więc spulchnić za pomocą brony.

• W przypadku wczesnego siewu na glebach lekkich przed bronowaniem wysiewa się nawozy. Na glebach cięższych wykonuje się najpierw włókowanie lub bronowanie, następnie wysiewa się nawozy i ponownie przeprowadza się bronowanie lub uprawę z użyciem kultywatora i wału strunowego.

• W przypadku roślin wysiewanych później (np. buraków cukrowych) w pierwszej kolejności wykonuje się włókowanie (lub bronowanie), następnie bronowanie, po którym wysiewa się nawozy i stosuje zestaw uprawowy kultywator + wał strunowy. Na koniec przed siewem przeprowadza się wałowanie wałem gładkim lub kruszącym.

Orka wiosenna oprócz działania przesuszającego na glebę powoduje przedostanie się nasion chwastów na powierzchnię gleby. Jest jednak konieczna w przypadku uprawy zielonych nawozów ozimych do ich zaorania. Najlepiej przeprowadzać ją w rejonach o dużej ilości opadów i w przypadku stosowania deszczowania. Do orki wiosennej używa się pługów wieloskibowych o stromo ustawionych odkładnicach. Warto ją wykonać w jak najwcześniejszym terminie oraz od razu użyć też włóki. Służy ona do ścinania i kruszenia górnej (powierzchniowej) warstewki roli, w celu zmniejszenia nadmiernego parowania gleby, zwłaszcza na wiosnę, np. po orce. Jednocześnie zabieg ten przyspiesza nagrzewanie się gleby. Włóka składa się z kilku żelaznych beleczek połączonych łańcuchami lub sztywnymi cięgłami. Narzędzie to wyrównuje powierzchnię pola i rozkrusza skiby. Włókę można zastosować już wczesną wiosną. Zabieg ten pobudza chwasty do kiełkowania, co pozwala je zniszczyć podczas kolejnych uprawek.

Po wykonaniu włókowania zazwyczaj rozsiewa się nawozy mineralne, a w celu ich wymieszania z glebą stosuje się różnego rodzaju kultywatory. Kultywatorowanie należy przeprowadzać ukośnie do kierunku ułożenia skib.

Następnie od razu przeprowadza się bronowanie w celu wyrównania pola i rozkruszenia brył. W przypadku siewu warzyw o drobnych nasionach (np. marchwi, pietruszki, cebuli) gleba musi być pozbawiona większych brył i niezbyt pulchna. Wówczas przeprowadza się także wałowanie, za pomocą wałów rolniczych. Celem wałowania gleby jest zwiększenie podsiąkania wody z dolnych warstw gleby, ugniecenie warstwy ornej, kruszenie brył i przyspieszenie osiadania gleby. Wałowanie zbyt mokrej gleby może bowiem zniszczyć jej strukturę. Zbyt częste bronowanie może spowodować zaskorupienie gleby w wyniku rozpylenia jej wierzchniej warstwy.

Ochrona roślin warzywnych przed szkodnikami i chorobami

Zwalczanie szkodników i chorób u roślin należy prowadzić zgodnie z zasadami integrowanej produkcji (IP). Jest to system zalecający stosowanie w szczególności metod niechemicznych, by zminimalizować zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska.

Integrowana ochrona roślin uwzględnia wiedzę o biologii organizmów szkodliwych dla roślin w celu określenia optymalnych terminów ich zwalczania. Zgodnie z tą metodą wykorzystywani są również naturalni wrogowie organizmów szkodliwych dla roślin. Dzięki temu możliwe jest ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin do niezbędnego minimum.

W walce ze szkodnikami stosuje się następujące metody:

1. Agrotechniczna – m.in. zmianowanie (płodozmian), orka i inne uprawki gleby, walka z chwastami, właściwy termin siewu, sadzenia i zbioru.

   Płodozmian jest jedną z najstarszych i najskuteczniejszych strategii zwalczania chorób odglebowych i szkodników. Płodozmian ogranicza rozprzestrzenianie się chorób i szkodników (częsta uprawa jednego gatunku lub pokrewnych sprzyja namnażaniu szkodników).

   Zachwaszczenie sprzyja atakom przez szkodniki. Dodatkowo kwitnące chwasty są źródłem nektaru dla osobników dorosłych.

   Właściwe terminy pozwalają ominąć okresy krytyczne nasilonego występowania agrofaga i jego pokoleń.

2. Fizyczna – m.in. termiczne odkażanie ziemi, parowanie podłoża, wymrażanie szklarni i pomieszczeń produkcyjnych, naświetlanie promieniami UV, zastosowanie barwnych pułapek (np. żółtych lepów), stosowanie kolorowych taśm, płyt CD; stosowanie odstraszaczy dźwiękowych na ptaki.

3. Mechaniczna – m.in. zbieranie lub odławianie szkodników z roślin lub ich otoczenia, przesiewanie ziemi przed produkcją rozsady, stosowanie pułapek chwytnych, samołówek, osłon z włókniny, folii i siatek, stawianie ogrodzeń, siatek, osłon (ochrona przed sarnami).

4. Biologiczna – wykorzystanie naturalnych wrogów szkodników, występujących na polu w sezonie wegetacyjnym (np. biedronki przeciw mszycom, roztocze przeciw wciornastkom), stosowanie preparatów biologicznych (np. grzybnia i zarodniki grzyba Clonostachys rosea przeciw grzybom chorobotwórczym).

5. Biochemiczna – chemosterylanty (związki chemiczne działające sterylizująco na szkodliwe gatunki owadów); hormony, feromony (środki te przywabiają owady w określone miejsce).

6. Hodowla odmian odpornych lub tolerancyjnych na żerowanie szkodnika.

7. Chemiczna – chemiczne środki ochrony roślin należy stosować tylko wtedy, gdy pozostałe metody okazały się nieskuteczne.

   Ochrona chemiczna powinna być poprzedzona dokładną lustracją plantacji, w celu określenia nasilenia występowania agrofagów i oceny progu ich szkodliwości.

Omówienie metodyki integrowanej ochrony poszczególnych roślin warzywnych autorstwa Instytutu Ogrodnictwa dostępne jest na stronie: www.agrofagi.com.pl/95,rosliny‑warzywne.

Ochrona upraw roślin warzywnych przed chwastami

Ochrona przed chwastami powinna zapewnić dominację roślin uprawnych przy maksymalnym ograniczeniu rozwoju roślin niepożądanych. W uprawie warzyw straty w wyniku nawet niewielkiego zachwaszczenia zazwyczaj przekraczają straty wywołane przez szkodniki i choroby. Ryzyko zachwaszczenia stanowi poważny problem szczególnie w przypadku przełożenia orki na wiosnę. W przypadku roślin wyjątkowo wrażliwych na zachwaszczenie – korzeniowych, cebulowych i prawie wszystkich z siewu – należy dążyć do jak najwcześniejszej eliminacji chwastów, co najlepiej osiągnąć, stosując herbicydy.

Wady herbicydów:

• dla niektórych gatunków (np. ogórków, brokułu, dyni, cukinii) nie ma zarejestrowanych herbicydów;

• nie zawsze można określić stan gatunkowy chwastów na polu, by zastosować selektywnie działający herbicyd;

• skład gatunkowy i liczebność różnych gatunków chwastów na polu zmieniają się;

• w wyniku zastosowania herbicydów selektywnych występuje zjawisko kompensacji: masowe występowanie jednego lub dwóch gatunków chwastów ze sporadycznym występowaniem innych;

• niewłaściwe stosowanie herbicydów może spowodować pojawienie się odporności chwastów na te środki;

• warunki pogodowe mają wpływ na działanie herbicydów – istotne znaczenie mają odpowiednia temperatura gleby oraz stan jej uwilgotnienia;

• mogą zagrażać zdrowiu, a nawet życiu ludzi i zwierząt;

• istnieje ryzyko obecności pozostałości użytych substancji w glebie i płodach rolnych.

W celu ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko naturalne w walce z chwastami zwraca się uwagę zwłaszcza na metody mechaniczne i znaczenie płodozmianu. Również metody biologiczne, fizyczne i agrotechniczne (orka) są preferowanymi sposobami ograniczania zachwaszczenia.

Płodozmiany zwalczające chwasty obejmują odpowiedni procent konkurencyjnych upraw i nawozów zielonych. Rośliny z wczesnego siewu (np. cebula, por, pietruszka) na ogół są wrażliwe na zachwaszczenie, dlatego należy umieszczać je w płodozmianie po przedplonach pozostawiających pole lepiej odchwaszczone. Istotna jest uprawa międzyplonów po wcześnie zbieranych warzywach (do połowy września). Po roślinach sprzyjających zachwaszczeniu powinno się uprawiać gatunki ograniczające zachwaszczenie. Dobrym stanowiskiem dla wielu gatunków warzyw są dobrze odchwaszczone pola po uprawie zbóż, zwłaszcza ozimych.

Metodą ograniczania zachwaszczenia jest też ściółkowanie oraz stosowanie okryw z folii i włókniny. Jako ściółkę biologiczną można wykorzystywać poplony ozime. Jedną z wad ściółkowania jest niebezpieczeństwo wystąpienia gryzoni, które pod ściółką mają bardzo dobre warunki rozwoju.

Wpływ czynników klimatycznych na uprawę warzyw

Czynniki klimatyczne mające istotne znaczenie w uprawie warzyw to: temperatura, opady atmosferyczne, nasłonecznienie i wiatr. Klimat wpływa na to, czy dany gatunek warzywa może być uprawiany w danym rejonie i na danym stanowisku. Oprócz warunków klimatycznych na poszczególnych obszarach Polski występują lokalnie miejsca o specyficznym mikroklimacie, takie jak: pagórki, zagłębienia terenu, miejsca osłonięte lasami, co również się uwzględnia w doborze gatunku uprawianej rośliny.

Jednym z najważniejszych czynników klimatycznych w uprawie roślin jest temperatura. Każdy gatunek wymaga podczas wegetacji określonej ilości ciepła. W przypadku warzyw ciepłolubnych poważne szkody mogą wyrządzić wiosenne przymrozki, które niszczą zasiewy i wysadzoną rozsadę.

Dobór roślin warzywnych do określonych warunków klimatyczno‑glebowych

Warzywa uprawiane w Polsce mają różne wymagania klimatyczne, zwłaszcza w zakresie temperatury. Na powodzenie uprawy mają również wpływ warunki glebowe, które na terenie Polski są zróżnicowane.

Największy obszar zajmują uprawy takich gatunków warzyw jak cebula, kapusta i marchew, a w dalszej kolejności: ogórki gruntowe, buraki ćwikłowe, kalafiory i pomidory gruntowe. Rejonizacja dotyczy głównie towarowej uprawy: pomidora, papryki, fasoli, grochu, cebuli.

Klimat morski umożliwia uprawę niektórych roślin warzywnych z siewu jesiennego do gruntu oraz warzyw o dużych wymaganiach wodnych, natomiast niemających dużych wymagań co do ciepła. Z kolei dla warzyw o wysokich wymaganiach co do ciepła, takich jak pomidor, papryka, warzywa dyniowate, najlepsze warunki panują w południowych rejonach Polski. Warzywa korzeniowe mają dobre warunki do wzrostu na obszarze całego kraju.

• Pomidor to roślina o bardzo wysokich wymaganiach co do temperatury: średnia optymalna temperatura dla wzrostu pomidora powinna wynosić 21–24°C. Minimalna temperatura to 18°C. Ponadto minimalna długość okresu wegetacyjnego w uprawie pomidora powinna wynosić minimum 4 miesiące. Jeśli chodzi o wymagania glebowe, pomidory dobrze plonują nawet na gorszych glebach (z wyjątkiem gleb zimnych i podmokłych). Wyłączone z uprawy są: północno‑wschodnia Polska, rejony podgórskie, pas nadmorski. Rejony dobre do uprawy to: województwa dolnośląskie, wielkopolskie, opolskie, południowo‑wschodnia Polska.

• Papryka ma jeszcze wyższe wymagania co do temperatury niż pomidor. Minimalna temperatura (w lipcu) do jej uprawy wynosi 18,5°C, a okres bez przymrozków powinien trwać do 130 dni (od 20 maja do 30 października). Rejony wyłączone z uprawy i o korzystnym klimacie są takie same jak w przypadku pomidora.

• Ogórek ma znacznie wyższe wymagania termiczne niż pomidor. Okres wegetacji ogórków jest krótki, dlatego uprawę zaczyna się po 20 maja, by uniknąć przymrozków wiosennych. Ogórki mają duże wymagania co do wysokiej wilgotności gleby, dlatego w uprawie tego warzywa istotna jest też ilość opadów. Wyłączone z uprawy są województwa północne, z wyjątkiem niewielkiej części województwa gdańskiego i szczecińskiego. Rejony dobre do uprawy to: większość województw centralnej Polski.

Miejsce na notatki