Justynian I działał intensywnie na wielu polach m. in. - militarnym, kulturalnym, prawodawczym. Dzięki temu zyskał sobie wśród potomnych przydomek „Wielki”. Czy jednak jego polityka zagraniczna i wewnętrzna w istocie zasługują wyłącznie na pochwałę? Czy nie ustrzegł się błędów i nie odnosił poważnych porażek? Czy wszystkie skutki jego działań były takie, jak zaplanował? Znalezienie odpowiedzi na te pytania będzie przedmiotem dalszej części tej pracy. Za przedział czasowy zostały uznane lata panowania cesarza Justyniana 527‑565.

Przede wszystkim, Justynian podjął śmiałą próbę odzyskania dawnych terenów cesarstwa zachodniego, która w dużej mierze się powiodła. Cesarz zdołał odbić Afrykę, Italię, Ilirię, i część Hiszpanii, oraz wyspy niemal wszystkie wyspy (źródło A). Warto pamiętać, że w tamtym okresie Bizantyjczycy uważali się po prostu za Rzymian i ziemie zachodnie traktowali jako część swojego państwa, zajętą przejściowo przez barbarzyńców.

Przyznać trzeba, że cesarz bardzo dobrze zaplanował swoją „rekonkwistę”. Najpierw zawarł rozejm z królem perskim, co pozwoliło mu uwolnić część sił potrzebnych dotąd na granicy wschodniej. Wykorzystując niepokoje w państwie Wandalów, wysłał wojska pod wodzą Belizariusza, który w błyskawicznej kampanii odbił Afrykę.

Niedługo potem, także w państwie Ostrogotów w Italii nastąpiły walki o władzę. Justynian postanowił więc powtórzyć ten sam manewr i wysłał Belizariusza do Italii. Także tym razem podbój poszedł względnie szybko, ale Belizariusz został odwołany zanim zdołał ostatecznie rozbić Gotów. Przez to wojna trwała jeszcze wiele lat i gdy Italia w końcu wróciła w obręb cesarstwa, była totalnie wyniszczona.

Winę za taki obrót spraw ponosi w dużej mierze Justynian. Odwołanie Belizariusza wynikało bowiem z podejrzliwości cesarza, który obawiał się, że wódz, mający sławę zwycięzcy i poparcie żołnierzy, sam ogłosi się imperatorem i pomaszeruje na stolicę, aby obalić Justyniana. Strach ten był jednak prawdopodobnie bezpodstawny, zważywszy na lojalną postawę Belizariusza podczas zamieszek w 532 r. (źródło B). Poza tym cesarz nie przeznaczał na wojnę odpowiedniej ilości wojsk i pieniędzy dlatego trwała tak długo.

Wiele czynników było jednak od niego niezależnych. Persowie, widząc że po odbiciu zachodu Bizancjum urośnie w siłę, zerwali pokój i najechali prowincje azjatyckie. Także Frankowie korzystając z sytuacji najechali Italię. Bizancjum padło też ofiarą łupieżczych napadów barbarzyńców z Europy środkowej, co dodatkowo je osłabiło. Justynian nie umiał zaradzić wszystkim tym zagrożeniom.

Podboje okazały się jedynie chwilowe. Z Hiszpanii Bizancjum szybko musiało się wycofać (zbyt duża odległość, by ją skutecznie kontrolować) a Italię wkrótce najechali germańscy Longobardowie, którzy z czasem zajęli większość półwyspu. Dłużej udało się utrzymać Afrykę, ale i ona wpadła ostatecznie w ręce Arabów (którzy zajęli też wiele innych prowincji).

Bardziej trwałe były osiągnięcia cesarza w kwestiach wewnętrznych. Kodeks Justyniana, porządkujący przepisy prawne do dziś pozostaje ważnym źródłem do poznania prawa Rzymskiego. Jego wydanie potwierdza, że Justynian chciał być kontynuatorem dawnych cesarzy rzymskich, nie tylko poprzez władanie tym samym terytorium, ale też przez utrzymanie (części) dawnych praw. Jednak również przy kodyfikacji justyniańskiej nie uniknięto korupcji, nadużyć i wypaczeń – o czym świadczy niechęć ludu do Tryboniana (źródło B).

Najtrwalszą pamiątką po Justynianie okazała się natomiast świątynia Mądrości Bożej, czyli Hagia Sofia. Przetrwała ona do dnia dzisiejszego, a jej wspaniałość zafascynowała nawet Turków, którzy nie zniszczyli Wielkiego Kościoła, a jedynie przerobili go na meczet, dodając minarety (źródło C). Prócz tego cesarz ten tworzył także wiele innych budynków, nie tylko w Konstantynopolu. Choć przysparzały one chwały jemu i Bogu, to zużywały środki finansowe, potrzebne do prowadzenia wojen.

Nie można też zapominać, że Hagia Sofia wymagała odbudowy po zamieszkach 532 r. (tzw. powstanie „Nika”). Zostało ono wywołane przed stronnictwa kibiców wyścigów rydwanów – było to widowisko lubiane jeszcze przez dawnych Rzymian (kolejny dowód potwierdzający, że Bizantyjczycy uważali się za ich następców). Pewną winę za wywołanie tego buntu ponosi Justynian. Nie potrafił ani stanowczo spacyfikować tłumu na samym początku, ani też uspokoić go, spełniając żądanie wypuszczenia zamkniętych w kościele skazańców. Ta chwiejna postawa doprowadziła do eskalacji niepokojów. Przyniosło to poważne straty materialne – zniszczenie wielu budynków, oraz ludzkie – śmierć 35 tys. buntowników (źródło B).

Ponadto, z załączonego fragmentu Kodeksu Justyniana wynika, że cesarz prześladował „pogan” czyli wyznawców dawnych rzymskich i greckich wierzeń. Zabraniano im m. in. nauczać i przeznaczać na ten cel państwowe pieniądze, a także robić karierę w wojsku i administracji państwowej (źródło D). Najbardziej widocznym przejawem szykan było zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach. Był to poważny cios dla kultury hellenistycznej. Kłóci się to z wcześniejszym wizerunkiem Justyniana jako kontynuatora dawnych cesarzy – choć imperium dawno było już chrześcijańskie, to grecka filozofia stanowiła trwały element jego dziedzictwa.

Prześladowania dotknęły również chrześcijan wyznających doktryny nie zaakceptowane przez Kościół powszechny. (źródło D) W tamtych czasach istniało wiele odłamów, grup i sekt chrześcijańskich, z których najsilniejsi byli monofizyci, oraz nestorianie. Inne dyskryminowane grupy to Żydzi i Samarytanie. Nietolerancyjna polityka, przejawiająca się w konfiskowaniu majątków i skazywaniu na wygnanie, z pewnością zmniejszała lojalność części poddanych do cesarza i powodowała dodatkowe konflikty w prowincjach. Utrudniała też utrzymanie nowo zdobytych terenów, na których dużą część ludności stanowili Wandalowie i Goci, którzy byli arianami.

Także polityka fiskalna Justyniana dawała się ludowi we znaki, o czym świadczy niechęć do Jana z Kapadocji, prefekta praetorium (źródło B). Pokazuje to kolejny problem Justyniana – nie zawsze umiał on kontrolować swoich urzędników i karać dokonywane przez nich nadużycia. Poza tym intensywne ściąganie podatków było cesarzowi na rękę, gdyż wciąż potrzebował pieniędzy na wojny i wznoszenie budowli, oraz opłaty dla wspierających go wojsk barbarzyńskich. Choć pozwalało to prowadzić aktywną politykę międzynarodową i zapisać się w historii jako wielki budowniczy, to jednak znacznie osłabiało też państwo. Dodatkowo niezadowolenie społeczne spotęgowała zaraza, w której zginęło wiele tysięcy ludzi.

Niedługo po śmierci Justyniana cesarstwo bizantyjskie pogrążyło się w wojnach domowych, a później padło ofiarą dwóch potężnych najazdów – perskiego i arabskiego. Ten drugi spowodował utratę prowincji południowych i wschodnich – pod władzą Konstantynopola została tylko część Azji mniejszej oraz Bałkanów.

Justynian w polityce zagranicznej działał najlepiej jak potrafił, starając się wykorzystać okazję do powiększenia swego państwa. Zarzucić można mu zbytnią nieufność do dowódców, ale z drugiej strony – historia Rzymu pokazała, że nie była ona bezpodstawna. W polityce wewnętrznej radził sobie gorzej – przez nietolerancję religijną i pozwalanie na nadużycia urzędników, wywoływał konflikty, które czasem (jak powstanie Nika) godziły w podstawy jego władzy.

Chciał osiągnąć wiele – odbić ziemie zachodnie, wznieść wiele wspaniałych budowli i zreformować prawo – aby zapisać się trwale w historii. Przez to rozproszenie sił i środków nie osiągnął pełnego sukcesu. Nie mógł jednak przewidzieć pewnych czynników, jak zaraza czy najazd Longobardów.