Początek rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich datuje się na rok 1138. Wówczas książę Bolesław III Krzywousty wydał ustawę sukcesyjną, zwaną popularnie testamentem, która dzieliła Księstwo Polskie na drobniejsze władztwa. Okres ten, według polskiej tradycji historycznej, zamyka rok 1320, a konkretnie koronacja Władysława Łokietka. Obszar będący przedmiotem rozważań obejmuje ziemie polskie: Małopolskę, Wielkopolskę, ziemię łęczycko‑sieradzką, Pomorze Gdańskie, Mazowsze, Kujawy, Śląsk. Rozbicie dzielnicowe (feudalne) to w średniowieczu rozpad polityczny monarchii na mniejsze podmioty.

Przyczyny, jak również następstwa rozbicia dzielnicowego w Polsce zaistniały na polu politycznym, społecznym i ekonomicznym. Czynniki te często na siebie nachodziły i wywierały wpływ na inne. Następstwa były bardziej dalekosiężne i obejmowały też kulturę.

W 1138 roku Bolesław III Krzywousty w testamencie ustalił porządek polityczny, jaki miał panować po jego śmierci. Przyczyną tej decyzji Bolesława było posiadanie licznego męskiego potomstwa oraz pamięć o wojnie, jaką toczył z bratem. Ustawa sukcesyjna z 1138 roku nie wprowadzała na ziemiach polskich nowej sytuacji politycznej. Wcześniej podziału państwa między synów dokonał Kazimierz I Odnowiciel pomiędzy Bolesława II Szczodrego i Władysława Hermana oraz Władysław Herman między Bolesława III i Zbigniewa (źródło B). Rozbicie feudalne było więc skutkiem ubocznym posiadania przez władcę wielu synów przy jednoczesnym braku sprecyzowanych zasad dziedziczenia w monarchii patrymonialnej. Często towarzyszyła temu walka zbrojna między synami o władzę (Bolesława III Krzywousty walczył ze Zbigniewem; konflikt również istniał między Władysławem Hermanem a Bolesławem Śmiałym). Pewną nowością było wprowadzenie przez Krzywoustego instytucji senioratu, która miała zapobiec chaosowi (seniorem miał być najstarszy Piast). Wojny jednak nie udało się uniknąć. Podobne rozwiązania ustrojowe zastosowano wcześniej (w 1054 roku) na Rusi.

Polskie rozbicie dzielnicowe było procesem, w którym stopniowo zanikał seniorat na rzecz suwerenności książąt junioralnych. Przyczyna tego procesu leżała w tym, że społeczeństwo polskie XII wieku nie było jeszcze stanowym, a więc nie istniały również rozwinięty stanowy samorząd ani jurysdykcja (ograniczenia władzy książęcej). Nie było miast zakładanych na prawie niemieckim, które miały rozbudowany samorząd, co też niosło za sobą ograniczenia uprawnień książęcych. Społeczeństwo Polski wczesnopiastowskiej było silnie podporządkowane władzy książęcej, dlatego życie gospodarcze pozostawało silnie skorelowane z dynastią. Także duchowieństwo, niebędące jeszcze autonomiczne względem władzy świeckiej, było bardziej podporządkowane.

Pierwszym następstwem rozbicia feudalnego było przekształcenie się scentralizowanego księstwa pierwszych Piastów w organizm złożony z kilku księstw junioralnych podległych seniorowi, który miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (źródło A). Dzielnica senioralna miała być niepodzielna, niedziedziczna, przynależna najstarszemu z Piastów. Księstwa junioralne były dziedziczne oraz mogły być dowolnie dzielone. System ten długo nie przetrwał, ponieważ jeszcze za panowania synów Krzywoustego doszło do wojen, które doprowadziły do upadku senioratu. Pierwsze starcie, w latach 1141–1146, zakończyło się wygnaniem seniora – Władysława Wygnańca. W 1177 roku koalicja książąt i możnowładców podniosła bunt przeciwko seniorowi Mieszkowi III Staremu, który utrzymywał w polityce kurs centralizacyjny. Przekonanie Mieszka o swoich prawach oraz dążenie juniorów do niezależności spowodowały serię wojen. To doprowadziło do spadku autorytetu Piastów. W roku 1180 nowy senior Kazimierz II Sprawiedliwy na wiecu łęczyckim zniósł ustawę sukcesyjną Krzywoustego. W zamian możni zaakceptowali dziedziczność tronu krakowskiego w linii Piastów sandomierskich. Kazimierz zrzekł się prawa martwej ręki. Od roku 1180 (wiec łęczycki) i 1202 (śmierć Mieszka III Starego) rozpoczęło się pełne rozbicie feudalne.

Zniesienie senioratu, niezależność książąt spowodowały konkurencję między Piastami na polu politycznym, co prowadziło do kolejnych wojen. Rywalizacja istniała również na polu ekonomicznym, co zaowocowało kolonizacją na prawie niemieckim. To przyczyniło się do redukcji nieużytków i rozpowszechnienia się trójpolówki. Pojawiły się nowe technologie rzemieślnicze, rolnicze, wojenne oraz rozwinął się handel. Powstawały miejskie samorządy, co ograniczało władzę książęcą. Jednocześnie pogłębiły się ekonomiczne różnice między dzielnicami. Śląsk został najwcześniej objęty kolonizacją, więc zagęszczenie miast miał największe. Pod koniec XIII wieku dzielnica ta była najbardziej rozwinięta gospodarczo. Mazowsze i Kujawy były pod względem miejskim opóźnione, co przekładało się na słabą kondycję ekonomiczną.

Większa niezależność książąt pozwoliła na ich swobodę w prowadzeniu polityki zagranicznej. Książęta śląscy utrzymywali silne kontakty z feudałami niemieckimi i czeskimi, małopolscy z Węgrami, mazowieccy z Rusią, wielkopolscy z Pomorzem.

Wykształcił się również pierwszy stan: duchowieństwo. Na mocy przywileju borzykowskiego (rok 1210) Piastowie przyznali immunitet Kościołowi polskiemu, w ramach którego zrzekli się prawa do majątku po zmarłych duchownych, wyłączyli kler spod władzy sądowniczej oraz przyznali wolność od świadczeń na rzecz władzy książęcej. W 1215 roku w Wolborzu duchowieństwo polskie uzyskało przywilej własnego sądownictwa w oparciu o prawo kanoniczne, uniezależniając się jednocześnie od władzy świeckiej.

Rozbicie feudalne, uniezależnienie się księstw polskich oraz ciągłe wojny osłabiły ich pozycję na arenie międzynarodowej. To z kolei doprowadziło do bezradności wobec zagrożeń zarówno z zewnątrz, jak i ze strony rodu. Kazimierz bytomski, zagrożony przez Henryka IV Prawego, złożył w 1289 roku hołd lenny Wacławowi Przemyślidzie, królowi czeskiemu. Zgodnie z tradycjami feudalnymi słabszy oddał się w opiekę silniejszemu. Bolesław opolski i Mieszko cieszyński złożyli hołd Wacławowi w 1291 roku, a Przemysław raciborski w 1292. Zmarły w 1290 roku Henryk IV zwrócił w testamencie ziemię kłodzką królowi czeskiemu, który rok później opanował Małopolskę. W 1292 roku również Władysław Łokietek wraz z bratem Kazimierzem II kujawskim złożyli hołd Przemyślidzie z Łęczycy, Sieradza i Brześcia Kujawskiego. W 1300 roku Wacław został koronowany na króla Polski w Gnieźnie przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. Dopiero po śmierci Przemyślidy w 1305 roku i jego syna w 1306 roku ambitny Władysław Łokietek, dzięki wsparciu papieża i królów węgierskich, mógł sięgnąć po władzę. Odrodzone Królestwo Polskie jednak nie objęło wszystkich ziem piastowskich. W jego skład weszły: Wielkopolska, Małopolska, Kujawy, ziemia łęczycko‑sieradzka, ziemia dobrzyńska. Pomorze Gdańskie ostatecznie wróciło do Polski w 1466 roku, Mazowsze włączane było stopniowo, w całości – w 1526. Śląsk (poza Oświęcimiem i Zatorem) wszedł w granice Polski dopiero w XX wieku, podobnie ziemia lubuska. Uwidoczniły się różnice kulturowe między Królestwem Polskim a dzielnicami, które do niego nie przynależały, szczególnie wyraźne w przypadku Śląska, co dostrzegł Jan Długosz (źródło D).

Następstwa rozbicia dzielnicowego stały się widoczne w kulturze. W społeczeństwie polskim zaczęła się formować tożsamość narodowa, będąca poczuciem wspólnoty kultury, języka, tradycji i historii. Nie bez znaczenia była obecność osadników na prawie niemieckim – obcych. Słabość Piastów, ciągłe wojny spowodowały chęć jednoczenia się. Kluczową rolę w tym procesie odegrało duchowieństwo, którego majątki szczególnie ucierpiały podczas chaosu wojennego. Wyrazem tych zjawisk była dziejopisarska twórczość Wincentego Kadłubka, którego kronika zawiera ideę zjednoczenia. Na niej opierali się autorzy Kroniki wielkopolskiej i Kroniki Mierzwy. Również kanonizacja i legenda męczennika biskupa krakowskiego Stanisława w 1253 roku stanowiły źródło inspiracji. Biogram świętego sporządził Wincenty z Kielc w Żywocie mniejszym i Żywocie większym. Rozbicie dzielnicowe miało być karą za morderstwo, jakiego dopuścił się Bolesław Śmiały na biskupie (źródło C). Twórcza działalność Wincentego była przejawem rodzącej się świadomości narodowej. Elity polskie w XIV wieku, współuczestniczące w rządach przy boku króla, nie pozwoliły jednak na powrót piastowskiego centralizmu.

Czynniki polityczne, społeczne, gospodarcze wzajemnie na siebie wpływały i występowały często obok siebie. Także następstwa zaistniały w wymienionych dziedzinach. Przyczyną rozbicia dzielnicowego w Polsce była chęć zachowania ładu przez Bolesława Krzywoustego. Pragnął zachować pokój między licznymi dziedzicami. Pogłębienie się rozdrobnienia było jednak kwestią czasu wśród ambitnych książąt, a podporządkowane dynastii społeczeństwo nie mogło się przeciwstawić. Rozbicie wywołało wojny oraz konkurencję między książętami. Pojawiły się osadnictwo na prawie niemieckim i samorządy miejskie, przyspieszył postęp technologiczny, ale również uwydatniła się słabość poszczególnych księstw. Chaos ten doskonale wykorzystał Wacław Przemyślida i w 1300 roku zdobył koronę polską. Zaczęła się kształtować świadomość narodowa oraz pojawiły się oddolne dążenia do odbudowy zjednoczonego królestwa.