Reformacja to ruch religijno‑społeczny zainicjowany ogłoszeniem 95 tez o odpustach przez Marcina Lutra w 1517 r., który to ruch miał na celu odnowę Kościoła katolickiego. Reformacja występowała przeciwko bogaceniu się Kościoła, zwierzchności papieża, sprzecznym z zasadami wiary praktykom duchowieństwa oraz niektórym kwestiom doktrynalnym. Objęła ona swoim zasięgiem przede wszystkim kraje Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Skandynawii, Szwajcarii, Niderlandów i Wielkiej Brytanii. Za schyłek reformacji uważa się zawarcie w 1648 r. pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią.

Pojawienie się ruchu reformacyjnego w Europie miało swoje głębokie podłoże religijne, polityczno‑gospodarcze i kulturowe. Od późnego średniowiecza obserwowano problem w wewnętrznej dyscyplinie wśród duchownych. Duchowieństwo odeszło od praktykowania w swoim życiu ideałów ewangelicznych, co przejawiało się w świeckim stylu życia, zaniedbywaniu posługi duszpasterskiej (wielu biskupów nie przebywało na stałe w swoich diecezjach) oraz nieprzestrzeganiu celibatu (nikolaizm). Nie mniejszym problemem okazywał się niski poziom wykształcenia duchownych, z których niewielki odsetek posiadał wykształcenie uniwersyteckie. Ponadto w zakresie kultu religijnego rozprzestrzeniła się symonia (świętokupstwo), czyli handel godnościami i urzędami kościelnymi, zaś w zakresie organizacji kościelnej – nepotyzm, tj. faworyzowanie i umieszczanie na urzędach własnych krewnych. Nastąpił upadek autorytetu papieża, który jako głowa Państwa Kościelnego angażował się w politykę europejską, występując na arenie międzynarodowej w charakterze świeckiego władcy.

Ówczesne społeczeństwo silnie oburzało bogactwo Kościoła, który w niektórych krajach był największym posiadaczem ziemskim (np. kraje Rzeszy), a jednocześnie, w szczególności Kościół rzymski, beneficjentem podatków (fiskalizm Kościoła) – dziesięciny płaconej przez chłopów i świętopietrza uiszczanego przez państwa chrześcijańskie. Rodzące się powoli monarchie narodowe dążyły do zagarnięcia bogactw kościoła, które, w obliczu zmierzchu rycerstwa, miały posłużyć do finansowania wojsk zaciężnych.

Na reformację miały również wpływ idee renesansowe. Z uwagi na rozprzestrzenianie się prądów odrodzeniowych nastąpił rozwój zainteresowania człowiekiem i jego kulturą. W konsekwencji czego powstała pobożność nowoczesna (devotio moderna), która stawiała za cel pogłębianie osobistego kontaktu z Bogiem i intelektualnego podejścia do wyznawanej wiary. Zwrot ku starożytności sprzyjał rozwojowi studiów biblijnych, który doprowadził do krytyki wielu elementów Tradycji, sprzecznej z Pismem Świętym; dotyczyło to również niektórych dogmatów.

Podczas reformacji powstało szereg nowych wyznań. Pierwszym z nich jest nawiązujący nazwę od swojego założyciela, Marcina Lutra (źródło B), luteranizm. Podstawowym założeniem tego wyznania zawartych w 95 tezach ogłoszonych w 1517 r. było twierdzenie, że zbawienie człowieka nie następuje na podstawie dobrych uczynków, leczy wyłącznie ze względu na jego wiarę i łaskę Boga. Luteranizm odrzucał naukę soborów i ojców Kościoła, utrzymując, że jedynym źródłem prawd wiary jest Pismo święte. Najważniejszy w przeżywaniu wiary jest osobisty kontakt z Bogiem, do którego nie potrzeba pośrednictwa Kościoła. Marcin Luter uznawał jedynie dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię pod dwoma postaciami. Innymi cechami wyróżniającymi luteranizm to: odrzucenie kultu świętych, obrazów, relikwii i praktykowania pielgrzymek, wprowadzenie języków narodowych do liturgii, zniesienie zwierzchnictwa papieża, likwidacja zakonów oraz rezygnacja z celibatu duchowieństwa. Pierwsze wyznanie reformacji zrezygnowało ze ścisłej organizacji hierarchicznej na rzecz lokalnych ustrojów kościelnych, podporządkowanych poszczególnym władcom (analiza źródła C).

Obok luteranizmu drugim największym wyznaniem powstałym w wyniku reformacji był założony przez Jana Kalwina – kalwinizm. Cechą wyróżniającą tą konfesję było opowiedzenie się za doktryną predestynacji, zgodnie z którą człowiek nie ma wpływu na swoje zbawienie lub potępienie, zaś jego los leży wyłącznie w rękach Boga. Ponadto kalwinizm kładł nacisk na proste, pobożne i pracowite życie. Jednocześnie z luteranizmem dzielił poglądy dotyczące ilości i rodzaju sakramentów (przy czym obecność Chrystusa w Eucharystii, wbrew poglądów luteranizmu, zdaniem kalwinistów jest wyłącznie symboliczna), języków narodowych w liturgii, likwidacji zakonów, zniesienia celibatu duchownych i zwierzchności papieża, braku ścisłej organizacji kościelnej, a także rezygnacji z kultu świętych.

Trzecim z największych wyznań, których korzenie sięgają ruchu reformacyjnego w XVI wieku jest anglikanizm. U źródeł powstania tego wyznania leży bezpośrednio polityka króla Anglii Henryka VIII i brak zgody papieża na unieważnienie małżeństwa króla z Katarzyną Aragońską. W konsekwencji w 1534 roku parlament angielski uchwalił ustawę (akt supremacji), zgodnie z którą na czele Kościoła w Anglii (Kościoła anglikańskiego) stał król, tym samym znosząc zwierzchnictwo papieża. Jednocześnie zachowano dotychczasową liturgię, wprowadzając do niej jedynie język narodowy. Henryk VIII zlikwidował zakony, skonfiskował majątki i zniósł celibat duchownych. Anglikanizm uznawał interpretowaną na podstawie Tradycji Biblię jako źródło wiary. W przeciwieństwie do luteranizmu i kalwinizmu Kościół anglikański zachował hierarchiczną strukturę kościoła.

Wojny religijne nie ominęły “Córy Kościoła” - Francji. W państwie tym doszło do konfliktu pomiędzy katolikami, a hugenotami - francuskimi wyznawcami kalwinizmu. Protestanci oprócz poszanowania religii, domagali się ograniczenia władzy królewskiej oraz zmniejszenia podatków. W 1562 r. hugenoci otrzymali swobodę wyznania. Jednak napaść żołnierzy katolickich na protestantów przybyłych na ślub Małgorzaty de Valois siostry króla Karola IX Walezjusza z przywódcą hugenotów Henrykiem Burbonem królem Nawarry, w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 r., spowodowało wybuch wieloletniego konfliktu. Wydarzenia te przeszły do historii pod nazwą ,,nocy Świętego Bartłomieja” (źródło A). Przeciw hugenotom Gwizjusze (dwór królewski) utworzyli porozumienie z papieżem i Hiszpanią tworząc tzw. „Ligę Świętą”. Wojnę ostatecznie zakończył Henryk IV Burbon, wydając w 1598 roku edykt nantejski, za sprawą którego katolicyzm stał się religią panującą we Francji, zaś hugenoci uzyskali wolność wyznawania wszędzie poza Paryżem (źródło D).

Reformacja niosła za sobą dalekosiężne skutki dla Europy. Z uwagi na powstanie wielu nowych wyznań, które odrzucały zwierzchnictwo papieża nastąpił upadek uniwersalistycznej idei religijnej, która legła u podstaw tożsamości europejskiej w średniowieczu. Miało to bezpośrednie przełożenie na rozwój poszczególnych kultur narodowych oraz tworzenie się tożsamości i świadomości narodów europejskich. Warto zauważyć, że z uwagi na postulaty wyznań reformowanych społeczeństwa protestanckie wykształciły w sobie postawy takie jak pracowitość, skromność i umiarkowanie, które to cechy pozytywnie wpłynęły na rozwój społeczno‑gospodarczy państw protestanckich. Negatywnym skutkiem reformacji był wybuch szeregu wojen religijnych, które pogrążyły Europę w XVI i XVII wieku w wewnętrznych walkach (np. wojny szmalkaldzkie oraz wojna trzydziestoletnia), które utrwaliły podział polityczny i religijny w Niemczech, wprowadzając zasadę cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia). W konsekwencji wojen wielu dysydentów opuściło swoje kraje, szukając schronienia w innych częściach kontynentu, przyczyniając się do ich rozwoju cywilizacyjnego (np. Rzeczpospolita), jak i innych części świata (np. Ameryka Północna). Różnice wyznaniowe miały również wpływ na relacje między państwami europejskimi, na których ciążyły spory na tle religijnym. Ostatecznie reformacja przyczyniła się do reformy kościoła. Na zwołanym do Trydentu soborze w latach 1545‑1563 podjęto szereg inicjatyw służących odnowie Kościoła (np. poprawienie dyscypliny i poziomu wykształcenia duchowieństwa, ukrócenie procederu skupiania beneficjów w jednym ręku, powstanie katechizmu, wprowadzenie obowiązku prowadzenia ksiąg parafialnych, rejestrujących chrzty, śluby i pogrzeby). W odpowiedzi na reformację powstało wiele nowych zakonów, których celem było wprowadzenie odnowy w Kościele (np. jezuici, teatynie, kapucyni). Niektóre z nich (np. jezuici i pijarzy) przyczyniły się do rozwoju szkół, tym samym, wpływając na poziom wykształcenia społeczeństw europejskich.

Podsumowując, w powstaniu ruchu reformacyjnego w Europie można doszukiwać się przyczyn o różnym charakterze: religijnym (symonia, nikolaizm, nepotyzm), polityczno‑gospodarczym (bogactwo i fiskalizm Kościoła) oraz kulturowym (renesansowy humanizm i devotio moderna). W wyniku reformacji doszło do powstania nowych wyznań: m.in. luterańskiego, kalwińskiego oraz anglikańskiego, których główną cechą wspólną było odrzucenie zwierzchności papieża. Reformacja niosła za sobą wiele skutków, zarówno pozytywnych (reforma Kościoła), jak i negatywnych (wojny religijne, które na wiele wieków podzieliło społeczeństwo kontynentu).