Rozbiory Polski, dokonane w latach 1772–1795, były wydarzeniem wyjątkowym w historii nowożytnej. W trakcie jednego pokolenia zostało zlikwidowane ogromne państwo, w którym żyło prawie 11 milionów mieszkańców. Do dziś historycy spierają się co do zasadniczych przyczyn upadku Rzeczypospolitej. W polskiej historiografii ukształtowały się dwie szkoły: krakowska oraz warszawska. Reprezentanci pierwszej z nich uważali, że rozbiory były głównie wynikiem niekorzystnej sytuacji wewnętrznej Polski, natomiast historycy warszawscy ich przyczyn upatrywali w czynnikach zewnętrznych (źródło B). Nie sposób nie zgodzić się z obydwoma stanowiskami. Należy więc uznać, że wymienione okoliczności łącznie doprowadziły do rozbiorów Polski, jako że słabość wewnętrzna państwa nie pozwoliła obronić go przed agresją sąsiadujących z nim mocarstw. Ramy czasowe dla omówienia powyższego zagadnienia ustalono między rokiem 1717 (odbył się Sejm Niemy i doszło do pierwszej jawnej ingerencji państwa ościennego w politykę polską) a 1795 (trzeci rozbiór i upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów).

Znaczenie Rzeczypospolitej zaczęło słabnąć już w drugiej połowie XVII wieku. Wtedy to ziemie państwa polsko‑litewskiego zostały zniszczone na skutek długotrwałych wojen z sąsiadami: Szwecją, Rosją i Turcją, a także powstania Chmielnickiego. Pewien okres stabilizacji przyniosły rządy Jana Sobieskiego, który jednak połowę swojego panowania walczył o odzyskanie Podola zagarniętego przez imperium osmańskie. Katastrofalne skutki miało panowanie następcy Jana III – Augusta Mocnego, elektora saskiego. Jako sojusznik Rosji wziął on udział w III wojnie północnej przeciwko Szwecji, która skończyła się dla niego całkowitą klęską, ponieważ formalnie neutralna Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się terenem działań wojennych oraz okupacji. Po detronizacji Augusta na jego miejsce obrano Stanisława Leszczyńskiego. Dopiero wygrana przez Rosjan bitwa pod Połtawą w 1709 roku spowodowała, że August Wettyn mógł wrócić na tron Polski, z tym że na warunkach cesarza rosyjskiego Piotra Wielkiego. Do końca wojny północnej w 1721 roku Rzeczpospolita pozbawiona była suwerenności i praktycznie stała się rosyjskim protektoratem, co uwidocznił sejm niemy, kiedy to ostatecznie przekreślono plany Augusta II Mocnego. Król bowiem dążył do ściślejszego połączenia Saksonii i Rzeczypospolitej celem ograniczenia rosyjskich wpływów w Polsce. Należy jednak zauważyć, że podczas sejmu niemego wprowadzono kilka istotnych reform, między innymi utworzono stałe wojsko w liczbie 24 tysięcy, ustanowiono stałe podatki na jego utrzymanie, a także zmniejszono uprawnienia hetmanów.

W roku 1720 Rosja zawarła w Poczdamie przymierze z Prusami, które dotyczyło wzajemnych gwarancji dla utrzymania dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej, w tym wolnej elekcji i liberum veto. Kolejne lata przyniosły dalsze ograniczenia suwerenności Polski, czego przykładem może być zawarty w 1732 roku traktat między Rosją, Austrią a Prusami, zwany traktatem trzech czarnych orłów. Jego sygnatariusze zobowiązali się, że podczas następnej wolnej elekcji poprą wspólnego kandydata do tronu Rzeczypospolitej. W roku 1733 szlachta wybrała nowego władcę – Stanisława Leszczyńskiego, nie utrzymał się on jednak zbyt długo z powodu rosyjskiej interwencji wojskowej. Królem został następnie elektor saski August III Sas. Jego panowanie przyniosło Rzeczypospolitej upragnioną neutralność i odbudowę ze zniszczeń wojennych, co pozwoliło na rozwój gospodarczy kraju. W tym okresie nastąpiło również faktyczne rozczłonkowanie państwa: największe rody magnackie rządziły się na swoich włościach niczym suwerenne państwa z własnymi siłami zbrojnymi. Dwa największe przeciwne sobie stronnictwa dążyły do uzyskania jak największego wpływu na funkcjonowanie państwa. Jednym z nich była Familia (Czartoryscy i Poniatowscy), głosząca program współpracy z Rosją, a drugie tworzyli Potoccy, reprezentujący stanowisko propruskie.

Ostatecznie to Familia zdobyła władzę podczas sejmu konwokacyjnego w 1764 roku, jednak przy udziale wojsk rosyjskich. Przeprowadzono na nim elekcję ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz wprowadzono szereg reform ustrojowych i usprawniających funkcjonowanie Rzeczypospolitej. Wśród kluczowych zmian należy wymienić: ograniczenie władzy hetmanów (uczyniono ich przewodniczącymi Komisji Wojskowej z głosem doradczym), zreformowanie sądownictwa oraz zlikwidowanie instrukcji poselskich dla posłów, które miały być jedynie niewiążącymi zaleceniami sejmików. W kwestiach gospodarczych między innymi powołano Komisję Skarbową dla Litwy i Korony, ogłoszono lustrację królewszczyzn, wprowadzono cło, a jednocześnie zniesiono wszystkie prywatne cła i myta. Wzmocniono również samorząd miejski oraz powołano w miastach komisje dobrego porządku.

Nowo wybrany król Stanisław August Poniatowski okazał się gorącym orędownikiem reform. W pierwszych latach swego panowania doprowadził do zwoływania konferencji króla z ministrami, co stanowiło pewien zalążek organu władzy wykonawczej. Uruchomiona nadto została mennica państwowa, a także zreformowano pocztę. Co najważniejsze, w roku 1765 została utworzona Szkoła Rycerska w Warszawie (zwana również Korpusem Kadetów), która była pierwszą szkołą państwową o charakterze świeckim.

Przeprowadzone reformy zaniepokoiły dwory państw ościennych oraz opozycję Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pretekstem do interwencji w Polsce była sprawa innowierców, których w opiekę wzięli król Prus Fryderyk II oraz cesarzowa Rosji Katarzyna II. Sejm pacyfikacyjny wycofał część przeprowadzonych reform. Przyjęto prawa kardynalne, które potwierdzały dotychczasowe podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej: wolną elekcję króla, liberum veto, przewagę szlachty w państwie, wyłączne prawo szlachty do ziemi i urzędów oraz władzę nad chłopami. Ich gwarantem została Katarzyna II, a zatem Rzeczpospolita formalnie stała się protektoratem rosyjskim. Uchwalenie praw kardynalnych miało podtrzymać panującą anarchię i oligarchię magnacką, co odpowiadało interesom mocarstw ościennych.

W odpowiedzi na tak poważną ingerencję rosyjską w sprawy wewnętrzne Polski szlachta zawiązała konfederację w Barze i stawiła zbrojny opór. Konfederacja trwała do roku 1772 i doprowadziła do I rozbioru Rzeczypospolitej (źródło A i C). Pod presją obcych wojsk obradujący sejm w latach 1773–1775 ratyfikował konwencje rozbiorowe. Sejm doprowadził do uchwalenia reform Rzeczypospolitej, powołał także Radę Nieustającą – pierwszy nowoczesny organ władzy wykonawczej. Ponadto podwyższono liczbę wojska do 30 tysięcy żołnierzy, przywrócono cło generalne oraz podatki podymne na utrzymanie wojska. Utworzono również Komisję Edukacji Narodowej, do której zadań należały zarządzanie wszystkim szkołami państwowymi oraz reorganizacja struktury szkolnictwa.

W roku 1787 między Turcją a Rosją wybuchła wojna, a mocarstwa rozbiorowe znalazły się w przeciwnych obozach. Król Stanisław August, wykorzystując zaistniałą sytuację międzynarodową, zaoferował Rosji sojusz zaczepno‑obronny w zamian za gwarancje nienaruszalności terytorium Polski oraz poparcie planowanych reform. Cesarzowa Rosji zgodziła się na zwołanie skonfederowanego Sejmu i na aukcję wojska. Sejm Czteroletni (zwany również Wielkim) rozpoczął obrady w 1788 roku i zakończył je w 1792. W tym czasie jego uczestnicy uchwalili zwiększenie liczby wojska do 100 tysięcy oraz podatki na jego utrzymanie: 10 procent swoich dochodów miała płacić szlachta, a 20 procent – duchowieństwo. Ponadto zlikwidowano Radę Nieustającą, utworzono komisje cywilno‑wojskowe, zniesiono instrukcje poselskie, a także zadano ostateczny cios magnaterii przez uchwalenie prawa o sejmikach, które pozbawiło praw politycznych gołotę.

Uchwalono również prawo o miastach, dzięki któremu mieszczanie z miast królewskich otrzymali nietykalność osobistą, prawo do obsadzania niższych urzędów i nobilitacji oraz mogli nabywać ziemię. Największym jednak dziełem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja z 1791 roku, która ustanowiła nowoczesny trójpodział władz, zniosła liberum veto i wolną elekcję, a w jej miejsce wprowadziła monarchię dziedziczną w obrębie dynastii saskiej. Konstytucja obowiązywała przez rok, zanim została obalona w wyniku wojskowej interwencji Rosji, która doprowadziła do II rozbioru Polski. W 1794 roku okrojone państwo podjęło ostatnią desperacką próbę odzyskania suwerenności. Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski w 1795 roku ostatecznie spowodowały wymazanie Rzeczypospolitej z mapy Europy (źródło C i D).

Rzeczpospolita nie musiała upaść. Miała potencjał do zerwania z zależnością od obcych mocarstw. Słabość państwa oraz panująca w nim anarchia nie były jednak głównymi przyczynami rozbiorów. Należy podkreślić, że większość wewnętrznych problemów Rzeczypospolitej wywoływali jej sąsiedzi Gdy nareszcie Polacy postanowili przeprowadzić niezbędne reformy ustrojowe i stanąć w awangardzie nowoczesnych państw świata, zostali zniszczeni przez rozczłonkowanie i usunięci z kart historii. A zatem jeśli Rzeczpospolita przyczyniła się w jakimś stopniu do swojego upadku, to wyłącznie dlatego, że podjęła ostatnią próbę przezwyciężenia anarchii, która trwała przez ostatnie lata.