Wyżyna Śląska
Wyżyna Śląska jest regionem o najbardziej przekształconym krajobrazie. Na niemal całym jej obszarze widoczne są dymiące kominy fabryk, hałdy odpadów i wyrobiska. Intensywne uprzemysłowienie i urbanizacja powodują niespotykane w innych regionach Polski zmiany rzeźby terenu, warunków wodnych czy gleb. Mimo to pewne elementy krajobrazu przemysłowego są traktowane jako narodowe i europejskie dziedzictwo kulturowe. Gdzieniegdzie wypełnione wodą stają się miejscem życia wielu gatunków flory i fauny, a w gospodarczych lasach rozwija się turystyka i rekreacja.
położenie geograficzne Polski,
środowisko Polski.
Określisz na mapie położenie Wyżyny Śląskiej.
Omówisz podstawowe zależności między elementami środowiska przyrodniczego Wyżyny Śląskiej.
Scharakteryzujesz główne cechy krajobrazu Wyżyny Śląskiej.
Opiszesz gospodarkę i dziedzictwo kulturowe Wyżyny Śląskiej.
Wymienisz zmiany w krajobrazie Wyżyny Śląskiej spowodowane działalnością człowieka.
Położenie Wyżyny Śląskiej
Wyżyna Śląska zajmuje powierzchnię 4 031 km². Od północy graniczy z Równiną Opolską i Wyżyną Woźnicko‑Wieluńską, od wschodu z Wyżyną Krakowsko‑Częstochowską, od południa z Kotliną Oświęcimską i Kotliną Ostrawską, a od zachodu z Kotliną Raciborską i Pradoliną Wrocławską.
Krajobraz Wyżyny Śląskiej
Wyżyna Śląska charakteryzuje się urozmaiconą, falistą rzeźbą. Najwyższym wzniesieniem regionu jest Góra Świętej Anny o wysokości 408 m n.p.m. w pasie wzniesień o nazwie Chełm. Wzniesienia o średniej wysokości do 300 m n.p.m. występują także w północnej i wschodniej części tego regionu, a średnia wysokość nad poziom morza jego centralnej i zachodniej części jest mniejsza o ok. 30‑80 m.
Wyżyna Śląska – mapa interaktywna
Wskaż dwie formy ochrony przyrody występujące na terenie Wyżyny Śląskiej.
Na podstawie mapy opisz położenie Wyżyny Śląskiej.
Na podstawie własnej wiedzy i informacji zawartych w e‑materiale, określ położenie Wyżyny Śląskiej na obszarze Polski.
Wskaż z wymienionych największe miasta znajdujące się na Wyżynie Śląskiej.
Krajobraz Wyżyny Śląskiej jest silnie przekształcony przez działalność człowieka, głównie wskutek gospodarczej eksploatacji złóż surowców mineralnych - węgla kamiennego, towarzyszących mu złóż rud cynku i ołowiu oraz surowców skalnych i ich przetwarzania. Złoża węgla kamiennego eksploatowano na tym terenie od końca XVIII wieku, kiedy to zaczęto wykorzystywać węgiel jako źródło energii dla maszyn parowych w fabrykach i opał w gospodarstwach domowych. Powstawaniu kopalń towarzyszył intensywny rozwój przemysłu. Z roku na rok w pobliżu kopalń powstawały fabryki, a wokół nich szybko rozrastające się osiedla, które z czasem przekształciły się w miasta. Ostatecznie połączyły się one w jeden obszar miejski połączony gęstą siecią dróg i linii kolejowych. W ten sposób ukształtował się miejsko‑przemysłowy krajobraz Wyżyny Śląskiej.
Rzeźba terenu jest tu mocno zmieniona przez eksploatację i przetwarzanie surowców naturalnych. Charakterystyczną cechą krajobrazu są liczne wklęsłe i wypukłe formy antropogeniczneformy antropogeniczne, m.in. zwałowiska (hałdy), wyrobiska, zapadliska, nasypy komunikacyjne, niecki powstające wskutek pogórniczego osiadania terenu itp. Rzeźba terenu może się także zmieniać wskutek tąpnięć, czyli oberwania się skał w kopalni, połączonego z silnym wstrząsem. Tąpnięcia prowadzą czasem do katastrof górniczych.
Antropogeniczne formy terenu na Wyżynie Śląskiej – galeria zdjęć
Wyjaśnij, jakie skutki dla ukształtowania terenu ma budowa podziemnych kopalń.
Klimat Wyżyny Śląskiej charakteryzuje się dużą liczbą dni z pogodą o wysokiej temperaturze powietrza w odniesieniu do pozostałych regionów w kraju i niższymi opadami. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7‑8°C. Opady osiągają wielkość 700–800 mm rocznie, a okres wegetacyjny trwa 210–220 dni. Warunki klimatyczne regionu zostały jednak znacznie przekształcone pod wpływem działalności człowieka. Na obszarach zurbanizowanych wzrasta temperatura powietrza, co prowadzi do powstania tzw. miejskiej wyspy ciepła. Duża emisja pyłowa i gazowa z zakładów przemysłowych prowadzi do silnego zanieczyszczenia powietrza, którego skutkiem jest zmniejszenie dopływu promieniowania słonecznego i zwiększenie zachmurzenia. W sezonie zimowym częstym zjawiskiem jest smogsmog.
Smog – galeria zdjęć
Sieć rzeczna na Wyżynie Śląskiej jest rozproszona, dodatkowo zaburzona przez pogórnicze osiadanie terenu. Wody rzeczne są bardzo zanieczyszczone, na skutek czego jest to obszar ubogi w wodę zdatną do picia. Dużą część Wyżyny Śląskiej zaopatruje w wodę Jezioro Goczałkowickie. Główne rzeki regionu to: Wisła, Odra, Biała i Czarna Przemsza, Brynica oraz Kłodnica, Bierawka i Ruda. Przez teren Wyżyny Śląskiej przebiega wybudowany w latach 30. XX w. Kanał Gliwicki o długości 40,6 km. Cechą charakterystyczną regionu są również bardzo liczne antropogeniczne zbiorniki wodne o różnej wielkości. Powstały one wskutek wypełnienia wodą dawnych wyrobisk, głównie piaskowni, z których wydobywany był piasek podsadzkowy dla okolicznych kopalń węgla. Ich łączna liczba wynosi 4 773, a powierzchnia – 185,4 kmIndeks górny 22. Obszar ich występowania nazywany jest Górnośląskim Pojezierzem Antropogenicznym. Pełnią one różne funkcje, np. retencyjnąretencyjną, ostoi fauny i flory oraz rekreacyjną.
Wody powierzchniowe – galeria zdjęć
Na obszarze Wyżyny Śląskiej występują gleby o małej żyzności wykształcone głównie z piasków. Są one w znacznym stopniu przekształcone w wyniku deformacji powierzchni i zmian stosunków wodnych oraz zanieczyszczone różnymi substancjami chemicznymi emitowanymi z zakładów przemysłowych, pojazdów czy źródeł komunalnych (np. ciepłowni).
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5N7WnbJrHiib
Film, w którym omawiany jest krajobraz Wyżyny Śląskiej.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Najwyższym punktem Wyżyny Śląskiej jest
Wymień czynniki, które były w przeszłości i są obecnie przyczyną degradacji lasów na Wyżynie Śląskiej.
Kilkaset lat temu na Wyżynie Śląskiej istniała Puszcza Śląska, której pozostałością są obecne: Lasy Pszczyńskie, Lasy Raciborskie, Lasy Lublinieckie, Bory Stobrawskie oraz Bory Niemodlińskie. Naturalną roślinność Wyżyny Śląskiej stanowiły lasy liściaste (buczyny, dąbrowy) i mieszane (sosnowo‑dębowe) oraz bory sosnowe. Rozwój przemysłu spowodował rozdzielenie puszczy na mniejsze kompleksy leśne oraz zmianę jej pierwotnego charakteru gatunkowego. W okresie od XVII do początku XIX wieku prowadzona był bowiem rabunkowa eksploatacja gatunków liściastych na potrzeby zakładów hutnictwa metali. Do wytopu rud stosowano wytwarzany z nich węgiel drzewny. Kiedy został on zastąpiony przez węgiel kamienny, intensywnie sadzono sosny i świerki, gdyż ich drewno było wykorzystywane do obudowy i umacniania chodników i wyrobisk górniczych. W efekcie skład gatunkowy górnośląskich lasów zmienił się i dziś dominują tu jednogatunkowe lasy iglaste.
Tereny leśne – galeria zdjęć
W dnach dolin występują lasy jesionowo‑wierzbowe i jesionowo‑olchowe. W wielu miejscach uległy one wycięciu i przekształceniu w tereny przemysłowe i zurbanizowane. Gdzieniegdzie na wapiennych wzgórzach oraz hałdach pojawiają się murawy ciepłolubne (kserotemiczne), a na terenach podmokłych roślinność bagienna (trzciny, turzyce). Na obszarach przekształconych przez człowieka występują gatunki roślin „towarzyszących człowiekowi”, dostosowane do zmienionego i zanieczyszczonego podłoża (pokrzywa, łoboda, bylica, ziarnopłon i inne).
Roślinność jest silnie zanieczyszczona różnymi substancjami chemicznymi. W niektórych lasach występują uszkodzenia drzewostanu. Mimo znacznego przekształcenia terenu obszary leśne zajmują około 30% powierzchni regionu, a więc mniej więcej tyle, ile średnio w Polsce. W niektórych miastach (np. w Katowicach) lasy zajmują połowę obszaru.
Zagospodarowanie Wyżyny Śląskiej
Wyżyna Śląska jest najsilniej zmienionym przez działalność przemysłową regionem Polski. Działalność górnicza, przemysłowa i intensywne procesy rozwoju miast sprawiły, że centralna część regionu, Wyżyna Katowicka, w której obrębie mieści się Górnośląsko‑Zagłębiowska Metropolia (dawniej Górnośląski Okręg Przemysłowy, tzw. GOP), oraz obszar leżący w pobliżu Rybnika (Płaskowyż Rybnicki) jest najbardziej przekształconym przez człowieka rejonem Polski.
Tereny antropogenicznie zmienione zajmują aż 26,5% powierzchni regionu i są to głównie obszary górnicze, przemysłowe i zurbanizowane. Występują tu kopalnie węgla, wiele elektrowni (m.in. w Łaziskach Górnych, Będzinie‑Łagiszy, Jaworznie, Rybniku), huty żelaza (np. Huta Katowice) i inne zakłady przemysłowe. Stałym elementem krajobrazu regionu są hałdy i składowiska kopalniane.
Większą część Wyżyny Śląskiej zajmują miasta tworzące Górnośląsko‑Zagłębiowską Metropolię (GZM). Jest ich 41 i tworzą układ konurbacjikonurbacji. Do największych należą: Katowice, Gliwice, Zabrze, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Bytom, Chorzów, Świętochłowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź. Dużym ośrodkiem miejsko‑przemysłowym jest także położona w południowo‑zachodniej części regionu aglomeracjaaglomeracja Rybnika (Rybnik, Wodzisław Śląski, Jastrzębie‑Zdrój).
Pomimo silnego przekształcenia środowiska przez działalność człowieka stosunkowo duży udział w zagospodarowaniu terenu mają grunty orne i łąki (około 42%) oraz lasy (około 30%), przy czym wykazują one dość duże zróżnicowanie przestrzenne. W terenach przekształconych, położonych w centralnej i południowo‑zachodniej części terenu (Wyżyna Katowicka, Płaskowyż Rybnicki), udział obszarów rolniczych jest najmniejszy i wynosi ok. 30%. Na pozostałej, mniej uprzemysłowionej i zabudowanej części regionu wzrasta nawet do 65%. Podobnie zróżnicowana jest powierzchnia zajmowana przez lasy. W środkowej części regionu zajmują one około 20% powierzchni, podczas gdy w części zachodniej nawet 60% (Lasy Raciborskie).
Przeanalizuj zdjęcie i wypisz 2 charakterystyczne cechy krajobrazu przemysłowego Wyżyny Śląskiej.
Ochrona przyrody i krajobrazu
Charakterystyczną cechą Wyżyny Śląskiej jest sąsiadowanie obszarów przyrodniczo cennych, uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Pomimo silnego antropogenicznego przekształcenia środowiska regionu przetrwały na jego obszarze tereny o wyjątkowych cechach przyrodniczych i kulturowych. Zostały one objęte ochroną w 18 rezerwatach przyrody, 2 parkach krajobrazowych (Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich i Góra Św. Anny) i kilku obszarach chronionego krajobrazu.
Dziedzictwo kulturowe
Krajobraz przemysłowy powszechnie kojarzony jest z negatywnymi zmianami środowiska, jego degradacją i przekształceniem w postaci: hałd, wież kopalń, wysokich kominów hut, elektrowni, koksowni czy ciasno stłoczonych zabudowań z czerwonej cegły. Tymczasem niektóre z tych obiektów mają tak duże znaczenie dla kultury, że zostały wpisane na listę zabytków. Poznaj niektóre spośród 42 obiektów znajdujących się na Szlaku Zabytków Techniki, który biegnie przez 27 śląskich miast i dokumentuje historię gospodarczego rozwoju regionu. Niektóre z nich znalazły się także na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, a nawet zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
- Królowa Luiza z szybem Carnall (XVIII w.)
- Kopalnia „Guido” (XIX w.)
- Kopalnia „Concordia” z szybem Maciej (XIX w.)
Dziedzictwo kulturowe Wyżyny Śląskiej stanowią nie tylko kopalnie i inne zabytkowe obiekty poprzemysłowe, ale także pozostałości materialnej i niematerialnej kultury jej mieszkańców. Są nimi Ślązacy – mieszkańcy Śląska w znacznej części deklarujący równoczesną przynależność do dwóch narodowości, śląskiej i polskiej. Ślązacy mają silnie rozwinięte poczucie tożsamości, co przejawia się m.in. w przywiązaniu do regionu, kultywowaniu zwyczajów i tradycji czy używaniu śląskiej gwary w życiu codziennym, zwłaszcza w rodzinie. Obecnie język śląski jest uznawany za dialekt języka polskiego. Dodatkowo bogactwo strojów ludowych, ciekawe obrzędy i smaczna kuchnia sprawiają, że Śląsk jest wyjątkowym regionem Polski.
Śląskie stroje ludowe są bardzo charakterystyczne. Strój kobiecy składa się z białej bluzki z szerokimi rękawami wykończonymi falbaną, wiśniowej lub szafirowej plisowanej spódnicy, gorsetu oraz jedwabnego fartucha z kwiatowym wzorem. Uzupełnieniem tego stroju są korale i wstążki. Nakryciem głowy jest biały czepek z koronkową kryzą opadającą na czoło lub czerwona chustka w kwiaty, wiązana z tyłu głowy. Czasem kobiecą głowę zdobi też „korona” z kwiatów i koralików. Strój męski składa się z żółtych lub granatowych spodni wpuszczanych do czarnych wysokich butów, białej koszuli oraz kamizelki i kaftana z granatowego sukna z czerwonymi lub niebieskimi wypustkami. Uzupełnieniem stroju jest szeroki, czarny kapelusz. Strojem uroczystym jest długa, granatowa sukmana z nacięciami i fałdami.
Powszechnie znane są śląskie pieśni. Do najbardziej znanych należą m.in.: „Szła dzieweczka”, „Poszła Karolinka do Gogolina”, „Karliku”. Do ich dużej popularności przyczynił się bez wątpienia istniejący od blisko 70 lat Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”.
Najpopularniejszym świętem w tradycji śląskiej jest dzień św. Barbary – patronki górników (tzw. Barbórka). Barbórka rozpoczyna się poranną, uroczystą mszą. Następnie orkiestra górnicza maszeruje ulicami, grając m.in. swój hymn w osiedlach zamieszkanych przez górników i ich rodziny. Z okazji tego dnia organizowane są również koncerty, występy artystyczne i zabawy, w których uczestniczą całe rodziny górnicze.
Specyficzna jest także kuchnia śląska. Ciężka praca górników wymagała kalorycznych posiłków, dlatego przeważają w dania mięsne i potrawy z ziemniaków. Najbardziej znaną potrawą są kluski śląskie oraz rolady z modrą kapustą. Oprócz tego na Śląsku jada się różnego rodzaju pieczenie, kotlety i klopsiki oraz placki i zapiekanki ziemniaczane.
Napisz, w jaki sposób można zapobiegać niekorzystnym zmianom krajobrazu na Wyżynie Śląskiej.
Podsumowanie
Wyżyna Śląska leży w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Odry na zachodzie i Wyżyną Krakowsko‑Częstochowską na wschodzie.
Do rozwoju przemysłu na Wyżynie Śląskiej przyczyniły się bogate złoża węgla
kamiennego.Na Wyżynie Śląskiej występuje krajobraz miejsko‑przemysłowy, w którym przeważają elementy antropogeniczne - miasta, fabryki i kopalnie.
Rozwój przemysłu na Wyżynie Śląskiej doprowadził do dużego przekształcenia
i zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.Zagrożenia krajobrazu na Wyżynie Śląskiej związane są przede wszystkim z działalnością przemysłową i rozwojem miast.
Zabytki Wyżyny Śląskiej są związane głównie z przemysłem.
Rodowitymi mieszkańcami Wyżyny Śląskiej są Ślązacy tradycyjnie zajmujący się
górnictwem.Do najbardziej rozpoznawalnych elementów śląskiej kultury i tradycji należą
gwara śląska, uroczyste obchodzenie Barbórki oraz dania kuchni śląskiej.
Słownik
zespół miast wzajemnie powiązanych, z których jedno jest wyraźnie dominujące (inaczej: aglomeracja monocentryczna)
obszar o dokładnie wyznaczonych granicach, obejmujący miejsca występowania obiektów ważnych dla dziedzictwa geologicznego o istotnym znaczeniu naukowym dla geologii; obiekty geologiczne reprezentatywne dla danego regionu
formy powstałe w skutek działalności człowieka
zespół miast lub osiedli położonych blisko siebie i powiązanych ze sobą gospodarczo oraz komunikacyjnie
obszar miejski o zwiększonej temperaturze niż otaczające je obszary miejskie.
część roku, podczas której roślinność może się rozwijać ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła
chwilowe zatrzymanie wody w obiegu
mgła zawierająca pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego
Ćwiczenia
Zaznacz elementy krajobrazu Wyżyny Śląskiej.
Zaznacz, czy podane stwierdzenie dotyczące Wyżyny Śląskiej jest prawdziwe, czy fałszywe.
Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Familoki to jeden z elementów dziedzictwa kulturowego Wyżyny Śląskiej. Są to:
Uzasadnij krótko, co łączy następujące miejscowości zlokalizowane na Wyżynie Śląskiej:
Rybnik,
Ruda Śląska,
Katowice.
Wybierz poprawne dokończenie zdania.
Krajobraz Wyżyny Śląskiej jest
Przyporządkuj nazwę do elementu krajobrazu przemysłowego widocznego na zdjęciach.
Zaznacz 3 prawidłowe odpowiedzi.
Która z podanych cech nie pasuje do opisu krajobrazu Wyżyny Śląskiej?
Zaznacz fotografie przedstawiające krajobrazy Wyżyny Śląskiej, swoją odpowiedź uzasadnij.
Bibliografia
Dulias R., (2018), Geografia fizyczna Wyżyny Śląskiej, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.