Zaburzenia lękowe w postaci fobii
Istotą jest tutaj nadmierny, irracjonalny, nieuzasadniony lęk pojawiający się regularnie w obecności określonych obiektów/sytuacji lub w momencie wyobrażenia go sobie. Prowadzi to do unikania obiektów czy sytuacji, których dotyczy lęk. A to powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania społecznego.
Rozpoznanie fobii u dzieci zawsze wymaga uwzględnienia występowania specyficznych w danej fazie rozwojowej lęków i obaw (np. lęk przed ciemnością, zwierzętami, potworami, śmiercią). W zaburzeniu tym lęk jest nadmiernie nasilony i towarzyszy mu istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego.
Trzy rodzaje zaburzeń o charakterze fobii:
Fobie proste – pojawiają się najczęściej między 7 a 10 r.ż. i występują u 2‑4% dzieci i nastolatków. Najczęściej rozwijają się w odniesieniu do takich sytuacji czy obiektów, jak:
zwierzęta, ptaki, owady,
wysokość,
zjawiska atmosferyczne, np. burza, grzmoty,
latanie samolotem,
małe zamknięte przestrzenie, np. winda,
widok krwi, zastrzyki,
zadławienie się.
Młodsze dzieci mogą reagować płaczem, wybuchem złości, zamieraniem w bezruchu czy przywieraniem do opiekuna w sytuacji zetknięcia się lub spodziewając się kontaktu z obiektem/sytuacją, względem której odczuwają nadmierny lęk. W związku z tym, dziecko koncentruje się na unikaniu takiego obiektu/sytuacji.
By rozpoznać zaburzenie w postaci fobii prostej objawy muszą występować minimum 6 miesięcy, co u dzieci pozwala na odróżnienie objawów przewlekłych, od tych, które pojawiają się okresowo i mają tendencję do zanikania.
Agorafobia – tutaj lęk dotyczy otwartej przestrzeni, przebywania w tłumie, w miejscach publicznych, ale i takich bez możliwości łatwej ucieczki lub uzyskania pomocy, samotnego podróżowania lub podróżowania daleko od domu. Dziecko może w związku z tym odmawiać pójścia do szkoły, wychodzenia z domu, czy korzystania z komunikacji miejskiej. Objawy muszą trwać co najmniej 6 miesięcy.
Leczenie fobii prostych, w tym agorafobii polega przede wszystkim na zastosowaniu oddziaływań psychoterapeutycznych, głównie o charakterze behawioralnym.
Fobia społeczna – jest jednym z najczęstszych zaburzeń psychicznych i jest obarczona wysokim ryzykiem zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym. Objawy dotyczą głównie sytuacji oceny dokonywanej przez innych (zarówno dorosłych, jak i rówieśników), możliwości znalezienia się w centrum uwagi i bycia obserwowanym (wystąpienie publiczne, jedzenie w obecności innych osób) lub zachowania się w sposób, który okaże się kłopotliwy czy kompromitujący, co w konsekwencji prowadzi do unikania sytuacji społecznych. Lęk może się również pojawiać na skutek rozmyślania o sytuacjach budzących obawę. Unikanie i przeżywanie obaw zazwyczaj jest oceniane przez dziecko jako nadmierne i nieracjonalne. Jednak nasilenie zazwyczaj jest duże i może prowadzić do nawet całkowitej izolacji. Charakterystyczne są tutaj:
trudności w wysławianiu,
skargi na czerwienienie się,
drżenie rąk, dygotanie, nudności z towarzyszącą obawą przed zwymiotowaniem, częsta i nagląca potrzeba oddawania moczu lub stolca,
pocenie się.
Dziecko myśli, że jego zachowanie lub objawy niepokoju zostaną negatywnie odebrane przez innych, a przez to poczuje się ono odrzucone, zawstydzone, a nawet poniżone.
Objawy fobii społecznej najczęściej pojawiają się w okresie dzieciństwa lub dorastania (większość przypadków fobii społecznej ma początek przed 18 r.ż.) i mogą dotyczyć 3% populacji ogólnej. Jej cechy mogą się rozwijać powoli lub ujawnić gwałtownie po obiektywnym doświadczeniu poniżenia lub problemów w relacjach społecznych (np. odrzuceniu przez rówieśników). Aby rozpoznać to zaburzenie, objawy muszą trwać co najmniej 6 miesięcy. Często zdarza się jednak tak, że cierpienie dziecka związane z doświadczaniem objawów trwa znacznie dłużej, nim zostanie ono dostrzeżone przez otoczenie. W związku z tym wiele dzieci, nastolatków, ale i dorosłych pozostaje niezdiagnozowanych i nie otrzymuje adekwatnej pomocy. A w przypadku przewlekłego przebiegu zaburzenia z czasem dołączają się inne zaburzenia lękowe czy depresyjne. Zwiększa się też ryzyko uzależnień, zwłaszcza od alkoholu i substancji psychoaktywnych, które redukują lęk (opioidy, THC – tetrahydrokannabinol), co można rozumieć jako próbę samoleczenia.
Leczenie fobii społecznej polega na skojarzonym stosowaniu metod farmakologicznych i psychoterapeutycznych (skuteczna jest zwłaszcza terapia poznawczo‑behawioralna).