Ważne daty

Pochodzenie Bogurodzicy

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w 966 roku do Państwa Polskiego za sprawą zakonników nawracających narody pogańskie zaczęły napływać formy śpiewu jednogłosowegoJednogłosowośćjednogłosowego, które rozwijały się aż do połowy XII wieku i wykonywane były głównie w języku łacińskim. Do najpopularniejszych należał chorał gregoriańskiChorał gregoriańskichorał gregoriański, mający swoje korzenie w muzyce greckiej, synagogalnej i bizantyjskiej. Ten rodzaj w Polsce pielęgnowały zakony benedyktyńskie, później klasztory cysterskie, franciszkanie i dominikanie. Powstawały poświęcone świętom i związane z kultem patronów hymnyHymnhymny i sekwencjeSekwencjasekwencje ku czci św. Wojciecha i św. Stanisława.

Bogurodzica zawiera wpływy i wzory muzyki zachodnioeuropejskiej, zaadaptowane przez autora na własne potrzeby. Ze względu na kult św. Jana Chrzciciela i inne wątki teologiczne można by ją datować na XI wiek, bowiem w tym czasie powstawały w Europie teksty łacińskie o podobnym charakterze. Upowszechniło się przekonanie, że twórcą pieśni był św. Wojciech ze względu na czechizmy w tekście i analogie do czeskiej pieśni Hospodine pomiluj ny i Svatý Václave. Jednak brak znajomości języka polskiego przez Wojciecha odsuwa ten trop. Julian Krzyżanowski zakłada, że pieśń nie powstała przed panowaniem Kazimierza Wielkiego. Przemawia za tym i ogólny charakter tej epoki i charakter samej pieśni, obfitującej w czechizmy (...), którymi od początku w. XIV język nasiąkał (J. Krzyżanowski, Historia literatury polskiej od średniowiecza do XIX w., Warszawa 1953, s. 58.). Według Aleksandra Brücknera utwór pochodzi z XIII wieku i został napisany dla księżnej św. Kingi. (A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 1: Kazania i pieśni. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1902, s. 158) Jerzy Woronczak zauważa związki Bogurodzicy z łacińską literaturą połowy XIII wieku. Według Woronczaka część najstarsza Bogurodzicy stanowi odniesienia do litanijnego Kyrie eleison oraz podobieństwo do sekwencji francuskich (schematy wersyfikacyjne poezji łacińskiej). Sugerował, że melodia pieśni odpowiada brzmieniu litanii do wszystkich świętych Kyrie eleison, znanej z kręgu niemieckiego i zapisanej ok. 1200 roku w rękopisach zachowanych w Minden i Grazu. Prawdopodobieństwo to wyklucza jednak fakt, że Bogurodzica nie była śpiewana w kościele. Pojawiły się również powiązania melodyczne z repertuarem trubadurówTrubadurzytrubadurów i muzyką francuską (pieśń truweraTruwerzytruwera francuskiego Jehana de Braine Par dessus l'ombre d'un bois).

Najstarszy zapis Bogurodzicy pochodzi z 1407 roku, wcześniejszy brak dokumentów często tłumaczy się przekazem ustnym pieśni. W pieśni można wyodrębnić trzy, pochodzące z różnych okresów części. Pierwsza, najstarsza, powstała między X a XIV wiekiem i obejmuje dwie pierwsze zwrotki. Następne cztery (wielkanocne) powstały prawdopodobnie w XIV wieku. Na ostatnią (pasyjną) składa się dziewięć zwrotek, które pochodzą z drugiej połowy XIV lub z XV wieku.

R1OJcWJCLSx8i1

Ilustracja przedstawia „Bogurodzica”, zapis nutowy. Widać kartkę, na której znajduje się tekst Bogurodzicy wraz z przypisami wyjaśniającymi trudne pojęcia. Tekst pieśni brzmi: Bogurodzica[1]

Bogurodzica[1] dziewica[2], Bogiem sławiena[3] Maryja,
U twego syna Gospodzina[4] matko zwolena[5], Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam[6].
Kyrieleison.[7]

Twego dziela[8] Krzciciela[9], bożycze[10],
Usłysz głosy[11], napełni myśli[12] człowiecze.
Słysz modlitwe, jąż nosimy[13],
Oddać raczy[14], jegoż prosimy:
A na świecie zbożny[15] pobyt,

Po żywocie rajski przebyt[16].
Kyrieleison.
Nas dla[17] wstał z martwych syn boży.
Wierzyż[18] w to, człowiecze zbożny[19],
Iż przez trud Bog swoj lud
Odjął diablej strożej[20].

Przypisy:
[1] Bogurodzica — Publikowana tu wersja utworu jest to tzw. przekaz Ab, czyli wersja tekstu znajdująca się w Decisiones rote Wilhelmi Harborg z 1408 r. (Biblioteka Jagiellońska, rkps 408). (…)Tekst niniejszy stanowi transkrypcję, a więc uwspółcześnienie oryginalnego zapisu. Zabieg taki jest bardzo pomocny przy lekturze, ponieważ w transliteracji, a więc odtworzeniu literami drukowanymi pierwotnego zapisu rękopiśmiennego, pojawiają się specyficzne, indywidualne sposoby zapisywania wyrazów np. „mathko” zamiast: matko; „thwe” zamiast: twe; „wtwego” zamiast: u twego; zaś sam początek utworu wygląda następująco: „Bogu rodzicza dzewicza”. Pieśń składa się z trzech, powstałych w różnym czasie części. Pierwsza z nich, najstarsza, obejmuje dwie zwrotki i powstała między X a XIV w. (zapewne w pierwszej poł. XIII w.). Kolejne cztery zwrotki (wielkanocne) pochodzą prawdopodobnie z XIV w. Ostatnia część (pasyjna) składa się z dziewięciu zwrotek i powstała w drugiej poł. XIV w.; część może też pochodzić z wieku XV. Pominięto luźne zwrotki z wydania w oprac. J. Łosia. [przypis edytorski]
[2] dziewica (starop.) — panna, dziewczyna, kobieta niezamężna. [przypis edytorski]
[3] Bogiem sławiena (starop.) — umiłowana przez Boga. [przypis edytorski]
[4] gospodzin (starop.) — tu: Bóg. [przypis edytorski]
[5] zwolena (starop.) — wybrana. [przypis edytorski]
[6] zyszczy nam, spuści nam (starop.) — zdobądź dla nas, ześlij nam. [przypis edytorski]
[7] Kyrieleison — Panie, zmiłuj się nad nami; dzisiejszy zapis: Kyrie eleison. [przypis edytorski]
[8] Twego dziela (starop.) — dla Twego. [przypis edytorski]
[9] Krzciciel — Chrzciciel; chodzi o św. Jana Chrzciciela. [przypis edytorski]
[10] bożycze (starop. forma W. lp od: bożyc) — Synu Boga. [przypis edytorski]
[11] usłysz głosy (starop.) — wysłuchaj głosów. [przypis edytorski]
[12] napełni myśli (starop.) — spełnij pragnienia. [przypis edytorski]
[13] jąż nosimy (starop.) — którą zanosimy. [przypis edytorski]
[14] oddać raczy — w innych wersjach niekiedy: „A dać raczy”. [przypis edytorski]
[15] zbożny (starop.) — pobożny, dostatni (raczej w sensie bogactwa duchowego). [przypis edytorski]
[16] przebyt (starop.) — przebywanie. [przypis edytorski]
[17] nas dla (starop.) — dla nas. [przypis edytorski]
[18] wierzyż — uwierz; uwierzże. [przypis edytorski]
[19] zbożny — pobożny, kierujący się szlachetnością. [przypis edytorski]
[20] odjął diablej strożej (starop.) — uwolnił od diabelskiej straży (nadzoru). [przypis edytorski]

Źródło: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/bogurodzica.html

R1bTv75LM8dfi1

Ilustracja przedstawia najstarszy znany zapis tekstu „Bogurodzicy” z 1407. Jest on zapisany na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich, skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa.

R1A7wWK6wcZja1

Ilustracja przedstawia Rękopis „Bogurodzicy” przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

R1AiWfZfaovTL1

Ilustracja przedstawia pierwszą drukowaną „Bogurodzicę” w Statutach Łaskiego z 1506 roku.

Teologiczne przesłanie tekstu

Bogurodzica posiada charakter wstawienniczo‑modlitewny. W pierwszej zwrotce podmiot zbiorowy (wierni) kieruje rozbudowaną apostrofę do Maryi jako Bożej Rodzicielki, biorącej udział w dziele Odkupienia. Służą temu określenia Matki Boskiej: Bogurodzica (Matka Boga), Dziewica (czysta od grzechu), Bogiem sławiena (obdarzona przez Boga chwałą). Prośba składana przez wiernych dotyczy pozyskania dla nich przychylności Chrystusa. W drugiej zwrotce wierni zwracają się za pośrednictwem Jana Chrzciciela do Chrystusa, aby wysłuchał próśb o dar pobożnego życia i zbawienia po śmierci. Idea jednoczesnego pośrednictwa jest analogią do motywu Deesis (gr. modlitwa, błaganie), w którym Chrystus ukazany jest jednocześnie jako Władca na tronie i Sędzia w towarzystwie Maryi i Jana Chrzciciela, przedstawionych w pozach sugerujących wstawiennictwo.

Źródło: http://staropolska.pl/sredniowiecze/poezja_religijna/bogurodzica/bogurodzica.html [dostęp z dnia: 31.03.2018].

RZCxg3Lk4UkDt1

Ilustracja przedstawia „Deesis”, malowidło ścienne, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, XII w. Na malowidle znajduje się Chrystus w towarzystwie świętych. Chrystus stoi pośrodku i przedstawiony jest na niebieskim tle. Chrystus ma brązowe włosy i jest ubrany w jasne szaty. Po lewej i prawej stronie widoczni są Jan Chrzciciel oraz anioł.

Melodyka Bogurodzicy

Bogurodzica jako pieśń od zawsze przeznaczona była do śpiewania. Pierwszy jej zapis neumiczny pochodzi z początku XV wieku. Jest pieśnią jednogłosową ametrycznąAmetrycznośćametryczną, nieposiadającą taktówTakttaktów, jej melodykaMelodiamelodyka oparta została na melizmatach (kilka dźwięków śpiewane jest na jednej sylabie, np.: Maryja, eleison), właściwych dla chorału gregoriańskiego. Pieśń utrzymana w skali doryckiejDoryckadoryckiej, w której ambitusAmbitusambitus jest przekroczony o ton poniżej pierwszego stopnia skali oraz zwroty pentatonicznePentatonikapentatoniczne.

Źródło: http://staropolska.pl/sredniowiecze/poezja_religijna/bogurodzica/jan_pawel.html [dostęp z dnia: 31.03.2018].

Bogurodzica jako carmen patrium

Pomiędzy XIV a XVIII wiekiem Bogurodzica pełniła rolę hymnu państwowego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jan Długosz w dziele Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego) określił ją mianem carmen patrium (pieśń ojczysta). Zamieścił zapisy o wykonaniu Bogurodzicy podczas bitew: pod Grunwaldem w 1410 roku, pod Dąbkami koło Nakła w 1431 roku, pod Wiłkomierzem w 1435 roku. Pieśń pełniła także rolę pieśni koronacyjnej śpiewanej podczas uroczystości koronacyjnych Władysława Warneńczyka (1440). W czasach współczesnych Bogurodzica stanowi źródło inspiracji. Wojciech Kilar w 1975 roku napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę, zakorzenioną w pierwowzorze. W swojej kompozycji wykorzystał dwie pierwsze zwrotki, a w zakończeniu nawiązał do chorałowego charakteru oryginalnej melodii. Pieśń była też inspiracją dla Krzysztofa Meyera w dziele VI Symfonia Polska (1982), które powstało pod wpływem wydarzeń stanu wojennego. Sam autor wspominał: VI Symfonię pisałem w krótkim czasie, na przełomie lat 1981/82. Mimo zawartych w niej melodii historycznych (np. Bogurodzica), jest to utwór o współczesności, o czasach dzisiejszych i nurtujących nas problemach, jest to utwór będący spojrzeniem kompozytora na to wszystko, czego jesteśmy świadkami i co przeżywamy (27 Festiwal Warszawska Jesień. Program. Warszawa 1984). Po 1989 roku pieśń włączono do repertuaru Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego, czyniąc z hymnu podstawę patriotycznego repertuaru. W malarstwie na uwagę zasługuje obraz Józefa Branta z 1909 nawiązujący do bitwy pod Grunwaldem, a zatytułowany Bogurodzica.

RH8r1UD9mEl2F1

Ilustracja przedstawia obraz Józefa Brandta pt. „Bogurodzica”. Obraz przedstawia szarżę wojsk polskich. Na przodzie jedzie jazda konna z czerwonymi oraz niebieskimi chorągwiami. Czerwone chorągwie mają na sobie podobiznę Maryi. Konie biegną po zielonej trawie.

Silva Rerum. Bogurodzica jako pieśń rycerska

ROZSf9nQwuS2M

Film animowany pod tytułem„Bogurodzica – polski skarb historii”. Film przedstawia historię Bogurodzicy. Opisując już w czasach Kazimierza Jagiellończyka bitwę pod Grunwaldem z 1410 r., Jan Długosz przekazał wiadomość, że po przysłaniu przez Krzyżaków dwóch nagich mieczy, tuż przed starciem, wszystko rycerstwo odśpiewało Bogurodzicę, „patrium carmen”: „Kiedy zaczęła rozbrzmiewać pobudka [do boju], całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzica, a potem, potrząsając kopiami, rzuciło się do walki”. Podobnie śpiewanie Bogurodzicy przed bitwą wzmiankował jeszcze dwukrotnie, w opisach walki pod Nakłem (1431 r.) i wojny ze Świdrygiełłą (1435 r.) – był to więc zwyczaj współtworzący już wtedy polską tradycję rycerską. Chociaż podnoszone są dziś wątpliwości, czy choćby ze względu na trudność melodyczną pieśni mogła być ona rzeczywiście odśpiewana przez całe rycerstwo (czy raczej zespół kantorów), ważne dla późniejszej recepcji utworu jest zapoczątkowane przez Długosza, a za nim powtarzane przez kolejnych historyków: Marcina Bielskiego, Marcina Kromera i innych autorów, przekonanie, że przodkowie traktowali ją właśnie jako pieśń rycerską, mobilizującą do walki. W ciągu XVI w. tekst Bogurodzicy został upowszechniony przez druk, przy czym ważna jest nie tyle sama liczba przedruków (J. Starnawski wyliczył w latach 1532–1621 aż 16), co charakter publikacji, którym zwykle towarzyszyła. Były to, po pierwsze, fundamentalne zbiory praw, w tym pierwszy z nich, czyli statut Jana Łaskiego z 1506 r., umieszczenie w nich Bogurodzicy czyniło z niej niemal hymn państwowy, tym bardziej że towarzyszyła ona również uroczystościom koronacyjnym (np. Władysława Warneńczyka). Po drugie – zbiory kazań i teksty polemiczno-religijne. Upowszechniło się też powtarzane przez większość autorów przekonanie (dziś traktowane raczej jako legenda), że twórcą pieśni był św. Wojciech (np. M. Kromer z dystansem: „od św. Wojciecha złożoną być udają”). W najsłynniejszym z nich – Postylli katolickiej (1573–1575) jezuita Jakuba Wujek w kazaniu na dzień św. Wojciecha pisał: „Mieli to w obyczaju hetmani oni i rycerze polscy, iż gdy się z pogany, z Turki, z Wołochy, z Moskwą albo z Tatary potkać mieli, tedy pierwej Bogarodzicę śpiewali, tym wyznawając wiarę swą, dla ktorej obronienia gardła swe pokładali. I my dziś z Bogarodzicą jako z wyznaniem starożytnej wiary i onej pierwszej Ewangelijej, oprocz ktorej żadna inna prawdziwa być nie może, na heretyki wyjechać możem jako na Tatary...”. Aktualizująca interpretacja uczyniła więc z pieśni przodków narzędzie w walce kontrreformacyjnej, a podstawowym argumentem polemicznym, dobrze trafiającym do sarmackich przekonań, stała się jej dawność. Odległe pochodzenie Bogurodzicy (dziś zwykle datowanej na XIII w.) rodziło też trudności natury językowej. Dlatego Piotr Skarga w najpopularniejszej książce staropolskiej, czyli Żywotach świętych (1579 r.) przedstawiając w żywocie św. Wojciecha Bogurodzicę jako swoisty katechizm „prawowiernego katolickiego wyznania”, dał wykład jej znaczenia, z którego jasno dziś widać, że sam już nie był w stanie niektórych archaizmów zrozumieć. Zresztą już pisarze złotego okresu renesansu podkreślali przynależność pieśni do dawnego świata, dając wyraz przekonaniu o jej odmienności od współczesnych wzorców kulturowych. Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim krytykował tych, którzy narzekając na niedoskonałość języka polskiego dowodzą jej, powołując się na „staropolskie z Bogarodzice słowo” a Jan Kochanowski w dialogu prozatorskim Wróżki użył jej do skrytykowania współczesnych: „...pieśni dzisiejsze tak daleko są rozne od Bogarodzice, jako i obyczaje od statutu”. Zmiany dotknęły także funkcjonowania pieśni w obyczajowości rycerskiej. Oto w wydanym 1595 r. dialogu Albertus, sługa wysłany przez plebana na wojnę, zdaje relację swojemu mocodawcy: „Ks(siądz) Wżdyć ten dawny a święty obyczaj chowają, Że o Bogarodzicy przy bitwie śpiewają, Jako to bywało w Polszcze po przyjęciu wiary? Mnie to jeszcze powiedał, pomnię, ociec stary. Alb(ertus) Już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali, W imię Boże, jałmużny aby nie dawali. Byłoby śmiechu dosyć, kto by wiodł do tego, Śpiewać Bogurodzicę czasu wojennego”. Utwór należy do nurtu literatury sowizdrzalskiej z upodobaniem ośmieszającej wzorce oficjalnej kultury, na pewno więc posługuje się jakoś wyostrzonym, zdeformowanym obrazem rzeczywistości. Jednak uczynienie z rycerskiej pieśni przodków utworu przeznaczonego dla żebraków nie musi być satyrycznym przejaskrawieniem. Podobne sformułowania określające Bogurodzicę jako żebraczą pieśń (Grzegorz z Żarnowca) i pieśń dziadowską (K. Kraiński) przynoszą polemiczne teksty protestanckie. Jednak niepodważalną wartość źródłową może mieć świadectwo Fabiana Birkowskiego – słynnego kaznodziei obozowego, który spędził wiele czasu na wojnach i był autorem specjalnego Kazania obozowego o Bogarodzicy (1623 r.). W liście dedykacyjnym je poprzedzającym, kierowanym do sławnego rycerza, kawalera maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego pisał: „[...] na kilku wojnach będąc, nigdym nie słyszał tych Polaków, gdy do potrzeby idą, aby Bogarodzicę śpiewali; raczej więc jako wilcy hukali na nieprzyjaciela [...] Byli wprawdzie tacy niektórzy, którzy zawołani od kapłanów, pod namioty chodzili, i Bogarodzicę wespół z nimi śpiewali; ale mało takich bywało, więcej tych, którzy ani wiedzieli, co to jest, ani wiedzieć chcieli”. Wspomniane działania kapłanów to fragment prowadzonej przez duchowieństwo katolickie działalności na rzecz odrodzenia w Rzeczypospolitej rycerskiego ducha, i to według jasnych zaleceń Kościoła katolickiego, formułowanych w licznych pismach propagujących wzorzec chrześcijańskiego rycerza (np. Żołnierskie nabożeństwo P. Skargi, Prawy rycerz S. Starowolskiego). Bogurodzica była wykorzystywana jako narzędzie propagowania ideałów rycerskich także przez świeckich autorów. Wymownym przykładem jest choćby poprzedzenie wzorowanej na Senece Pobudki do cnoty (1618 r.), którą „zebrał żołnierz jeden”, prawdopodobnie sam hetman Stanisław Żółkiewski, tekstem „pieśni staropolskiej” Bogurodzicy, „której żołnierze polscy przed potyczką z dawna używali”. Podobnie znaczącą wymowę ma druczek opublikowany staraniem Bartłomieja Nowodworskiego w gorącym czasie 1621 r.: Bogarodzica, to jest pienie, testament świętego Wojciecha, apostoła polskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego na naukę niektórych członków wiary, Polakom zostawiony..., w którym tekst pieśni kończył dystych o charakterze bojowej pobudki: „Daję Bogarodzicę na pogrom pogański, Bartłomiej Nowodworski, kawaler maltański”. W kolejnym roku Nowodworski zwrócił się do papieża Grzegorza XV z prośbą o ustanowienie w kościołach Rzeczypospolitej odśpiewywania Bogurodzicy jako hymnu katechetycznego, określił ją wtedy jako najstarszy i najpobożniejszy hymn narodu polskiego autorstwa św. Wojciecha i wyraził nadzieję, że będzie on uświetniać uroczystości weselne, pogrzebowe i towarzyszyć wyprawom wojennym. Bogurodzica pozostała jednak już na zawsze częścią idealizowanej tradycji rycerskiej, a nie wojennej praktyki.

Film animowany pod tytułem„Bogurodzica – polski skarb historii”. Film przedstawia historię Bogurodzicy. Opisując już w czasach Kazimierza Jagiellończyka bitwę pod Grunwaldem z 1410 r., Jan Długosz przekazał wiadomość, że po przysłaniu przez Krzyżaków dwóch nagich mieczy, tuż przed starciem, wszystko rycerstwo odśpiewało Bogurodzicę, „patrium carmen”: „Kiedy zaczęła rozbrzmiewać pobudka [do boju], całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzica, a potem, potrząsając kopiami, rzuciło się do walki”. Podobnie śpiewanie Bogurodzicy przed bitwą wzmiankował jeszcze dwukrotnie, w opisach walki pod Nakłem (1431 r.) i wojny ze Świdrygiełłą (1435 r.) – był to więc zwyczaj współtworzący już wtedy polską tradycję rycerską. Chociaż podnoszone są dziś wątpliwości, czy choćby ze względu na trudność melodyczną pieśni mogła być ona rzeczywiście odśpiewana przez całe rycerstwo (czy raczej zespół kantorów), ważne dla późniejszej recepcji utworu jest zapoczątkowane przez Długosza, a za nim powtarzane przez kolejnych historyków: Marcina Bielskiego, Marcina Kromera i innych autorów, przekonanie, że przodkowie traktowali ją właśnie jako pieśń rycerską, mobilizującą do walki. W ciągu XVI w. tekst Bogurodzicy został upowszechniony przez druk, przy czym ważna jest nie tyle sama liczba przedruków (J. Starnawski wyliczył w latach 1532–1621 aż 16), co charakter publikacji, którym zwykle towarzyszyła. Były to, po pierwsze, fundamentalne zbiory praw, w tym pierwszy z nich, czyli statut Jana Łaskiego z 1506 r., umieszczenie w nich Bogurodzicy czyniło z niej niemal hymn państwowy, tym bardziej że towarzyszyła ona również uroczystościom koronacyjnym (np. Władysława Warneńczyka). Po drugie – zbiory kazań i teksty polemiczno-religijne. Upowszechniło się też powtarzane przez większość autorów przekonanie (dziś traktowane raczej jako legenda), że twórcą pieśni był św. Wojciech (np. M. Kromer z dystansem: „od św. Wojciecha złożoną być udają”). W najsłynniejszym z nich – Postylli katolickiej (1573–1575) jezuita Jakuba Wujek w kazaniu na dzień św. Wojciecha pisał: „Mieli to w obyczaju hetmani oni i rycerze polscy, iż gdy się z pogany, z Turki, z Wołochy, z Moskwą albo z Tatary potkać mieli, tedy pierwej Bogarodzicę śpiewali, tym wyznawając wiarę swą, dla ktorej obronienia gardła swe pokładali. I my dziś z Bogarodzicą jako z wyznaniem starożytnej wiary i onej pierwszej Ewangelijej, oprocz ktorej żadna inna prawdziwa być nie może, na heretyki wyjechać możem jako na Tatary...”. Aktualizująca interpretacja uczyniła więc z pieśni przodków narzędzie w walce kontrreformacyjnej, a podstawowym argumentem polemicznym, dobrze trafiającym do sarmackich przekonań, stała się jej dawność. Odległe pochodzenie Bogurodzicy (dziś zwykle datowanej na XIII w.) rodziło też trudności natury językowej. Dlatego Piotr Skarga w najpopularniejszej książce staropolskiej, czyli Żywotach świętych (1579 r.) przedstawiając w żywocie św. Wojciecha Bogurodzicę jako swoisty katechizm „prawowiernego katolickiego wyznania”, dał wykład jej znaczenia, z którego jasno dziś widać, że sam już nie był w stanie niektórych archaizmów zrozumieć. Zresztą już pisarze złotego okresu renesansu podkreślali przynależność pieśni do dawnego świata, dając wyraz przekonaniu o jej odmienności od współczesnych wzorców kulturowych. Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim krytykował tych, którzy narzekając na niedoskonałość języka polskiego dowodzą jej, powołując się na „staropolskie z Bogarodzice słowo” a Jan Kochanowski w dialogu prozatorskim Wróżki użył jej do skrytykowania współczesnych: „...pieśni dzisiejsze tak daleko są rozne od Bogarodzice, jako i obyczaje od statutu”. Zmiany dotknęły także funkcjonowania pieśni w obyczajowości rycerskiej. Oto w wydanym 1595 r. dialogu Albertus, sługa wysłany przez plebana na wojnę, zdaje relację swojemu mocodawcy: „Ks(siądz) Wżdyć ten dawny a święty obyczaj chowają, Że o Bogarodzicy przy bitwie śpiewają, Jako to bywało w Polszcze po przyjęciu wiary? Mnie to jeszcze powiedał, pomnię, ociec stary. Alb(ertus) Już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali, W imię Boże, jałmużny aby nie dawali. Byłoby śmiechu dosyć, kto by wiodł do tego, Śpiewać Bogurodzicę czasu wojennego”. Utwór należy do nurtu literatury sowizdrzalskiej z upodobaniem ośmieszającej wzorce oficjalnej kultury, na pewno więc posługuje się jakoś wyostrzonym, zdeformowanym obrazem rzeczywistości. Jednak uczynienie z rycerskiej pieśni przodków utworu przeznaczonego dla żebraków nie musi być satyrycznym przejaskrawieniem. Podobne sformułowania określające Bogurodzicę jako żebraczą pieśń (Grzegorz z Żarnowca) i pieśń dziadowską (K. Kraiński) przynoszą polemiczne teksty protestanckie. Jednak niepodważalną wartość źródłową może mieć świadectwo Fabiana Birkowskiego – słynnego kaznodziei obozowego, który spędził wiele czasu na wojnach i był autorem specjalnego Kazania obozowego o Bogarodzicy (1623 r.). W liście dedykacyjnym je poprzedzającym, kierowanym do sławnego rycerza, kawalera maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego pisał: „[...] na kilku wojnach będąc, nigdym nie słyszał tych Polaków, gdy do potrzeby idą, aby Bogarodzicę śpiewali; raczej więc jako wilcy hukali na nieprzyjaciela [...] Byli wprawdzie tacy niektórzy, którzy zawołani od kapłanów, pod namioty chodzili, i Bogarodzicę wespół z nimi śpiewali; ale mało takich bywało, więcej tych, którzy ani wiedzieli, co to jest, ani wiedzieć chcieli”. Wspomniane działania kapłanów to fragment prowadzonej przez duchowieństwo katolickie działalności na rzecz odrodzenia w Rzeczypospolitej rycerskiego ducha, i to według jasnych zaleceń Kościoła katolickiego, formułowanych w licznych pismach propagujących wzorzec chrześcijańskiego rycerza (np. Żołnierskie nabożeństwo P. Skargi, Prawy rycerz S. Starowolskiego). Bogurodzica była wykorzystywana jako narzędzie propagowania ideałów rycerskich także przez świeckich autorów. Wymownym przykładem jest choćby poprzedzenie wzorowanej na Senece Pobudki do cnoty (1618 r.), którą „zebrał żołnierz jeden”, prawdopodobnie sam hetman Stanisław Żółkiewski, tekstem „pieśni staropolskiej” Bogurodzicy, „której żołnierze polscy przed potyczką z dawna używali”. Podobnie znaczącą wymowę ma druczek opublikowany staraniem Bartłomieja Nowodworskiego w gorącym czasie 1621 r.: Bogarodzica, to jest pienie, testament świętego Wojciecha, apostoła polskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego na naukę niektórych członków wiary, Polakom zostawiony..., w którym tekst pieśni kończył dystych o charakterze bojowej pobudki: „Daję Bogarodzicę na pogrom pogański, Bartłomiej Nowodworski, kawaler maltański”. W kolejnym roku Nowodworski zwrócił się do papieża Grzegorza XV z prośbą o ustanowienie w kościołach Rzeczypospolitej odśpiewywania Bogurodzicy jako hymnu katechetycznego, określił ją wtedy jako najstarszy i najpobożniejszy hymn narodu polskiego autorstwa św. Wojciecha i wyraził nadzieję, że będzie on uświetniać uroczystości weselne, pogrzebowe i towarzyszyć wyprawom wojennym. Bogurodzica pozostała jednak już na zawsze częścią idealizowanej tradycji rycerskiej, a nie wojennej praktyki.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film animowany pod tytułem„Bogurodzica – polski skarb historii”. Film przedstawia historię Bogurodzicy. Opisując już w czasach Kazimierza Jagiellończyka bitwę pod Grunwaldem z 1410 r., Jan Długosz przekazał wiadomość, że po przysłaniu przez Krzyżaków dwóch nagich mieczy, tuż przed starciem, wszystko rycerstwo odśpiewało Bogurodzicę, „patrium carmen”: „Kiedy zaczęła rozbrzmiewać pobudka [do boju], całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzica, a potem, potrząsając kopiami, rzuciło się do walki”. Podobnie śpiewanie Bogurodzicy przed bitwą wzmiankował jeszcze dwukrotnie, w opisach walki pod Nakłem (1431 r.) i wojny ze Świdrygiełłą (1435 r.) – był to więc zwyczaj współtworzący już wtedy polską tradycję rycerską. Chociaż podnoszone są dziś wątpliwości, czy choćby ze względu na trudność melodyczną pieśni mogła być ona rzeczywiście odśpiewana przez całe rycerstwo (czy raczej zespół kantorów), ważne dla późniejszej recepcji utworu jest zapoczątkowane przez Długosza, a za nim powtarzane przez kolejnych historyków: Marcina Bielskiego, Marcina Kromera i innych autorów, przekonanie, że przodkowie traktowali ją właśnie jako pieśń rycerską, mobilizującą do walki. W ciągu XVI w. tekst Bogurodzicy został upowszechniony przez druk, przy czym ważna jest nie tyle sama liczba przedruków (J. Starnawski wyliczył w latach 1532–1621 aż 16), co charakter publikacji, którym zwykle towarzyszyła. Były to, po pierwsze, fundamentalne zbiory praw, w tym pierwszy z nich, czyli statut Jana Łaskiego z 1506 r., umieszczenie w nich Bogurodzicy czyniło z niej niemal hymn państwowy, tym bardziej że towarzyszyła ona również uroczystościom koronacyjnym (np. Władysława Warneńczyka). Po drugie – zbiory kazań i teksty polemiczno-religijne. Upowszechniło się też powtarzane przez większość autorów przekonanie (dziś traktowane raczej jako legenda), że twórcą pieśni był św. Wojciech (np. M. Kromer z dystansem: „od św. Wojciecha złożoną być udają”). W najsłynniejszym z nich – Postylli katolickiej (1573–1575) jezuita Jakuba Wujek w kazaniu na dzień św. Wojciecha pisał: „Mieli to w obyczaju hetmani oni i rycerze polscy, iż gdy się z pogany, z Turki, z Wołochy, z Moskwą albo z Tatary potkać mieli, tedy pierwej Bogarodzicę śpiewali, tym wyznawając wiarę swą, dla ktorej obronienia gardła swe pokładali. I my dziś z Bogarodzicą jako z wyznaniem starożytnej wiary i onej pierwszej Ewangelijej, oprocz ktorej żadna inna prawdziwa być nie może, na heretyki wyjechać możem jako na Tatary...”. Aktualizująca interpretacja uczyniła więc z pieśni przodków narzędzie w walce kontrreformacyjnej, a podstawowym argumentem polemicznym, dobrze trafiającym do sarmackich przekonań, stała się jej dawność. Odległe pochodzenie Bogurodzicy (dziś zwykle datowanej na XIII w.) rodziło też trudności natury językowej. Dlatego Piotr Skarga w najpopularniejszej książce staropolskiej, czyli Żywotach świętych (1579 r.) przedstawiając w żywocie św. Wojciecha Bogurodzicę jako swoisty katechizm „prawowiernego katolickiego wyznania”, dał wykład jej znaczenia, z którego jasno dziś widać, że sam już nie był w stanie niektórych archaizmów zrozumieć. Zresztą już pisarze złotego okresu renesansu podkreślali przynależność pieśni do dawnego świata, dając wyraz przekonaniu o jej odmienności od współczesnych wzorców kulturowych. Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim krytykował tych, którzy narzekając na niedoskonałość języka polskiego dowodzą jej, powołując się na „staropolskie z Bogarodzice słowo” a Jan Kochanowski w dialogu prozatorskim Wróżki użył jej do skrytykowania współczesnych: „...pieśni dzisiejsze tak daleko są rozne od Bogarodzice, jako i obyczaje od statutu”. Zmiany dotknęły także funkcjonowania pieśni w obyczajowości rycerskiej. Oto w wydanym 1595 r. dialogu Albertus, sługa wysłany przez plebana na wojnę, zdaje relację swojemu mocodawcy: „Ks(siądz) Wżdyć ten dawny a święty obyczaj chowają, Że o Bogarodzicy przy bitwie śpiewają, Jako to bywało w Polszcze po przyjęciu wiary? Mnie to jeszcze powiedał, pomnię, ociec stary. Alb(ertus) Już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali, W imię Boże, jałmużny aby nie dawali. Byłoby śmiechu dosyć, kto by wiodł do tego, Śpiewać Bogurodzicę czasu wojennego”. Utwór należy do nurtu literatury sowizdrzalskiej z upodobaniem ośmieszającej wzorce oficjalnej kultury, na pewno więc posługuje się jakoś wyostrzonym, zdeformowanym obrazem rzeczywistości. Jednak uczynienie z rycerskiej pieśni przodków utworu przeznaczonego dla żebraków nie musi być satyrycznym przejaskrawieniem. Podobne sformułowania określające Bogurodzicę jako żebraczą pieśń (Grzegorz z Żarnowca) i pieśń dziadowską (K. Kraiński) przynoszą polemiczne teksty protestanckie. Jednak niepodważalną wartość źródłową może mieć świadectwo Fabiana Birkowskiego – słynnego kaznodziei obozowego, który spędził wiele czasu na wojnach i był autorem specjalnego Kazania obozowego o Bogarodzicy (1623 r.). W liście dedykacyjnym je poprzedzającym, kierowanym do sławnego rycerza, kawalera maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego pisał: „[...] na kilku wojnach będąc, nigdym nie słyszał tych Polaków, gdy do potrzeby idą, aby Bogarodzicę śpiewali; raczej więc jako wilcy hukali na nieprzyjaciela [...] Byli wprawdzie tacy niektórzy, którzy zawołani od kapłanów, pod namioty chodzili, i Bogarodzicę wespół z nimi śpiewali; ale mało takich bywało, więcej tych, którzy ani wiedzieli, co to jest, ani wiedzieć chcieli”. Wspomniane działania kapłanów to fragment prowadzonej przez duchowieństwo katolickie działalności na rzecz odrodzenia w Rzeczypospolitej rycerskiego ducha, i to według jasnych zaleceń Kościoła katolickiego, formułowanych w licznych pismach propagujących wzorzec chrześcijańskiego rycerza (np. Żołnierskie nabożeństwo P. Skargi, Prawy rycerz S. Starowolskiego). Bogurodzica była wykorzystywana jako narzędzie propagowania ideałów rycerskich także przez świeckich autorów. Wymownym przykładem jest choćby poprzedzenie wzorowanej na Senece Pobudki do cnoty (1618 r.), którą „zebrał żołnierz jeden”, prawdopodobnie sam hetman Stanisław Żółkiewski, tekstem „pieśni staropolskiej” Bogurodzicy, „której żołnierze polscy przed potyczką z dawna używali”. Podobnie znaczącą wymowę ma druczek opublikowany staraniem Bartłomieja Nowodworskiego w gorącym czasie 1621 r.: Bogarodzica, to jest pienie, testament świętego Wojciecha, apostoła polskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego na naukę niektórych członków wiary, Polakom zostawiony..., w którym tekst pieśni kończył dystych o charakterze bojowej pobudki: „Daję Bogarodzicę na pogrom pogański, Bartłomiej Nowodworski, kawaler maltański”. W kolejnym roku Nowodworski zwrócił się do papieża Grzegorza XV z prośbą o ustanowienie w kościołach Rzeczypospolitej odśpiewywania Bogurodzicy jako hymnu katechetycznego, określił ją wtedy jako najstarszy i najpobożniejszy hymn narodu polskiego autorstwa św. Wojciecha i wyraził nadzieję, że będzie on uświetniać uroczystości weselne, pogrzebowe i towarzyszyć wyprawom wojennym. Bogurodzica pozostała jednak już na zawsze częścią idealizowanej tradycji rycerskiej, a nie wojennej praktyki.

Zadania

R1VYyp7CD76c2

Ćwiczenie 7

Wyjaśnij pojęcie Chorał gregoriański.

Wyjaśnij pojęcie Chorał gregoriański.

Ustaw poniższe dokumenty zgodnie z chronologią (od najstarszego). 1 - najstarszy, 2 - pośredni, 3 - najmłodszy.

1, 2, 3

.................

.................

.................

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R1bTv75LM8dfi1

Ilustracja przedstawia najstarszy znany zapis tekstu „Bogurodzicy” z 1407. Jest on zapisany na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich, skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa.

R1A7wWK6wcZja1

Ilustracja przedstawia Rękopis „Bogurodzicy” przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

R1AiWfZfaovTL1

Ilustracja przedstawia pierwszą drukowaną „Bogurodzicę” w Statutach Łaskiego z 1506 roku.

RZCxg3Lk4UkDt1

Ilustracja przedstawia „Deesis”, malowidło ścienne, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, XII w. Na malowidle znajduje się Chrystus w towarzystwie świętych. Chrystus stoi pośrodku i przedstawiony jest na niebieskim tle. Chrystus ma brązowe włosy i jest ubrany w jasne szaty. Po lewej i prawej stronie widoczni są Jan Chrzciciel oraz anioł.

RH8r1UD9mEl2F1

Ilustracja przedstawia obraz Józefa Brandta pt. „Bogurodzica”. Obraz przedstawia szarżę wojsk polskich. Na przodzie jedzie jazda konna z czerwonymi oraz niebieskimi chorągwiami. Czerwone chorągwie mają na sobie podobiznę Maryi. Konie biegną po zielonej trawie.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Dzieje muzyki polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1984

Grzegorz Michalski, Ewa Obniska, Henryk Swolkień, Jerzy Waldorff, red. Tadeusz Ochlewski, Aleksander Wilków, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc_i_Pamiec‑r2011‑t18‑n2_(34)/Niepodleglosc_i_Pamiec‑r2011‑t18‑n2_(34)-s179‑188/Niepodleglosc_i_Pamiec‑r2011‑t18‑n2_(34)-s179‑188.pdf

http://rcin.org.pl/Content/64485/WA248_82587_P‑I-30_obremski‑bogurodzica_o.pdf

https://www.wilanow‑palac.pl/bogurodzica_jako_piesn_rycerska.html

https://polona.pl/

https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/bogurodzica.html