II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;
5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną;
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
Nauczysz się
określać pochodzenie Bogurodzicy;
interpretować treść pieśni;
przedstawiać budowę Bogurodzicy;
wykazywać obecność utworu w różnych tekstach kultury.
Pochodzenie Bogurodzicy
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w 966 roku do Państwa Polskiego za sprawą zakonników nawracających narody pogańskie zaczęły napływać formy śpiewu jednogłosowegoJednogłosowośćjednogłosowego, które rozwijały się aż do połowy XII wieku i wykonywane były głównie w języku łacińskim. Do najpopularniejszych należał chorał gregoriańskiChorał gregoriańskichorał gregoriański, mający swoje korzenie w muzyce greckiej, synagogalnej i bizantyjskiej. Ten rodzaj w Polsce pielęgnowały zakony benedyktyńskie, później klasztory cysterskie, franciszkanie i dominikanie. Powstawały poświęcone świętom i związane z kultem patronów hymnyHymnhymny i sekwencjeSekwencjasekwencje ku czci św. Wojciecha i św. Stanisława.
Bogurodzica zawiera wpływy i wzory muzyki zachodnioeuropejskiej, zaadaptowane przez autora na własne potrzeby. Ze względu na kult św. Jana Chrzciciela i inne wątki teologiczne można by ją datować na XI wiek, bowiem w tym czasie powstawały w Europie teksty łacińskie o podobnym charakterze. Upowszechniło się przekonanie, że twórcą pieśni był św. Wojciech ze względu na czechizmy w tekście i analogie do czeskiej pieśni Hospodine pomiluj ny i Svatý Václave. Jednak brak znajomości języka polskiego przez Wojciecha odsuwa ten trop. Julian Krzyżanowski zakłada, że pieśń nie powstała przed panowaniem Kazimierza Wielkiego. Przemawia za tym i ogólny charakter tej epoki i charakter samej pieśni, obfitującej w czechizmy (...), którymi od początku w. XIV język nasiąkał (J. Krzyżanowski, Historia literatury polskiej od średniowiecza do XIX w., Warszawa 1953, s. 58.). Według Aleksandra Brücknera utwór pochodzi z XIII wieku i został napisany dla księżnej św. Kingi. (A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 1: Kazania i pieśni. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1902, s. 158) Jerzy Woronczak zauważa związki Bogurodzicy z łacińską literaturą połowy XIII wieku. Według Woronczaka część najstarsza Bogurodzicy stanowi odniesienia do litanijnego Kyrie eleison oraz podobieństwo do sekwencji francuskich (schematy wersyfikacyjne poezji łacińskiej). Sugerował, że melodia pieśni odpowiada brzmieniu litanii do wszystkich świętych Kyrie eleison, znanej z kręgu niemieckiego i zapisanej ok. 1200 roku w rękopisach zachowanych w Minden i Grazu. Prawdopodobieństwo to wyklucza jednak fakt, że Bogurodzica nie była śpiewana w kościele. Pojawiły się również powiązania melodyczne z repertuarem trubadurówTrubadurzytrubadurów i muzyką francuską (pieśń truweraTruwerzytruwera francuskiego Jehana de Braine Par dessus l'ombre d'un bois).
Najstarszy zapis Bogurodzicy pochodzi z 1407 roku, wcześniejszy brak dokumentów często tłumaczy się przekazem ustnym pieśni. W pieśni można wyodrębnić trzy, pochodzące z różnych okresów części. Pierwsza, najstarsza, powstała między X a XIV wiekiem i obejmuje dwie pierwsze zwrotki. Następne cztery (wielkanocne) powstały prawdopodobnie w XIV wieku. Na ostatnią (pasyjną) składa się dziewięć zwrotek, które pochodzą z drugiej połowy XIV lub z XV wieku.
R1OJcWJCLSx8i1
Bogurodzica[1] dziewica[2], Bogiem sławiena[3] Maryja, U twego syna Gospodzina[4] matko zwolena[5], Maryja! Zyszczy nam, spuści nam[6]. Kyrieleison.[7]
Twego dziela[8] Krzciciela[9], bożycze[10], Usłysz głosy[11], napełni myśli[12] człowiecze. Słysz modlitwe, jąż nosimy[13], Oddać raczy[14], jegoż prosimy: A na świecie zbożny[15] pobyt,
Po żywocie rajski przebyt[16]. Kyrieleison. Nas dla[17] wstał z martwych syn boży. Wierzyż[18] w to, człowiecze zbożny[19], Iż przez trud Bog swoj lud Odjął diablej strożej[20].
Przypisy: [1] Bogurodzica — Publikowana tu wersja utworu jest to tzw. przekaz Ab, czyli wersja tekstu znajdująca się w Decisiones rote Wilhelmi Harborg z 1408 r. (Biblioteka Jagiellońska, rkps 408). (…)Tekst niniejszy stanowi transkrypcję, a więc uwspółcześnienie oryginalnego zapisu. Zabieg taki jest bardzo pomocny przy lekturze, ponieważ w transliteracji, a więc odtworzeniu literami drukowanymi pierwotnego zapisu rękopiśmiennego, pojawiają się specyficzne, indywidualne sposoby zapisywania wyrazów np. „mathko” zamiast: matko; „thwe” zamiast: twe; „wtwego” zamiast: u twego; zaś sam początek utworu wygląda następująco: „Bogu rodzicza dzewicza”. Pieśń składa się z trzech, powstałych w różnym czasie części. Pierwsza z nich, najstarsza, obejmuje dwie zwrotki i powstała między X a XIV w. (zapewne w pierwszej poł. XIII w.). Kolejne cztery zwrotki (wielkanocne) pochodzą prawdopodobnie z XIV w. Ostatnia część (pasyjna) składa się z dziewięciu zwrotek i powstała w drugiej poł. XIV w.; część może też pochodzić z wieku XV. Pominięto luźne zwrotki z wydania w oprac. J. Łosia. [przypis edytorski] [2] dziewica (starop.) — panna, dziewczyna, kobieta niezamężna. [przypis edytorski] [3] Bogiem sławiena (starop.) — umiłowana przez Boga. [przypis edytorski] [4] gospodzin (starop.) — tu: Bóg. [przypis edytorski] [5] zwolena (starop.) — wybrana. [przypis edytorski] [6] zyszczy nam, spuści nam (starop.) — zdobądź dla nas, ześlij nam. [przypis edytorski] [7] Kyrieleison — Panie, zmiłuj się nad nami; dzisiejszy zapis: Kyrie eleison. [przypis edytorski] [8] Twego dziela (starop.) — dla Twego. [przypis edytorski] [9] Krzciciel — Chrzciciel; chodzi o św. Jana Chrzciciela. [przypis edytorski] [10] bożycze (starop. forma W. lp od: bożyc) — Synu Boga. [przypis edytorski] [11] usłysz głosy (starop.) — wysłuchaj głosów. [przypis edytorski] [12] napełni myśli (starop.) — spełnij pragnienia. [przypis edytorski] [13] jąż nosimy (starop.) — którą zanosimy. [przypis edytorski] [14] oddać raczy — w innych wersjach niekiedy: „A dać raczy”. [przypis edytorski] [15] zbożny (starop.) — pobożny, dostatni (raczej w sensie bogactwa duchowego). [przypis edytorski] [16] przebyt (starop.) — przebywanie. [przypis edytorski] [17] nas dla (starop.) — dla nas. [przypis edytorski] [18] wierzyż — uwierz; uwierzże. [przypis edytorski] [19] zbożny — pobożny, kierujący się szlachetnością. [przypis edytorski] [20] odjął diablej strożej (starop.) — uwolnił od diabelskiej straży (nadzoru). [przypis edytorski]
Bogurodzica posiada charakter wstawienniczo‑modlitewny. W pierwszej zwrotce podmiot zbiorowy (wierni) kieruje rozbudowaną apostrofę do Maryi jako Bożej Rodzicielki, biorącej udział w dziele Odkupienia. Służą temu określenia Matki Boskiej: Bogurodzica (Matka Boga), Dziewica (czysta od grzechu), Bogiem sławiena (obdarzona przez Boga chwałą). Prośba składana przez wiernych dotyczy pozyskania dla nich przychylności Chrystusa. W drugiej zwrotce wierni zwracają się za pośrednictwem Jana Chrzciciela do Chrystusa, aby wysłuchał próśb o dar pobożnego życia i zbawienia po śmierci. Idea jednoczesnego pośrednictwa jest analogią do motywu Deesis (gr. modlitwa, błaganie), w którym Chrystus ukazany jest jednocześnie jako Władca na tronie i Sędzia w towarzystwie Maryi i Jana Chrzciciela, przedstawionych w pozach sugerujących wstawiennictwo.
Ponieważ średniowieczne kazania poświadczają, że na pocz. XV w. Bogurodzica traktowana była jako pieśń o narodzeniu Chrystusa, najbardziej naturalnym kontekstem dla jej śpiewu byłby liturgiczny okres Bożego Narodzenia, trwający od początku Adwentu po święto Objawienia (chrztu) Pańskiego. Pierwsza zwrotka pieśni nawiązywałaby zatem do wyobrażenia Matki Bożej z Dzieciątkiem, druga zaś do sceny chrztu Chrystusa przez Jana, który pojawia się w drugiej strofie Bogurodzicy jako pośrednik modlitw kierowanych do Chrystusa (Twego dziela Krzciciela, bożycze = Dla twego Chrzciciela, Synu boży...). W tradycji chrześcijańskiej (szczególnie na Wschodzie) to właśnie Jan, poprzednik i chrzciciel Chrystusa, uważany był za największego po Maryi świętego i orędownika. W Bogurodzicy Maryja i Jan są pośrednikami dwojakiego objawienia się Boga: w ciele (Maryja, Betlejem) oraz w boskiej chwale (Jan, chrzest w Jordanie). Dodajmy, że w starożytnej liturgii te dwa wydarzenia upamiętniano w jednym święcie Teofanii (Objawienia Pańskiego).
Źródło: http://staropolska.pl/sredniowiecze/poezja_religijna/bogurodzica/bogurodzica.html [dostęp z dnia: 31.03.2018].
RZCxg3Lk4UkDt1
Melodyka Bogurodzicy
Bogurodzica jako pieśń od zawsze przeznaczona była do śpiewania. Pierwszy jej zapis neumiczny pochodzi z początku XV wieku. Jest pieśnią jednogłosową ametrycznąAmetrycznośćametryczną, nieposiadającą taktówTakttaktów, jej melodykaMelodiamelodyka oparta została na melizmatach (kilka dźwięków śpiewane jest na jednej sylabie, np.: Maryja, eleison), właściwych dla chorału gregoriańskiego. Pieśń utrzymana w skali doryckiejDoryckadoryckiej, w której ambitusAmbitusambitus jest przekroczony o ton poniżej pierwszego stopnia skali oraz zwroty pentatonicznePentatonikapentatoniczne.
RtuYtj6fVbGpd
Śpiewamy ją zawsze z głębokim przejęciem, z uniesieniem, pamiętając, że śpiewano ją w momentach uroczystych i decydujących. A czytamy ją z wielkim wzruszeniem. Trudno czytać inaczej te prastare wersety, jeśli się pomyśli, że wychowywały się na nich pokolenia naszych praojców. Bogurodzica jest nie tylko zabytkiem kultury. Ona dała kulturze polskiej podstawowy, pierwotny zrąb.
Jan Paweł II
Źródło: http://staropolska.pl/sredniowiecze/poezja_religijna/bogurodzica/jan_pawel.html [dostęp z dnia: 31.03.2018].
Bogurodzica jako carmen patrium
Pomiędzy XIV a XVIII wiekiem Bogurodzica pełniła rolę hymnu państwowego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jan Długosz w dziele Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego) określił ją mianem carmen patrium (pieśń ojczysta). Zamieścił zapisy o wykonaniu Bogurodzicy podczas bitew: pod Grunwaldem w 1410 roku, pod Dąbkami koło Nakła w 1431 roku, pod Wiłkomierzem w 1435 roku. Pieśń pełniła także rolę pieśni koronacyjnej śpiewanej podczas uroczystości koronacyjnych Władysława Warneńczyka (1440). W czasach współczesnych Bogurodzica stanowi źródło inspiracji. Wojciech Kilar w 1975 roku napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę, zakorzenioną w pierwowzorze. W swojej kompozycji wykorzystał dwie pierwsze zwrotki, a w zakończeniu nawiązał do chorałowego charakteru oryginalnej melodii. Pieśń była też inspiracją dla Krzysztofa Meyera w dziele VI Symfonia Polska (1982), które powstało pod wpływem wydarzeń stanu wojennego. Sam autor wspominał: VI Symfonię pisałem w krótkim czasie, na przełomie lat 1981/82. Mimo zawartych w niej melodii historycznych (np. Bogurodzica), jest to utwór o współczesności, o czasach dzisiejszych i nurtujących nas problemach, jest to utwór będący spojrzeniem kompozytora na to wszystko, czego jesteśmy świadkami i co przeżywamy (27 Festiwal Warszawska Jesień. Program. Warszawa 1984). Po 1989 roku pieśń włączono do repertuaru Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego, czyniąc z hymnu podstawę patriotycznego repertuaru. W malarstwie na uwagę zasługuje obraz Józefa Branta z 1909 nawiązujący do bitwy pod Grunwaldem, a zatytułowany Bogurodzica.
RH8r1UD9mEl2F1
Silva Rerum. Bogurodzica jako pieśń rycerska
ROZSf9nQwuS2M
m53f84e01e6cd5b37_0000000000015
m53f84e01e6cd5b37_0000000000015
Średniowiecze, inaczej zwane wiek średnimi, było drugą ,po starożytności, najdłużej trwającą epoką w dziejach świata. Chociaż w oczach naszych przodków, ta trwająca ponad dziesięć wieków epoka, nie była wiele warta - sama nazwa wywodzi się renesansu, gdy uważano, że wieki średnie to tylko pomost między antykiem a odrodzeniem, wypełnione ciemnotą i zacofaniem. Jednakże epoka ta była niezwykle istotna z punktu widzenia muzyki i kultur. Być może ludzie renesansu mieli takie mniemanie o tej epoce, z powodu panującego w ówczesnym okresie teocentryzmu. Oznacza to, że - dominującą grupą społeczna było duchowieństwo, a cała średniowieczna Europa była poddana duchownej władzy papieża. W centrum zainteresowań znajdować się miał Bóg i sprawy duchowe. Życie na ziemi byłomiało być etapem przejściowym, przygotowującym do tego wiecznego. Wszystkie zjawiska tłumaczono jako przejawy działania Boga. Religii była więc przyporządkowana nauka, kultura i sztuka. Całość sztuki średniowiecznej w sposób pośredni lub bezpośredni odnosiła się do wielbienia Boga i świętych. W architekturze panował styl Romański i Gotycki. Pierwszy z nich cechował się przede wszystkim masywnością, spowodowaną tym, że budowle te często spełniały równorzędnie funkcje obronne i religijne. Gotyk z kolei cechował się strzelistością i smukłością kształtów. Ogromne budynki, miały jednocześnie sprawiać by człowiek czuł się mały, jak i symbolizować jego dążenia ku niebu. W malarstwie najczęściej używanymi kolorami była czerwień i czerń, chociaż wszystkie kolory były dominowane złotem. Rzeźbiarstwo to przede wszystkim posągi i zdobienia kościelne, wizerunki zmarłych, ewentualnie sztuka witrażowa. Piśmiennictwo również było uważane za misję bożą, zwłaszcza, że wśród osób potrafiących pisać i czytać, najwięcej było mnichów. Przeważały utwory religijne, dominowały pieśni o żywotach świętych, modlitwy, kazania czy moralitety. Pisano je zazwyczaj anonimowo, co często bywało też regułą dla innych dziedzin sztuki. Panowało przekonanie, że wszystko tworzone jest przez Boga i , dla Boga. Nie należy , więc przechwalać się swoją twórczością. Muzyka, jak reszta dziedzin sztuki, towarzyszyła życiu religijnemu, w szczególności uroczystościom sakralnym. Najważniejszym dziełem muzycznym średniowiecza, które zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele Rzymskokatolickim, jest Chorał Gregoriański. Z kolei z tradycji chorałowej, zrodził się pierwszy śpiewany wierz Polski, a zarazem jedno z największych dzieł Polskiej twórczości muzycznej tamtego okresu - Bogurodzica. Bogurodzicę powszechnie uznaje się za najstarszą polską pieśń o charakterze religijnym. Jest ona swego rodzaju arcydziełem, jeżeli chodzi o poetyckie mistrzostwo, jak i ujęcie przedstawianego tematu. Powstała w epoce średniowiecza, jednak trudno dokładnie ustalić czas jej powstania. Początkowo uważano, że pieśń tę stworzył Święty Wojciech, w okolicach X wieku. Jednak jest to tylko legenda, gdyż udowodniono, że nie znał on języka Polskiego. Naukowcy datują powstanie pieśni na przełom XIII i XIV wieku, bo chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi z 1407 roku, wcześniej prawdopodobnie krążył w obiegu ustnym. Pieśń cechują elementy charakterystyczne dla tradycji Chorału gregoriańskiego- odśpiewywana przez chór męski, w tonacji jednogłosowej, bez podkładu muzycznego, z obecną melizmatyką, czyli przeciąganiem dźwięków liter czy sylab. Sama Bogurodzica zaś, jest pierwszą zapisaną pieśnią religijną w literaturze polskiej. Początkowo pełniła też zaszczytną rolę hymnu państwowego dla ówczesnej Polski, z czasem stając się pieśnią bojową dla rycerstwa polskiego. Jan Długosz, historyk tamtego okresu, pisał, że Bogurodzicę odśpiewywano przed bitwą pod Grunwaldem, a później chociażby przed bitwą pod Warną. Została również odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka, chociaż cała reszta obrzędów była przeprowadzana w języku łacińskim. Po dzień dzisiejszy, utwór ten pozostał jednym z ważniejszych w historii naszego kraju. Wciąż jest on przedmiotem zainteresowania badaczy zabytków, jak i muzeologów- od XIX wieku aż do chwili obecnej, trwają spory dotyczące jej pochodzenia i etymologii melodii pieśni. Odśpiewuje się ją po dziś dzień, chociażby podczas Apelu Jasnogórskiego. Stanowi patriotyczno‑religijny zabytek języka polskiego, jest źródłem inspiracji dla artystów i pisarzy. Niewątpliwie, jest ona wspaniałym dziełem, oraz oknem, pozwalającym spojrzeć daleko, daleko wstecz.
Zadania
Rj2GYTwyT8H1Z
Ćwiczenie 1
R155T38amv0Nl
Ćwiczenie 2
Ćwiczenie 3
Wysłuchaj poniższych zwrotek Bogurodzicy i przyporządkuj do nich właściwy termin.
RxkimSCCwxVT8
ReZeRua4OMr05
Inna wersja zadania
Wyjaśnij pojęcie jednogłosowość.
RoOvXDZoLaVoT
Ćwiczenie 4
R1JzrBw2tauGr
Ćwiczenie 5
Rc1pmbiCdSQGd
Ćwiczenie 6
R1VYyp7CD76c2
Ćwiczenie 7
Polecenie 1
Na podstawie różnych przykładów recepcji Bogurodzicy uzasadnij rolę pieśni jako carmen patrium. W pracy posłuż się przykładami zaprezentowanymi w materiale i własnymi, wyszukanymi w innych źródłach.
R14J9tamRlLku
Słownik pojęć
Ambitus
Ambitus
rozpiętość interwałowa między najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii.
Ametryczność
Ametryczność
cecha utworu związana z rytmiką; polega na braku występowania metrum i taktów w utworze.
Chorał gregoriański
Chorał gregoriański
(chorał rzymski) jednogłosowe śpiewy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowane na początku VIII w., a przekazane w rękopisach z IX w.
Czechizm
Czechizm
(bohemizm) wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka czeskiego lub na nim wzorowane.
Dorycka
Dorycka
jedna ze skal kościelnych (z finalis na d), o nazwie przejętej ze starogreckich gatunków oktawowych.
Hymn
Hymn
wokalny utwór muzyczny oparty na poetyckim gatunku hymnu.
Jednogłosowość
Jednogłosowość
(monofonia) faktura utworu muzycznego pozbawiona elementu harmonicznego, opierająca się zwłaszcza na elemencie melodycznym.
Melodia
Melodia
jeden z głównych elementów dzieła muzycznego; następstwo dźwięków różnej wysokości, zwykle porządkowanych według określonych zasad tonalnych, rytmiczno‑metrycznych i formalnych.
Pentatonika
Pentatonika
skala muzyczna złożona z 5 dźwięków w oktawie, charakterystyczna zwłaszcza dla muzyki azjatyckiej i ludowej.
Sekwencja
Sekwencja
rodzaj średniowiecznej łacińskiej poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, występujący od około IX w.
Skala
Skala
zbiór wszystkich dźwięków danego systemu.
Takt
Takt
powtarzający się podstawowy schemat ukształtowania metrycznego w utworze muzycznym lub jego części.
Trubadurzy
Trubadurzy
poeci‑kompozytorzy prowansalscy z XI–XIII w., tworzący w języku południowej Francji, uprawiali głównie dworską lirykę miłosną (zwłaszcza jednogłosową pieśń).
Truwerzy
Truwerzy
poeci‑kompozytorzy francuscy z XII–XIII w., tworzący w języku północnej Francji, uprawiali poezję epicką, oraz dworską lirykę miłosną wzorowaną na twórczości trubadurów, a z form muzycznych m.in.: rondo, virelai, balladę.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
R1bTv75LM8dfi1
R1A7wWK6wcZja1
R1AiWfZfaovTL1
RZCxg3Lk4UkDt1
RH8r1UD9mEl2F1
Biblioteka muzyczna
RtuYtj6fVbGpd
Utwór muzyczny:Bogurodzica. Wykonawca: Collegium Vocale z Bydgoszczy. Nagranie prezentuje Bogurodzicę - średniowieczny utwór chorałowy przeznaczony na chór męski. Kompozycja posiada wolne tempo i wokalną fakturę monofoniczną. Cechuje się religijnym, hymnicznym charakterem.
Przewiń
Głośność
Bibliografia
Dzieje muzyki polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1984
Grzegorz Michalski, Ewa Obniska, Henryk Swolkień, Jerzy Waldorff, red. Tadeusz Ochlewski, Aleksander Wilków, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004