Ważne daty

Wstęp - Początki muzyki w Polsce

Informacje o początkach muzyki w Polsce są bardzo skąpe, oparte w dużym stopniu na domysłach wynikających z interpretacji źródeł pisanych w późniejszych wiekach lub na ryzykownych wnioskowaniach przeprowadzanych na podstawie danych o budowie fragmentów instrumentów odnajdywanych podczas badań archeologicznych i na podstawie późniejszej ikonografii. Zapewne śpiewano i tańczono, ale jakie temu towarzyszyły instrumenty i jakie to były śpiewy i tańce — możemy się jedynie domyślać, gdyż muzyka plemion słowiańskich była przekazywana drogą tradycji ustnej.

RdLtUtZBJFXh01

Fotografia przedstawia dzieło sztuki Jana Matejki pt. „Chrzest Polski". Po prawej stronie obrazu stawiany jest krzyż. Na fotografii jest wielu ludzi w charakterystycznych dla epoki strojach. Wydarzenie odbywa się na brzegach Jeziora Lednickiego w Wielkopolsce. Najważniejszą postacią na obrazie jest książę Mieszko I wsparty lewą ręką o krzyż, a prawą o miecz symbolizujący jego władzę. Za krzyżem po prawej stronie obrazu stoją członkowie książęcej drużyny. Po lewej stronie obrazu Matejko namalował w stroju pontyfikalnym świętego Wojciecha, który chrzci Czcibora – młodszego brata księcia Mieszka.

Pierwsze wiadomości dotyczące muzykowania na ziemiach polskich sięgają X w., są związane z chrztem Polski i początkiem piśmiennictwa w alfabecie (i języku) łacińskim. Dane te są rozproszone w ówczesnych źródłach, a także w relacjach późniejszych dziejopisarzy. Kronika Galla Anonima (XI–XII w.) wspomina o pieśniach i tańcach z klaskaniem przy dźwiękach lutni, jednak do naszych czasów nie dotrwały żadne zabytki tej muzyki.
Najwcześniejszy znany utwór muzyczny związany z Polską (i zarazem tekst poetycki dotyczący Polski) to SekwencjaSekwencjaSekwencja Annua recolamus. Jest to najstarsza sekwencja ku czci św. Wojciecha, powstała 1001 w opactwie benedyktyńskim Reichenau na wyspie Jeziora Bodeńskiego, zanotowana w rękopisie z Reichenau około roku 1001, krótko po kanonizacji praskiego biskupa‑męczennika. Sekwencja ta jest dla kultury polskiej niezwykle ważna, ponieważ właśnie w jej tekście odnajdujemy po raz pierwszy nazwę naszego państwa – Polania. Jest to zarazem jedyny utwór świadczący o wczesnym, lecz nietrwałym kulcie św. Wojciecha w Niemczech.

R1TZRdL5MLgMW1

Fotografia przedstawia drzwi Gnieźnieńskie, scena męczeńskiej śmierci św. Wojciecha. Osoba jest poddawana torturom. Tablica na foto wygląda na wykonaną z metalu i ciężką.

Z kolei inna sekwencja poświęcona św. Wojciechowi: Hac festa die (Tego dnia świątecznego) to najstarsza powstała na ziemiach polskich. Została napisana po 1090 r., prawdopodobnie w Gnieźnie, gdyż tam właśnie znajduje się jej najstarszy odpis pochodzący z roku 1300. Hac festa die (Tego dnia świątecznego) jest włączana do grupy utworów nazywanych Historia sancti Adalberti, w skład której wchodzi siedem sekwencji, trzy oficja rymowane, trzy hymnyHymnhymny brewiarzowe i dwa wersety allelujatyczne. Utwór nie ma własnej melodii, gdyż nowy tekst podstawiono pod zapis nutowy dwóch innych istniejących wcześniej sekwencji: Hac clara die oraz Congaudent angelorum, jest więc kontrafakturą.

Sekwencja Hac festa die, podobnie jak większość utworów tego gatunku, ukazuje wybrane wydarzenia z życia świętego. Utwór składa się z dziewięciu par zwrotek liczących w sumie 42 wersy. Strofy są dwu- i trójwersowe. Liczba sylab w strofie jest zróżnicowana, z przewagą sześciozgłoskowca. Najczęściej (pięć razy) pojawia się rym kończący na -ia (kończenie strof na samogłoskę a jest charakterystyczne dla tego gatunku). Natomiast rymu brakuje, kiedy w końcu wersu pojawia się imię – Adalbertus.

Przyjęcie chrześcijaństwa przez księcia Mieszka I (966 r.) i w konsekwencji stopniowe rozpowszechnienie chorału gregoriańskiego i notacji muzycznej przede wszystkim w największych piastowskich grodach: Poznaniu, Krakowie, Gnieźnie i Wrocławiu oraz w opactwach w Tyńcu i Mogile, przyczyniło się do rozwoju polskiej muzyki w średniowieczu w łączności z głównymi nurtami muzyki europejskiej. Już od XI w. powstawały hymny i sekwencje związane z kultem polskich świętych patronów, zwłaszcza św. Wojciecha i św. Stanisława, a oprócz nich także św. Jadwigi Śląskiej, św. Floriana i innych. Z końca XI w. pochodzi pierwsza (obok sekwencji Hac festa die) znana polska kompozycja chorałowa – antyfona ku czci św. Wojciecha Magna vox laude sonora. Z tego czasu zachowały się bogato zdobione najstarsze księgi liturgiczne zawierające teksty chorałowe, a wśród nich Sacramentarium Tinecense (Sakramentarz tyniecki) (ok. 1060), Pontificale biskupów krakowskich (Liber Ordinalis) i Missale plenarium z Gniezna (XII w.).

Sakramentarz tyniecki

Sakramentarz tyniecki, arcydzieło średniowiecznych iluminatorów, wykonane przez benedyktynów i przywiezione do Polski za czasów Kazimierza Odnowiciela, jest warte szczególnej uwagi, gdyż zawiera wśród tekstów liturgicznych najstarszy znany w Polsce zapis muzyczny – Exsultet (w notacji cheironomicznej), czyli gregoriański hymn z liturgii Wigilii paschalnej (rozpoczynającej święto Zmartwychwstania Pańskiego – Wielkanoc).

ReQJvj06bJK021

Fotografia przedstawia jedną z bogato zdobionych kart „Sakramentarza tynieckiego”. Fotografia przedstawia zdjęcie Jezusa na krzyżu. Ma przepasaną w pasie szatę, spuszczoną głowę, przybite nogi i dłonie do krzyża.

Sakramentarz tyniecki, a także wczesnoromańskie ewangeliarze: emmeramski, gnieźnieński i płocki, to manuskrypty kosztowne, dekorowane pełnymi przepychu ilustracjami, malowane złotem na purpurze, pisane złotymi i srebrnymi literami. Są one materialnym świadectwem, iż w XI w. pielęgnowano w Polsce Chorał gregoriańskiChorał gregoriańskiChorał gregoriański w ośrodkach benedyktyńskich.

R1LPzNN10O9gv1

Fotografia przedstawia Pontyfikał biskupów krakowskich, przełom XI–XII w., przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej.

Księgi

W późniejszych wiekach liczba zachowanych ksiąg zawierających teksty liturgiczne znacznie wzrosła – chorał gregoriański kultywowali benedyktyni, ale również cystersi, a następnie franciszkanie i dominikanie. W klasztorach Krakowa, Gniezna, Płocka i Wrocławia powstawały pierwsze skryptoria. W wieku XII manuskrypty straciły swój luksusowy charakter, zrezygnowano z bogatych ilustracji, złotych liter i purpurowego tła na rzecz zdobionych inicjałów.

ReTFmHCR67H0x1

Fotografia przedstawia antyfonarz cysterski. Jest to pismo z XIII w.

R11qjOeL5F3sU1

Fotografia przedstawia kartę z graduału lubiąskiego, jest to zapis strony w charakterystycznym dla epoki stylu.

RQ8mLp1GlC94G1

Fotografia przedstawia Psałterz nocny („Psalterium Nocturnum”), powstał ok. 1240 r. w skryptorium cysterskim w Lubiążu, jest to karta z inicjałem.

RIrOPrybQwHe21

Fotografia przedstawia obraz „Psałterz nocny” („Psalterium Nocturnum”), jest to jedna z miniatur, skryptorium w Lubiążu z 1240 r. Na obrazku znajduje się Jezus ukrzyżowany na krzyżu. Pod krzyżem znajdują się dwie postaci kobiet w szatach.

Pieśnie religijne

Przez długie stulecia miejsce szczególnie uprzywilejowane zajmowała w polskiej kulturze muzyka religijna w języku łacińskim. Z XII i XIII w. dotrwał do naszych czasów cały szereg polskich kompozycji liturgicznych, a także wiele pieśni religijnych opartych na melodiach gregoriańskich. Z tego właśnie czasu – a dokładnie z lat 1254–1255 – pochodzi Historia gloriosissimi Stanislai (Historia najsławniejszego Stanisława), której autorem jest Wincenty z Kielczy, pierwszy znany z imienia polski kompozytor. Jej powstanie wiąże się z faktem kanonizacji w 1253 r. św. Stanisława biskupa, uznanego za patrona Polski. Tekst o św. Stanisławie jest najstarszym znanym dziś polskim Oficjum rymowanym. Składa się on z 34 utworów poetyckich, wśród których są: 24 antyfony, 9 responsoriów, 2 hymny i invitatorium. Całość jest podzielona zgodnie z układem godzin brewiarzowych. Oficjum składa się z 4 części.
Część pierwsza Oficjum jest przeznaczona jest na pierwsze nieszpory (Vesperae). Zaczyna się od pięciu antyfon. Najważniejsza jest pierwsza Dies adest celebris (Nadchodzi dzień uroczysty), która stanowi również rodzaj wstępu do całego oficjum. Zawarta jest w niej inwokacja do narodu: Polska oraz w sposób szczególny Kraków, jako stolica i miejsce zgonu św. Stanisława, są wezwane, aby cieszyć się z powodu pośmiertnej chwały świętego.

Posłuchajmy utworu muzycznego Wincenty z Kielczy, Antyfona Dies adest celebris

W kolejnych antyfonach Historii... przedstawione są fakty z życia Stanisława (lata młodości poświęcone nauce,
święcenia biskupie, świątobliwe życie wypełnione służbie Bogu i ludziom). Po antyfonach następuje hymn. Pierwsza część Oficjum kończy się antyfoną do kantyku biblijnego – Magnificat.
Druga część Oficjum jest przeznaczona na jutrznię (Matutinum). Rozpoczyna ją czterowersowe Invitatorium, wzywające do oddania czci Chrystusowi, który pozwolił odnieść św. Stanisławowi pośmiertny tryumf nad gwałtownym królem Bolesławem Śmiałym. Po wezwaniu następuje cykl antyfon i responsoriów: 3 grupy po 3 antyfony i 3 responsoria. Dwie pierwsze części nawiązują do wybranych zdarzeń związanych z konfliktem biskupa Stanisława z królem i męczeńskiej śmierci świętego. W trzeciej grupie dominuje tematyka pośmiertnej sławy biskupa i dokonanych za jego pośrednictwem cudów.
Trzecia część Oficjum jest przeznaczona na chwalbę (Laudes). Składa się z pięciu antyfon do psalmów i jednej antyfony do kantyku biblijnego Benedictus. Część czwarta przeznaczona jest na drugie nieszpory. Tworzą ją dwa utwory: hymn (uznaje się, że był nim hymn Gaude Mater Polonia) oraz antyfona do kantyku Magnificat. Antyfona ta zawiera modlitewną prośbę do św. Stanisława o opiekę nad Polską i stanowi zamknięcie całego Oficjum. Ponieważ treść Oficjum dotyczy nie tylko św. Stanisława, gdyż zawiera też motywy patriotyczne i podkreślenie roli Krakowa jako stolicy biskupiej świętego, utwór zyskał wielką popularność w czasie rozbicia dzielnicowego.

RxaQcD5GXlQjc1

Fotografia przedstawia na głównym planie Świętego Stanisława, pod nim klęczą modlący się wierni, miniatura pochodzi z XVI w. Ilustracja jest utrzymana w złoto-czerwono-niebieskich barwach.

Uroczysty hymn Gaude Mater Polonia (Raduj się, Matko Polsko) zyskał samoistny, odrębny byt jako utwór, którego popularność nie malała przez wieki. Śpiewało go rycerstwo polskie po odniesionym zwycięstwie, towarzyszył uroczystościom narodowym, a szczególną rolę jednoczącą Polaków odegrał podczas zaborów. Został wykonany po raz pierwszy w czasie uroczystości kanonizacyjnych biskupa Stanisława w Krakowie 8 maja 1254 r., a najstarszy jego zapis zachował się w Antyfonarzu kieleckim z 1372 r. Dawniej uważano, że melodia została skomponowana przez Wincentego z Kielczy, dziś wiadomo, że dokonał on kontrafaktury – czyli podłożył nowe słowa do istniejącej melodii. Odnaleziono bowiem oryginalną monodię z XIII w., z innym, wcześniejszym, tekstem.

Późniejsze opracowanie Gaude Mater Polonia w wersji czterogłosowej, dokonane przez Teofila Klonowskiego w XIX w., spowodowało zniekształcenie pierwotnej melodii utrzymanej w skali średniowiecznej, i nadanie utworowi cech harmoniki dur‑moll. Pierwsza zwrotka hymnu w 4‑głosowym opracowaniu jest także współcześnie często śpiewana w Polsce podczas uroczystości państwowych, religijnych, uniwersyteckich.

Posłuchajmy utworu muzycznego Wincenty z Kielczy, Gaude Mater Polonia

RcUSdNqcqu3bv1

Fotografia przedstawia Gaude Mater Polonia – nuty na chór mieszany.

Tekst pierwszych dwóch zwrotek:

Gaude Mater Polonia
prole fecunda nobili
Summi regis magnalia
Laude frequenta vigili.

Cuius benigna gratia
Stanislai Pontificis
passionis insignia
signis fulgent mirificis.

W przekładzie Leopolda Staffa:

Raduj się, Matko‑Polsko
W sławne potomstwo płodna!
Króla królów i najwyższego Pana wielkość
Uwielbiaj chwałą przynależną.

Albowiem z Jego łaskawości
Biskupa Stanisława męki
Niezmierne, jakie on wycierpiał
Jaśnieją cudownymi znaki

Jak można przeczytać, dopiero druga zwrotka zawiera bezpośrednie odniesienie do postaci św. Stanisława, natomiast treść pierwszej jest uniwersalna: składa się na nią inwokacja (Raduj się, Matko‑Polsko) i wezwanie do oddawania chwały Bogu. Być może to właśnie z tego względu ranga pieśni Gaude Mater Polonia urosła w ciągu wieków z uroczystej okolicznościowej kompozycji ku czci świętego Stanisława do jednego z najważniejszych – obok Bogurodzicy – polskich hymnów narodowych.
W latach 1253–1261 powstały też dwa inne utwory Wincentego z Kielczy o podobnej tematyce – żywoty św. Stanisława: Vita minor i Vita maior.

Bogurodzica

Wśród polskich zabytków specjalne miejsce zajmuje pieśń religijna Bogurodzica – zwana przez Jana Długosza Patrium carmen. Jej przynależność gatunkową określano nazwami lais, trop, cantio, wreszcie – carmen patrium, czyli hymn narodowy. Pełniła funkcję hymnu rycerstwa polskiego, śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 r., o czym relacjonował Długosz. Jest najstarszą ze znanych polskich pieśni religijnych.

Bogurodzica składa się z trzech części. 2 pierwsze zwrotki stanowią najstarszą część (która jest uważana za tę właściwą pieśń), druga część to pieśń wielkanocna (zwrotki 3–6), a trzecia – pieśń pasyjna (zwrotki 7–15) i dodatkowo 14 strof zawierających wezwania do różnych świętych.

Przyjmuje się jako czas powstania Bogurodzicy XIII w., jednak za przesunięciem tej granicy na wiek XII, a nawet na połowę XI, przemawiają m.in. archaizmy językowe nigdzie poza Bogurodzicą nie spotykane (dziela, bożyc), a w XV w. już zupełnie niezrozumiałe. Argumentem na poparcie tego datowania są też wykryte związki w zakresie wersyfikacji, frazeologii i składni z wczesną (nie wykraczającą poza XI w.) łacińską twórczością sekwencyjno‑tropową wobec braku nawiązań do późniejszej hymnografii łacińskiej. Najstarszy zachowany rękopis Bogurodzicy pochodzi z 1407 r. i jest przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

RzCp1Sqe487um1

Fotografia przedstawia najstarszy zachowany rękopis „Bogurodzicy” z 1407 r. z Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kartka jest pożółkła, z oberwanym brzegiem, oprawiona w czarną ramkę.

Bogurodzica to pieśń jednogłosowa, ametryczna (tzn. śpiewana bez podziału na takty) i – podobnie jak w wy‑padku wielu melodii gregoriańskich – melizmatyczna (por. słowa: Maryja, eleison – na jednej sylabie śpiewanych jest kilka dźwięków).

Bogurodzica jest utrzymana w skali doryckiejSkala doryckaskali doryckiej.

RIDm2k28PsEem1

Fotografia przedstawia skalę dorycką (kościelna) na pięciolinii.

Zdaniem niektórych badaczy melodia Bogurodzicy ma charakter w całości gregoriański, inni dostrzegają w niej też elementy ludowe, o czym świadczą zwroty pentatoniczne zatarte przez doryckie zwroty kadencyjne.
Początkowa fraza, związana ze słowem Bogurodzica, zgadza się z melodią Kyrie eleison z Litanii do wszystkich świętych, której najstarszy zapis diastematyczny znajduje się w bibliotece Uniwersytetu w Grazu (XII w.). Mimo odnalezienia tej właśnie zbieżności motywiki z inną kompozycją tamtych czasów, Bogurodzica w całości stanowi utwór z gruntu oryginalny. Melodia obu zwrotek, z których druga jest kunsztownym wariantowym rozwinięciem pierwszej, to dzieło z całą pewnością jednego (anonimowego) autora. Zwraca uwagę przede wszystkim wysoki artystyczny poziom kompozycji.

Tekst Bogurodzicy:

1
Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,
Zyszczy nam, spuści nam.
Kiryjelejzon.

2
Twego dziela krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kiryjelejzon.

W tekście pojawiają się liczne archaizmy językowe, staropolskie zwroty nieużywane we współczesnej polszczyźnie:
Bogiem sławiena – przez Boga wysławiana
Gospodzina – Pana
zwolena – wybrana, wychwalana, ciesząca się wielkim uznaniem (uprzymiotnikowiony imiesłów bierny od czasownika zwolić)
zyszczy – pozyskaj, zjednaj
dziela – dla
Bożycze – Synu Boga
jąż – którą
jegoż – czego
zbożny – pobożny, bogobojny, dostatni
przebyt – przebywanie
Kiryjelejzon, gr. Kyrie eleison – Panie, zmiłuj się
Językoznawcy zwracają uwagę na interesujące zjawiska językowe, np. przegłos o – a: słowiena – sławiona, k – ch: krzciciel – chrzciciel.

Bogurodzica zawiera podwójne modlitewne wezwanie do Maryi i Chrystusa. Tę dwoistość podkreśla podział na dwie strofy, pozostające pod względem kompozycyjno‑wersyfikacyjnym we wzajemnej relacji wariantu. Właściwym adresatem pieśni jest Chrystus (bożyc), gdyż do niego jest skierowana konkretna, zamieszczona w końcowej pozycji utworu, prośba. Poprzedza ją zjednywanie adresata, które odbywa się w 2 etapach i przyjmuje postać pośrednią i bezpośrednią. W pierwszym etapie są dwie osoby pośredniczące: Maryja i Jan Chrzciciel. Szczególna rola pośredniczki przypada Maryi, przez podkreślenie jej przywilejów, z wysunięciem macierzyństwa Bożego (Bogu‑rodzica). Przywilej ten jest podstawą skuteczności pośredniczenia u Syna Bożego. Wymienienie postaci Jana Chrzciciela rozpoczyna drugi etap modlitwy, czyli drugą zwrotkę. W tej zwrotce modlitwa zwraca się do Chrystusa. Apostrofa do Chrystusa jest tylko jednowyrazowa, po niej następują prośby, a ostatecznie właściwa prośba ujęta jest lapidarnie w dwa kończące zwrotkę 8‑zgłoskowe wersety: A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt. Zwięzłość, typ modlitwy zintelektualizowanej, zawartość teologiczna wskazują (wg ks. K. Mrowca) na czas powstania przed kazaniami gnieźnieńskimi.
W postaci, w jakiej się zachowała, Bogurodzica niesie w sobie walor sztuki ponadczasowej, której upływ czasu nie zdołał zatrzeć cech najwyższego artyzmu. Jego przejawem jest idealna zgodność między głębią teologiczną tekstu i kunsztem muzycznej konstrukcji, będącej jego nośnikiem. Spoiwem słowa i melodii jest wyrafinowana prostota i zwięzłość.
Na polecenie biskupów, od XVIII w. Bogurodzica jest odśpiewywana co niedzielę przy grobie św. Wojciecha w Gnieźnie – jest to zwyczaj trwający do dzisiaj. Bogurodzicę śpiewa się też podczas Apelu jasnogórskiego – to z kolei powojenna tradycja, od czasu aresztowania prymasa Wyszyńskiego.

RT4ERCy0XodxH1

Ilustracja interaktywna: Współczesny zapis nutowy, "Bogurodzica”.

Ilustracja interaktywna: Współczesny zapis nutowy, "Bogurodzica”.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DraNXuBxr

Z XIV i XV w. zachowało się kilkadziesiąt jednogłosowych pieśni religijnych z polskimi tekstami. Przeważnie były one związane z okresem Wielkanocy (jak na przykład Chrystus zmartwychwstan jest), ze świętami Bożego Narodzenia i z kultem Matki Bożej.

RzXXT310jh1Ag1

Fotografia przedstawia nuty pieśni „Chrystus zmartwychwstan”. Jest to notacja współczesna.

Muzyka świecka

Najstarsze zachowane utwory wielogłosowe polskiego średniowiecza pochodzą z XIII w. Zostały odnalezione stosunkowo niedawno, bo dopiero w drugiej połowie XX w., a prace poszukiwawcze w polskich kościelnych archiwach są nadal prowadzone. Wśród anonimowych zabytków polskiej wielogłosowości są różne kompozycje i fragmenty utworów pochodzące z XIII–XV w., badane i przechowywane w bibliotekach w Starym Sączu, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Kórniku i Warszawie. Nie zawsze przetrwały jako oddzielne rękopisy, bo niekiedy zachowały się jedynie np. pocięte na paski i wykorzystane w postaci wyklejek introligatorskich w nowszych księgach. Ich zawartość pozwala jednak stwierdzić, że w XIII i kolejnych wiekach polska kultura muzyczna wchłaniała najnowsze osiągnięcia muzyki europejskiej.

Odnalezione źródła stanowią dowód, że istniała bezpośrednia łączność między klasztorem Klarysek w Nowym Sączu a Szkołą Notre Dame w Paryżu, a najnowsze ówczesne osiągnięcia wielogłosowej polifonii średniowiecznej były w polskim ośrodku klasztornym przyswojone i rozwijane. Jeden z rękopisów odnalezionych w Starym Sączu po 1970 r. zawiera czterogłosowy konduktus Omnia beneficia, którego wszystkie głosy utrzymane są w jednorodnej rytmice. Ta kunsztowna trzynastowieczna kompozycja jest unikatem, nie ma odpowiednika w żadnych innych znanych źródłach, posiada też specyficzne, lokalne cechy notacji.

Posłuchajmy utworu muzycznego Omnia beneficia (Wszystkie dobrodziejstwa), XIII w.

Łaciński tekst:

Omnia beneficia gaudia generatia variaque dat gratia, dulcia movens studia.
Laudare Deum qui salvat reum data venia.
Sapui, sicut fatui, nam ut potui, ita posui sed initui renui prout potui.
Si nunc regiro non est pro miro, quia sonui.

Z kolei rękopis odnaleziony w romańskim kościele św. Andrzeja zawiera trzygłosowy utwór Surrexit Christus hodie wiązany tematycznie ze Świętami Wielkiej Nocy i utrzymany w ścisłym stylu konduktowym.

Muzyka świecka w średniowiecznej Polsce w znacznie większym stopniu niż muzyka religijna, była związana z tradycją oralną, o wiele mniej jest więc o niej informacji i zabytków, a te zachowane pochodzą z późniejszych czasów niż zabytki muzyki religijnej. Mimo że nieliczne, posiadają jednak wysoką rangę artystyczną. Są wśród nich utwory okolicznościowe o bardzo zróżnicowanym charakterze: zarówno kunsztowny, podniosły MotetMotetMotet Cracovia civitas, jak i swawolna, żartobliwa, pieśń Breve regnum powstała na okazję wyboru króla żaków Akademii Krakowskiej podczas studenckiego tygodniowego świętowania. Z kolei tematyka religijna nie wykluczała również funkcji świeckiej – np. Bogurodzica była pieśnią rycerstwa, uroczystym hymnem wojsk polskich, utworem posiadającym w XV w. rangę hymnu państwowego. Tematyka religijna splotła się więc w Polsce z wątkami świeckimi. Nie inaczej było też w wypadku podniosłego hymnu Gaude Mater Polonia.
Breve regnum (Krótkie panowanie) z XV w. to anonimowa, dwugłosowa łacińska pieśń krakowskich żaków, traktująca o zwyczajowym wyborze króla studentów i związanej z tym całotygodniowej zabawie. Odpowiednio do swej tematyki posiada prostą, zwrotkową budowę, cechuje się żywym tempem, wyrazistą rytmiką i zadziornym charakterem. Posłuchajmy.

R1FUNSEDuVUOi1

Fotografia przedstawia fragment rękopisu „Breve regnum”.

Tekst w przekładzie Tadeusza Maklakiewicza:

Ot, królestwo się zakłada,
Krótko się w nim tylko włada
I zniesione w niwecz pada,
Kiedy minie władcy czas.

A krakowska nasza wiara,
O pomysłach co niemiara,
W myśl się profesorów stara
Króla obrać spośród nas.
Wybieramy Krakowiaka,
Z wszystkich najlepszego żaka,
Niczym lilija chłopaka
Przepełnego wszelkich kras.

I przez osiem dni z kolei
Blask tej władzy tak jaśnieje,
Która potem tak kruszeje,
Że pod rózgą pada gród.

Bo gdy króla się mianuje,
Już się studium zaniedbuje
I przez tydzień się próżnuje,
Niemą pustką wieje z klas.

Anonimowy kompozytor miał przekorne poczucie humoru – już pierwsze słowo rozpoczynające utwór: Breve (krótkie) nie jest wcale krótkie, jest to melizmat.
Wraz z rozwojem miast powstawały utwory uświetniające uroczystości patrycjatu miejskiego. Przykładem jest np. Cracovia civitas, trzygłosowy motet nieznanego kompozytora, powstały około 1420–1430 r. Tekst ułożył Stanisław Ciołek.
W polskim przekładzie Elwiry Buszewicz brzmi on następująco:

O, Krakowie sławny nasz!
Zgodność ludu twego znasz,
Kler nadzwyczaj liczny masz,
Statkiem zdobna męska twarz,
Matkom zawsze dzieci dasz,
Panny dzierżą cnoty straż,
Dóbr obfitość stroi cię.

Czyste zdroje cię zraszają,
Mosty brzegi rzek spajają,
Wzgórza straż jak wał ci dają.
Tu występni przepadają,
Prawi dary otrzymają.
Królowie w koronach stają
Wdzięczną łaską zdobiąc cię.
Tyś jest Stanisława chwała,
Ojca ojców strzeżesz ciała.
Tyś skarb braci. Blaskiem pała
Świetność twoja okazała.
Tu Jadwiga królowała,
Ledwie radość swą poznała,
Matka matek w grób już mknie.

Kwiat rycerstwa walecznego,
Obyczajem słynącego,
Błyszczy tutaj. Dla smutnego
Tyś zdrój miodu kojącego,
Żółcią nie zaprawionego.
Depcąc obraz zła wszelkiego
Wiedziesz wdzięczne pląsy swe.

Trwały pokój twą radością,
Który z Boską łaskawością,
Władysława dan mądrością.
Sam król, brzydząc się podłością,
Wzór ci daje swą godnością,
Jak pogardzać nieprawością,
Precz odrzucić to, co złe.

Patrzysz, jak królewska żona
Kwitnie wiekiem nie znaczona,
Samą cnotą ozdobiona,
Jak w majestat obleczona
Wiosna ku latu zwrócona.
A jej czystość niezmącona
Blask w pałace świetne śle.

Pięknych dwórek roje całe
Pomnażają pani chwałę.
Gdy ktoś serce ma zgorzkniałe,
Starczy mu spojrzenie małe
Na ich kształty doskonałe,
By pociechy zyskał trwałe
I uleczył serce swe.

Febus pośród gwiazd króluje,
Życie synom przekazuje.
Wpierw Władysław go raduje,
Po nim Kaźmierz następuje.
Stwórcy każdy więc dziękuje,
Myśl o ojcu doń kieruje,
Zofio, blask oblewa cię.

Niech o rodu los obawa
Serc już smutkiem nie napawa.
Niechaj brzmi świąteczna wrzawa!
Oto z lędźwi Władysława
Cne potomstwo, linia prawa,
Źródło pociech, przyszła sława
W naszych czasach rodzi się.

Ty, co świat utwierdzasz cały,
Stwórco, Dawco łask wspaniały,
Bycie bytów doskonały,
Upadłych ratunku stały,
Błagam Cię, grzesznik nieśmiały,
By życzliwe nieba słały
Ojczyźnie wesele swe.
Alleluja!

Posłuchajmy utworu muzycznego Cracovia civitas, anonim, XV w.

Jak można zaobserwować, muzyczna forma tego panegiryku na cześć Krakowa i królewskiej rodziny dzieli się na szereg odcinków przedzielonych wyrazistymi cezurami. Każdy z nich zakończony jest kadencją, charakteryzuje się samodzielnością rytmiczną i metryczną, a także wyraźną przewagą ruchliwej melodyki górnego głosu (wykonywanego wokalnie) nad dwoma dolnymi (co wskazuje na możliwość ich wykonania przez instrumenty). Głosy te przejmują jednak motywy górnego głosu na zasadzie imitacji, posiadają więc również pewną samodzielność. Narastająca ruchliwość i rozdrobnienie rytmiczne górnego głosu prowadzi do kulminacji – i powolnego, dostojnego zakończenia z rozbudowaną kadencją.

Inne zachowane zabytki rozwiniętej polifonii do tekstu polskiego w okresie późnego średniowiecza to kunsztowne i zawierające wiele oryginalnych cech kompozycje nieznanego autorstwa, takie jak Chwała Tobie, gospodzinie, dwugłosowa pieśń maryjna O najdroższy kwiatku Panieńskiej czystości i trzygłosowa kolęda Bądź wiesioła, Panno czysta.

Chwała Tobie, gospodzinie to pierwsza znana kompozycja wielogłosowa z polskim tekstem. Anonimowy twórca około połowy XV w. w trzygłosowym hymnie wysławia św. Stanisława, patrona Polski, który wiodąc swój żywot we cności, / wytrwał w swej sprawiedliwości. Melodii głosu najwyższego towarzyszą dwa głosy niższe (kontratenor i tenor, możliwe do wykonania instrumentalnego). Utwór jest niedługi i wydaje się dość prosty, jednak pojawiają się w nim krótkie imitacje głosów, świadczące o nietuzinkowych umiejętnościach nieznanego nam, niestety, twórcy. Co więcej, widać w nim wyraźne elementy stylu szkoły burgundzkiej.

O najdroższy kwiatku Panieńskiej czystości anonimowego kompozytora z XV w. to dwugłosowa, płynna, ozdobna polifonia z elementami stylu burgundzkiego.

Posłuchajmy utworu muzycznego O najdroższy kwiatku… w wersji na fidel płocką

Bądź wiesioła, Panno czysta, anonim z XV w., to trzygłosowy utwór z elementami stylu szkoły burgundzkiej, takimi jak fauxbourdon (równoległe pochody współbrzmień tercjowo‑sekstowych), utrzymany w stylu konduktowym. Posiada rymowany tekst o wyraźnych cezurach. Ma hymniczny charakter, odznaczają go charakterystyczne kadencje z kwintą.

Pierwszym znanym z imienia kompozytorem polskim tworzącym muzykę polifoniczną i zarazem najwybitniejszym kompozytorem polskiego średniowiecza był Mikołaj z Radomia. Działał w pierwszej połowie XV w. Na zachowany do dziś dorobek kompozytora składa się niewiele utworów, wśród nich trzy pary części mszy: Gloria i Credo, dwie ballady (albo ballada i motet Hystorigraphi aciem), Alleluja oraz słynny Magnificat (hymn Maryi ku chwale Bożej z tekstem zaczerpniętym z Ewangelii), utwór posiadający cechy najbardziej awangardowej wówczas szkoły burgundzkiej (fauxbourdon, symetryczna budowa).

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj z Radomia, Magnificat

Jedna z ballad Mikołaja z Radomia zachowała się bez tekstu, dlatego współcześnie wykonuje się ją instrumentalnie. Pod drugą w rękopisie umieszczono łaciński tekst wiersza Stanisława Ciołka Hystorigraphi aciem – panegiryku z okazji narodzin królewicza Kazimierza – 16 maja 1426 (zm. 1427), jest więc również określana zamiennie jako motet.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj z Radomia, Hystorigraphi aciem

R17oBhsOt4x2p1

Fotografia przedstawia fragment utworu Mikołaja z Radomia. Jest to „Rękopis Krasińskich” (Kras 52).

Jako przedstawiciel trzygłosowej polifonii Mikołaj z Radomia jest zaliczany do najwybitniejszych twórców europejskich I połowy XV w. Wyjątkowo ciekawą, nietuzinkową postacią polskiej i europejskiej muzyki XV w. jest również Piotr z Grudziądza – Petrus Wilhelmi de Grudencz (1392–ok. 1480). Jego podróże i kontakty z różnymi środowiskami uczyniły go twórcą międzynarodowym. Był przedstawicielem środkowoeuropejskiego nurtu popularnej twórczości pieśniowo‑motetowej. Znaczna jej część mogła mieć również zastosowanie liturgiczne. Piotr z Grudziądza napisał kilkadziesiąt wielogłosowych utworów religijnych i świeckich. Większość jego kompozycji to wielotekstowe motety łacińskie, podpisywane charakterystycznym akrostychem – Petrus, który składał się zawsze z pierwszych liter kolejnych słów tekstu. Akrostych ten był unikatem, gdyż popularne w owym czasie akrostychy zwykle były pierwszymi literami wersów lub zwrotek. Można przypuszczać, że Piotr z Grudziądza samodzielnie pisał teksty do swoich kompozycji.

Posłuchajmy utworu muzycznego Piotr z Grudziądza, motet Predulcis eurus turbinis

Muzyka średniowieczna

U schyłku XV i na początku XVI w. – a zatem na przełomie epok – żył w Polsce i tworzył mnich bernardyński (z zakonu franciszkanów obserwantów) bł. Władysław z Gielniowa (ok. 1440–1505). Władysław – lub wg niektórych źródeł Ładysław – to imię zakonne (na chrzcie otrzymał imiona Marcin Jan). Tworzył on poezje i pieśni religijne łacińskie i polskie, częściowo o niepewnym autorstwie, z których najbardziej znany jest Żołtarz Jezusów (pierwsza wersja pochodzi z 1488 r.), utwór wydany w Krakowie w 1558 r. – i dlatego, a także ze względu na jego ówczesną popularność, dorównującą pieśniom wydawanym w szesnastowiecznych kancjonałach, przez niektórych autorów traktowany już jako przykład muzyki polskiego renesansu.
Jak mogliśmy zaobserwować, zdecydowaną przewagę wśród zabytków muzyki w średniowiecznej Polsce posiada twórczość religijna, a o muzyce świeckiej, mimo że rozwijała się bujnie, mniej jest informacji, nieliczne są źródła. Zachowane zabytki muzyki świeckiej to przede wszystkim utwory okolicznościowe wokalno‑instrumentalne o bardzo zróżnicowanym charakterze, muzyka instrumentalna, taneczna, muzyka dworska. Informacje o muzyce na dworze królewskim i dworach książęcych w średniowiecznej Polsce dokumentują jej rozwój od XI w. Za czasów Jadwigi i Władysława Jagiełły powstała pierwsza stała kapela dworska. W XIV w. rozpowszechniła się w Polsce muzyka organowa, choć brak zachowanych instrumentów z tego czasu.

R4k4OaNcLlu7v

Ilustracja interaktywna przedstawia: Psalterium. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Cordi to po łacinie „struny”, czyli instrumenty strunowe, chordofony. Należy do nich psalterium, które jest rodzajem średniowiecznej cytry (cithara). Zanim instrument otrzymał swą nazwę, określany był mianem decacordum, gdyż miał początkowo dziesięć strun (z czasem liczba strun powiększyła się). Grano na nim palcami lub młoteczkami (wówczas psalterium przekształciło się w cymbały).

Ilustracja interaktywna przedstawia: Psalterium. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Cordi to po łacinie „struny”, czyli instrumenty strunowe, chordofony. Należy do nich psalterium, które jest rodzajem średniowiecznej cytry (cithara). Zanim instrument otrzymał swą nazwę, określany był mianem decacordum, gdyż miał początkowo dziesięć strun (z czasem liczba strun powiększyła się). Grano na nim palcami lub młoteczkami (wówczas psalterium przekształciło się w cymbały).

1

1. Cordi to po łacinie „struny”, czyli instrumenty strunowe, chordofony. Należy do nich psalterium, które jest rodzajem średniowiecznej cytry (cithara). Zanim instrument otrzymał swą nazwę, określany był mianem decacordum, gdyż miał początkowo dziesięć strun (z czasem liczba strun powiększyła się). Grano na nim palcami lub młoteczkami (wówczas psalterium przekształciło się w cymbały).

R1UZ2YR1hAlwJ

Ilustracja interaktywna przedstawia: Tubmaryna. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Tubmaryna (bądź: tuba maryna, trompeta marina - „tuba morska”) była chordofonem posiadającym tylko 1 strunę rozpiętą na pudle rezonansowym, był to więc monochord. W późniejszym czasie umieszczano dwie struny, poruszane smyczkiem. Instrument ten, o charakterystycznym niskim brzmieniu przypominającym trąbę, zanikł na początku XVIII w.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Tubmaryna. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Tubmaryna (bądź: tuba maryna, trompeta marina - „tuba morska”) była chordofonem posiadającym tylko 1 strunę rozpiętą na pudle rezonansowym, był to więc monochord. W późniejszym czasie umieszczano dwie struny, poruszane smyczkiem. Instrument ten, o charakterystycznym niskim brzmieniu przypominającym trąbę, zanikł na początku XVIII w.

1

1. Tubmaryna (bądź: tuba maryna, trompeta marina - „tuba morska”) była chordofonem posiadającym tylko 1 strunę rozpiętą na pudle rezonansowym, był to więc monochord. W późniejszym czasie umieszczano dwie struny, poruszane smyczkiem. Instrument ten, o charakterystycznym niskim brzmieniu przypominającym trąbę, zanikł na początku XVIII w.

RCQEPvGPKZkU9

Ilustracja interaktywna przedstawia: Szałamaje. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Szałamaja to instrument dęty drewniany, stroikowy, powstały w XIII w., będący poprzednikiem dzisiejszego oboju, przez który został wyparty w XVIII w. Różne rodzaje szałamaj, o różnej wielkości, zestawione w zespół, pozwalały uzyskać dużą rozpiętość skali mocnych, przenikliwych dźwięków.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Szałamaje. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Szałamaja to instrument dęty drewniany, stroikowy, powstały w XIII w., będący poprzednikiem dzisiejszego oboju, przez który został wyparty w XVIII w. Różne rodzaje szałamaj, o różnej wielkości, zestawione w zespół, pozwalały uzyskać dużą rozpiętość skali mocnych, przenikliwych dźwięków.

1

1.

R1802Cb5Bh1Kl

Ilustracja interaktywna przedstawia: Portatyw. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Był niewielkim instrumentem z ołowianymi piszczałkami o jednakowym przekroju, którego skala miała zakres około dwóch i pół oktawy. Ze względu na konstrukcję tego instrumentu umożliwiającą zawieszenie go na szyi grającego, portatyw używany był np. w czasie procesji liturgicznych. Był też instrumentem przydatnym o wykonywania muzyki świeckiej. Największą popularnością cieszył się w XV w., lecz później został zapomniany.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Portatyw. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Był niewielkim instrumentem z ołowianymi piszczałkami o jednakowym przekroju, którego skala miała zakres około dwóch i pół oktawy. Ze względu na konstrukcję tego instrumentu umożliwiającą zawieszenie go na szyi grającego, portatyw używany był np. w czasie procesji liturgicznych. Był też instrumentem przydatnym o wykonywania muzyki świeckiej. Największą popularnością cieszył się w XV w., lecz później został zapomniany.

1

1. Był niewielkim instrumentem z ołowianymi piszczałkami o jednakowym przekroju, którego skala miała zakres około dwóch i pół oktawy. Ze względu na konstrukcję tego instrumentu umożliwiającą zawieszenie go na szyi grającego, portatyw używany był np. w czasie procesji liturgicznych. Był też instrumentem przydatnym o wykonywania muzyki świeckiej. Największą popularnością cieszył się w XV w., lecz później został zapomniany.

RyioapqzUbZw4

Ilustracja interaktywna przedstawia: Fidel. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Popularny w średniowieczu instrument z rodziny chordofonów smyczkowych o różnych odmianach kształtów, rozmiarów, liczbie strun i skali, o korpusie zbudowanym z jednego kawałka drewna. Większość wersji fideli do XIV w. posiadała strunę burdonową. Wersje 4-strunowe (bez burdonu) zbliżały się strojem do XVII-wiecznych skrzypiec tenorowych. Fidel na obrazach Hansa Memlinga jest instrumentem czterostrunowym o wydatnym wcięciu w pudle rezonansowym. Współczesne rekonstrukcje instrumentu z obrazu Memlinga posiadają dźwięk mocny, czysty, podobny do dźwięku skrzypiec.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Fidel. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Popularny w średniowieczu instrument z rodziny chordofonów smyczkowych o różnych odmianach kształtów, rozmiarów, liczbie strun i skali, o korpusie zbudowanym z jednego kawałka drewna. Większość wersji fideli do XIV w. posiadała strunę burdonową. Wersje 4-strunowe (bez burdonu) zbliżały się strojem do XVII-wiecznych skrzypiec tenorowych. Fidel na obrazach Hansa Memlinga jest instrumentem czterostrunowym o wydatnym wcięciu w pudle rezonansowym. Współczesne rekonstrukcje instrumentu z obrazu Memlinga posiadają dźwięk mocny, czysty, podobny do dźwięku skrzypiec.

1

1. Popularny w średniowieczu instrument z rodziny chordofonów smyczkowych o różnych odmianach kształtów, rozmiarów, liczbie strun i skali, o korpusie zbudowanym z jednego kawałka drewna. Większość wersji fideli do XIV w. posiadała strunę burdonową. Wersje 4-strunowe (bez burdonu) zbliżały się strojem do XVII-wiecznych skrzypiec tenorowych. Fidel na obrazach Hansa Memlinga jest instrumentem czterostrunowym o wydatnym wcięciu w pudle rezonansowym. Współczesne rekonstrukcje instrumentu z obrazu Memlinga posiadają dźwięk mocny, czysty, podobny do dźwięku skrzypiec.

Posłuchajmy ostatniego przykładu – na fideli płockiej będzie wykonany Oberek.

Posłuchajmy utworu muzycznego Oberek, fidel płocka

W XV w. Polska przeżywała okres wielkiej pomyślności politycznej, gospodarczej, był to również czas bardzo owocny w rozwoju polskiej kultury. Wiek, w którym powstały tak genialne dzieła, jak ołtarz Wita Stwosza i Kronika Jana Długosza, a Uniwersytet w Krakowie zaczął słynąć jako jeden z najważniejszych ośrodków intelektualnych Europy, również w muzyce polskiej zaznaczył się jako epoka wielkiego rozkwitu. Tymczasem Złoty Wiek w kulturze polskiej miał... dopiero nadejść.

Zadania

R1Wou7Jmqj4ZB

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij pojęcie: Ars nova.

Wyjaśnij pojęcie: Ars nova.

Na obrazie Hansa Memlinga przedstawiającym muzykujących aniołów nazwij wszystkie chordofony (instrumenty strunowe) i zaznacz je poniżej.

• psalterium
• tubmaryna
• lutnia
• harfa
• fidel
• gitara
• skrzypce
• altówka
• wiolonczela
• lira

Słownik pojeć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

RdLtUtZBJFXh01

Fotografia przedstawia dzieło sztuki Jana Matejki pt. „Chrzest Polski". Po prawej stronie obrazu stawiany jest krzyż. Na fotografii jest wielu ludzi w charakterystycznych dla epoki strojach. Wydarzenie odbywa się na brzegach Jeziora Lednickiego w Wielkopolsce. Najważniejszą postacią na obrazie jest książę Mieszko I wsparty lewą ręką o krzyż, a prawą o miecz symbolizujący jego władzę. Za krzyżem po prawej stronie obrazu stoją członkowie książęcej drużyny. Po lewej stronie obrazu Matejko namalował w stroju pontyfikalnym świętego Wojciecha, który chrzci Czcibora – młodszego brata księcia Mieszka.

R1TZRdL5MLgMW1

Fotografia przedstawia drzwi Gnieźnieńskie, scena męczeńskiej śmierci św. Wojciecha. Osoba jest poddawana torturom. Tablica na foto wygląda na wykonaną z metalu i ciężką.

ReQJvj06bJK021

Fotografia przedstawia jedną z bogato zdobionych kart „Sakramentarza tynieckiego”. Fotografia przedstawia zdjęcie Jezusa na krzyżu. Ma przepasaną w pasie szatę, spuszczoną głowę, przybite nogi i dłonie do krzyża.

RIrOPrybQwHe21

Fotografia przedstawia obraz „Psałterz nocny” („Psalterium Nocturnum”), jest to jedna z miniatur, skryptorium w Lubiążu z 1240 r. Na obrazku znajduje się Jezus ukrzyżowany na krzyżu. Pod krzyżem znajdują się dwie postaci kobiet w szatach.

RxaQcD5GXlQjc1

Fotografia przedstawia na głównym planie Świętego Stanisława, pod nim klęczą modlący się wierni, miniatura pochodzi z XVI w. Ilustracja jest utrzymana w złoto-czerwono-niebieskich barwach.

Biblioteka muzyczna