Ważne daty

Muzyka włoska w XVI wieku

Wiek XV w muzyce europejskiej wyróżnia się dominacją kompozytorów franko‑flamandzkich, którzy stworzyli uniwersalny styl muzyczny. W XVI w. obok działalności kolejnych generacji kompozytorów pochodzących z północy kontynentu, istotną rolę zaczynają odgrywać rodowici kompozytorzy włoscy: Costanzo Festa (I poł. XVI w.), Luca Marenzio, Andrea Gabrieli i jego bratanek Giovanni Gabrieli - organista Bazyliki Św. Marka w Wenecji, Giovanni Pierluigi da Palestrina, a także znakomity twórca madrygałów Gesualdo da Venosa i pionier muzyki barokowej Claudio Monteverdi.

Wśród licznych miast na Półwyspie Apenińskim o bogatej tradycji muzycznej, szczególne znaczenie ogrywały dwa ośrodki o skrajnie odmiennych poglądach estetycznych: konserwatywny Rzym oraz awangardowa Wenecja. Szkoły, które uformowały się w tych ośrodkach odegrały istotną rolę nie tylko w muzyce XVI w. ale i w kolejnej epoce – baroku.

Określenie szkoła rzymska odnosi się głównie do twórczości wybitnego kompozytora renesansu – Giovanniego Pierluigi da Palestrina. Działający w Wiecznym Mieście poprzednicy Palestriny bazowali w swej twórczości na powszechnym wówczas w Europie stylu franko‑flamandzkim, wprowadzając do niego własne innowacje. Dopiero w twórczości Palestriny ukształtował się w pełni nowy odrębny styl.

Twórcy szkoły rzymskiej

Wśród poprzedników Palestriny należy wskazać m.in. Costanzo Feste i Giovanniego Animuccie.

R1ZpYE2VSWjbg1

Obraz w ponurej tonacji przedstawia portret Costanzo Festa. Mężczyzna ma ciemne brwi i wąsy. Na szyi ma założony pokaźny, falowany kołnierz - kryzę.

Costanzo Festa urodził się ok. 1490 r. w Villafranca Piemonte, niedaleko Turynu. Od 1517 r. do śmierci w 1545 r. działał jako śpiewak i kompozytor Kapeli Sykstyńskiej w Rzymie. Był wysoko ceniony przez współczesnych. W jego twórczości widoczne są wpływy niderlandzkie. Jego kompozycje zapoczątkowały styl szkoły rzymskiej, rozwijany później przez G. Animuccię oraz zwłaszcza G.P. da Palestrinę. Festa był ponadto jednym z pierwszych twórców madrygału renesansowego.

R5p7n72evthJC1

Czarno-biały obraz przedstawiający Giovanni Animuccia - był to włoski kompozytor. Starszy mężczyzna z zarostem i wąsem. Ubrany w białą koszulę i czarną marynarkę. Mężczyzna spogląda w swoją lewą stronę.

Giovanni Animuccia urodził się ok. 1514 r. we Florencji. W 1555 r. objął stanowisko kapelmistrza Bazyliki św. Piotra, które piastował do śmierci w 1571 r. Poprzednikiem i następcą Animucci na tym stanowisku był Giovanni Pierluigi da Palestrina. Styl Animucci wyróżnia rezygnacja ze skomplikowanej polifonii na rzecz homofonii, deklamacyjność oraz prostota rytmiczna.

R1YvEkfrxGRTm1

Obraz przedstawiający portret Giovanni Pierluigi da Palestrina – włoski kompozytor epoki renesansu. Młody mężczyzna, ma krótkie włosy i gęstą brodę. Spojrzenie zawistne i wyraziste.

Najważniejszym twórcą szkoły rzymskiej w okresie renesansu był Giovanni Pierluigi da Palestrina.
Urodził się w położonej w pobliżu Rzymu miejscowości Palestrina w 1525 r. W dzieciństwie był śpiewakiem chóru w rzymskiej Bazylice Santa Maria Maggiore, gdzie także uczył się śpiewu i kontrapunktu. Doświadczenie zdobywał w rodzinnej Palestrinie, będąc muzykiem w katedrze Santa Agapito. Przełomowym wydarzeniem w jego życiu był wybór w roku 1550 biskupa rodzinnej Palestriny, Giovanniego Marii del Monte na papieża, który przybrał imię Juliusz III. Już rok później w 1551 r. Palestrina otrzymuje posadę przy Bazylice św. Piotra w Rzymie, będąc tam początkowo nauczycielem śpiewu, a następnie kapelmistrzem założonej przez papieża Juliusza II w I poł. XVI w. Capelli Giulia.
W tym czasie wydał w Rzymie swą Pierwszą Księgę Mszy, dedykowaną papieżowi Juliuszowi III, co uwidocznione zostało na stronie tytułowej tego zbioru.

R1aufYZrBf4yk1

Fotografia ukazuje Bazylikę św. Piotra - rzymskokatolicka bazylika na Watykanie, zbudowana w latach 1506–1626, na miejscu starszej bazyliki wczesnochrześcijańskiej, fundacji cesarza Konstantyna Wielkiego. Bazylika watykańska jest drugim co do wielkości kościołem na świecie. Na fotografii widać bardzo wystawny budynek z wieloma fasadami i kolumnami. Kolorystyka budynku jest jasna, piaskowa.

Działalność Palestriny

W 1555 r. z polecenia papieża, z pominięciem obowiązującej procedury rekrutacyjnej Palestrina został członkiem elitarnej Kapeli Sykstyńskiej. Co więcej, objął to stanowisko, mimo pozostawania w związku małżeńskim. Po śmierci papieża Juliusza III i krótkim pontyfikacie Marcelego II na tronie piotrowym zasiadł Paweł IV. Z jego inicjatywy usunięto z Kapeli Sykstyńskiej żonatych jej członków, w tym Palestrinę.

R1Gw5THI1UVeH1

Fotografia ukazuje fragment budynku Kaplicy Sykstyńskiej – papieska kaplica w Pałacu Watykańskim. Jest to prostokątne pomieszczenie o długości 40,93 m, szerokości 13,41 m i wysokości 20,70 m. Przykrywa je sklepienie kolebkowe z lunetami. Dzieli je ażurowa balustrada wykonana przez Mino da Fiesole.

W tym samym 1555 roku kompozytor objął stanowisko kapelmistrza w Bazylice św. Jana na Lateranie – katedrze biskupa Rzymu, siedzibie papieża do czasów niewoli awiniońskiej.

R101nTMjUdIyc1

Fotografia ukazuje Bazylikę św. Jana na Laterianie – katedra biskupa Rzymu, jedna z czterech bazylik większych, jedna z wielu bazylik papieskich. Układ pilastrów i półkolumn podkreśla pięcionawowe wnętrze bazyliki. Poniżej gzymsu widoczny jest napis: Omnium Ecclesiarum Urbis et Orbis Mater et Caput – Matka i Głowa Wszystkich Kościołów Miasta i Świata. Znaczy to, że świątynia ta jest katedrą papieży – biskupów Rzymu i zwierzchników całego Kościoła. Fasadę wieńczy piętnaście siedmiometrowych figur, przedstawiających doktorów Kościoła z rzeźbą Chrystusa ustawioną w centralnej części.

Po kilku latach działalności zrezygnował ze stanowiska i objął funkcję kapelmistrza Bazyliki Santa Maria Maggiore. Na przełomie lat 60‑tych i 70‑tych XVI w. nawiązał współpracę z kardynałem Hippolito II d’Este, w którego rzymskich rezydencjach prowadził zespoły muzyczne. W 1567 w. wydana została w Rzymie II Księga Mszy, zawierająca słynną Missae Papae Marceli, dedykowaną wspomnianemu papieżowi Marcellemu II. Msza ta uważana była za wzorcową realizację postanowień Soboru Trydenckiego odnoszących się do muzyki wykorzystywanej podczas nabożeństw.

W 1571 r. Palestrina został ponownie kapelmistrzem Capelli Giulia uświetniającej nabożeństwa w Bazylice św. Piotra. Stanowisko to pełnił do śmierci w 1594 r. W tych latach kompozytor przeżył śmierć wielu bliskich osób, co skłoniło go nawet do przyjęcia niższych święceń kapłańskich. Niedługo później jednakże wstąpił w nowy związek małżeński, który rozpoczął nowy pomyślny okres w jego życiu, także w sferze materialnej. Palestrina planował na starość powrócić do rodzinnego miasta, jednakże z początkiem 1594 r. zmarł i został pochowany w Bazylice św. Piotra.

Styl szkoły rzymskiej

Wykształcony w twórczości Palestriny styl szkoły rzymskiej, będący odpowiedzią na postulaty sformułowane na Soborze Trydenckim, odznaczał się przewagą diatoniki, prostych spokojnych rytmów i brakiem silnych kontrastów. Przejrzysta faktura zapewniała czytelność tekstu. W twórczości szkoły rzymskiej prym wiedzie muzyka religijna – głównie msze i motety. Unikano elementów świeckich, stąd cantus firmusCantus firmuscantus firmus czerpano z chorału gregoriańskiego. Konserwatywny, nabożny charakter stylu szkoły rzymskiej był następstwem odrzucenia awangardowych rozwiązań stosowanych zwłaszcza w świeckich madrygałach.

Szczególne miejsce w twórczości Palestriny zajmuje ponad sto mszy. Mimo zakazu sformułowanego na Soborze Trydenckim pozostawił on po sobie liczne msze‑parodie, bazujące na wielogłosowych kompozycjach świeckich. Obok nich jego twórczość wypełnia ponad pięćset motetów, w których wykorzystywał melodie zaczerpnięte z chorału gregoriańskiego. Przykładem jest motet będący opracowaniem tekstu hymnu do Ducha św. – Veni Creator Spiritus. W tej polifonicznej kompozycji Palestrina wykorzystuje motywy gregoriańskiej melodii hymnu, co ilustrują zestawione przykłady muzyczne.

Jednym z najcięższych zarzutów wysuwanych przez dostojników kościelnych na Soborze w Trydencie był brak czytelności tekstu w kompozycjach polifonicznych. Był on skutkiem stosowania techniki przeimitowanaTechnika przeimitowanatechniki przeimitowana, która odegrała szczególnie istotną rolę w twórczości kompozytorów franko‑flamandzkich. Palestrina rezygnując z komplikacji faktury zapewnił swym kompozycjom czytelność tekstu, czego przykładem jest m.in. opracowanie tekstu sekwencji Stabat Mater Dolorosa.

Lata 70‑te XVI w. były dla Palestriny czasem intensywnej pracy nad motetami. W późniejszych latach jego twórczość wzbogaciła się o inne gatunki. Wydał w tym czasie m.in.: dwie księgi madrygałów religijnych (1581, 1594), trzy księgi motetów (1583‑84), lamentacjeLamentacjelamentacje (1588), hymny (1589), opracowanie Magnificat (1591), ofertoriaOfertoriumofertoria (1593), litanie (1593), 2 księgi mszy (1594).

Muzyka Palestriny będąca uniwersalnym głosem kościoła katolickiego oddziaływała na innych kompozytorów nie tylko w Italii. Styl szkoły rzymskiej przeszczepiony został zwłaszcza do ultra katolickiej Hiszpanii za sprawą bliskich kontaktów tego kraju z Rzymem. Odnaleźć go można zwłaszcza w twórczości Tomása Luisa de Victorii, którą od twórczości rzymskiego mistrza odróżnia większa emocjonalność i mistycyzm. Jednym z najznakomitszych jego dzieł jest Officium Hebdomadae Sanctae przeznaczone na Wielki Tydzień. De Victoria zmarł w 1611 r. w Madrycie.

Kontynuacja stylu szkoły rzymskiej

Po śmierci Palestriny najwybitniejszym przedstawicielem szkoły rzymskiej był kapelmistrz i śpiewak Kapeli Sykstyńskiej Gregorio Allegri, którego najsłynniejszym utworem jest 9‑głosowe Miserere, wykonywane podczas Wielkiego Tygodnia w Kaplicy Sykstyńskiej.

Styl szkoły rzymskiej przetrwał, mimo zmiany poglądów estetycznych w epoce baroku. Pozostał wzorem kościelnego stylu a cappellaA cappellaa cappella, określano go mianem stile osservatoStile osservatostile osservato lub stile romano, w przeciwieństwie do barokowego stile moderno. Co ciekawe, wielu znakomitych kompozytorów tworzyło w obu stylach równocześnie, m.in. Claudio Monteverdi, ale także wiek później znakomity polski kompozytor Grzegorz Gerwazy Gorczycki.

Do licznych kontynuatorów stylu szkoły rzymskiej w późnym renesansie i baroku należeli m.in. G. M. Nanino, F. Anerio, D. Mazzocchi, O. Benevoli, A. Caldara.

Szczególne zainteresowanie twórczością Palestriny i stylem jego muzyki nastąpiło w XIX wieku. Reformatorzy liturgii skupieni wokół powstałego w Niemczech ruchu cecyliańskiegoRuch cecyliańskiruchu cecyliańskiego dążyli do wyeliminowania świeckiej muzyki z liturgii i przywrócenia właściwych wg. nich w liturgii gatunków – chorału gregoriańskiego oraz polifonii a cappella.

Zadania

Słownik pojęć

Galeria dzieł sztuki

R1ZpYE2VSWjbg1

Obraz w ponurej tonacji przedstawia portret Costanzo Festa. Mężczyzna ma ciemne brwi i wąsy. Na szyi ma założony pokaźny, falowany kołnierz - kryzę.

R5p7n72evthJC1

Czarno-biały obraz przedstawiający Giovanni Animuccia - był to włoski kompozytor. Starszy mężczyzna z zarostem i wąsem. Ubrany w białą koszulę i czarną marynarkę. Mężczyzna spogląda w swoją lewą stronę.

R1YvEkfrxGRTm1

Obraz przedstawiający portret Giovanni Pierluigi da Palestrina – włoski kompozytor epoki renesansu. Młody mężczyzna, ma krótkie włosy i gęstą brodę. Spojrzenie zawistne i wyraziste.

Biblioteka muzyczna