Zbigniew Herbert – poeta kultury. Analiza wybranych wierszy
Zbigniew Herbert – poeta kultury. Analiza wybranych wierszy
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń:
zna i wyjaśnia pojęcie klasycyzmu
zna historyczne odmiany klasycyzmu oraz reprezentantów i ich literackie przedstawienia
wymienia fakty z biografii oraz najbardziej znane utwory Zbigniewa Herberta
b) Umiejętności
Uczeń potrafi:
wskazać cechy charakterystyczne twórczości Z. Herberta: motyw kresów, małej ojczyzny, podróże, poezja kultury, poezja wartości etycznych, konfrontacja dziedzictwa z wydziedziczeniem, zwrot ku antykowi
dokonać interpretacji wierszy: Apollo i Marsjasz i Dlaczego klasycy oraz skonfrontować ich treść z realiami współczesności
2. Metoda i forma pracy
Wykład, analiza wierszy, dyskusja, nauczanie sytuacyjne
3. Środki dydaktyczne
Egzemplarze wierszy Zbigniewa Herberta: Apollo i Marsjasz oraz Dlaczego klasycy
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel w formie krótkiego wykładu przedstawia informacje o autorze: motyw kresów, małej ojczyzny, podróże (w rozmowie z Adamem Michnikiem o swoich podróżach Herbert opowiada tak: „Płynie się tylko do źródeł, pod prąd, z prądem płyną śmiecie. I czy się dopłynie, czy się nie dopłynie, kształci się, wyrabia mięśnie”).
Następnie wyjaśnia, jak należy rozumieć hasło: Herbert – poeta kultury.
Określenie Herberta poetą kultury uzasadnione jest przede wszystkim obecnością dziedzictwa kulturowego w utworach poetyckich: mitów antycznych, Biblii, historii, filozofii, malarstwa i muzyki, literatury, wielkich postaci historycznych i literackich.
Potem wyjaśnia pojęcie klasycyzmu – prezentuje jego syntezę, a także innych poetów kultury.
Odwołując się do biografii poety, tłumaczy znaczenie hasła: Herbert – moralista.
W centrum utworów umieszcza wysokie, odwieczne wartości etyczne i prowadzi ich wnikliwą analizę z perspektywy człowieka współczesnego, doświadczonego historią i politycznymi przeobrażeniami drugiej połowy XX wieku.
Lata debiutu Zbigniewa Herberta to świat ruin, reżim stalinowski, komunizm, relatywizm, a wiersze Herberta to głos humanisty wydobywającego fundamentalną dla kultury humanistycznej wartość ludzkiej osoby, poszczególnego istnienia, wystąpienie przeciw ideologii tamtych lat.
Jak wygląda konfrontacja kultury ze światem współczesnym, skażonym wojną i polityką, konfrontacja dziedzictwa z wydziedziczeniem?
Charakterystyczne dla jego twórczości jest podmiotowość, nawiązania do przeszłości, wydziedziczenie, zwrot ku antykowi.
W wywiadzie z samym sobą, pt. Rozmowa o pisaniu wierszy, Herbert napisał: „ (…) jesteśmy ogniwem w wielkim łańcuchu pokoleń. To zobowiązuje”.
b) Faza realizacyjna
Przechodząc do analizy utworu, proponuje, by krzyk Marsjasza potraktować jako punkt wyjścia do rozważań o estetyce i etyce.
Wyjaśnia, że celem ćwiczenia będzie analiza wiersza Apollo i Marsjasz jako reinterpretacji mitu antycznego z punktu widzenia człowieka XX wieku. Pracę uczniów moderuje pytaniami:
- Jak mitologia przedstawia pojedynek muzyków?
- Jak w słowie oddany jest krzyk Marsjasza? Jak można go opisać?
- Co Marsjasz próbuje przekazać? Jakie uczucia uzewnętrznia?
- Jak reaguje bóg zwycięzca, mistrz o słuchu absolutnym?
- W jaki sposób Herbert rozwiązuje problem relacji między sztuką a cierpieniem?
- Jak rewiduje koncepcję klasyków, iż krzyk jest wrogiem poezji, że piękno, które jest harmonijną syntezą prostoty i wielkości, ma swoje odbicie w ciszy i spokoju?
Podsumowując pracę uczniów, może wygłosić krótki wykład:
Herbert świadomy jest faktu, iż nasze stulecie, przesycone cierpieniem, domaga się wyrazu. Artysta powinien sprostać zadaniu, jeśli chce, by jego sztuka była prawdziwa. Musi zstąpić z piedestału dziedzictwa do gwałtu i brudu wydziedziczonej współczesności. Poeta stawia zatem pytanie, jak przełożyć na język poezji ból, cierpienie, mękę. Jednocześnie w wierszu Pan Cogito a pop (1974) mówi:
„(…) krzyk wymyka się formie
jest uboższy od głosu
i choć (…) wyraża prawdę uczuć
to jednak (…) szuka utraconego raju”
Herbert pozostawia swe pytania i dylematy bez jednoznacznej odpowiedzi. Bowiem w jego poezji nie chodzi, ani o obronę współczesności, ani o gloryfikację przeszłości. Poeta jest zawsze ponad czasem historii i kultury, po stronie człowieka, i to przez wzgląd na jego dobro, zarówno demaskuje słabość współczesnej rzeczywistości, jak też – poprzez świadomość dzisiejszego człowieka, obnaża często zimną, okrutną doskonałość dziedzictwa.
Następnie prowadzący prosi o krótką dyskusję na temat: Dlaczego klasycy – żywotność klasycyzmu jako jednego z głównych nurtów naszej kultury. Proponuje, by wykorzystać fragment Wojny peloponeskiej, opis własnego, tj. Tukidydesa, losu:
„W porozumieniu ze strategiem Euklesem, dowódcą tamtejszej załogi ateńskiej, wysyłają gońca z wezwaniem o pomoc do drugiego stratega na odcinku trackim, Tukidydesa, syna Olorosa, autora tej książki. (…) Tukidydes wysłuchawszy zlecenia, szybko popłynął z siedmioma okrętami, które miał pod ręką.
Tak się złożyło, że po mej strategii w Amfipolis musiałem dwadzieścia lat spędzić z dala od ojczyzny”.
Prosi uczniów o odpowiedź na pytanie: jak powściągliwość w opisywaniu klęski oddaje Herbert? Aby ułatwić pracę sugeruje, by odnaleźć tę najważniejszą zwrotkę, opowiedzieć o jej wyjątkowości i zestawić ją z tytułem wiersza. Pomocne mogą się w tej pracy okazać odpowiedzi na pytania:
- W jaki sposób opowiada się tu dramat człowieka?
- Jakie pojęcia ewokuje wiersz?
c) Faza podsumowująca
Podsumowując lekcję, nauczyciel prosi o zastanowienie się nad problemem, jak nie narażając się na śmieszność lub lekceważenie, można po Oświęcimiu i Kołymie, po Katyniu, po Borowskim i Różewiczu zalecać sięganie po wzory przeszłości, kultywować tradycyjny system wartości?
5. Bibliografia
Herbert Zbigniew, Apollo i Marsjasz; Dlaczego klasycy [w:] Zbigniew Herbert, Poezje wybrane, na angielski przełożyli John i Bogdana Carpenter, Czesław Miłosz, Peter Dale Scott. Wybór Tomasz Kunz, posłowie John i Bogdana Carpenter, Wyd. Literackie, Kraków 2000.
Kornhauser Julian, Uśmiech Sfinksa. O poezji Zbigniewa Herberta, Wyd. Literackie, Kraków 2001.
Kowalczyk Andrzej S., Klasycyzm dzisiejszy w liryce Zbigniewa Herberta, „Polonistyka”, nr 3/1986.
Walasek Danuta‑Opacka, Czytając Herberta, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001.
6. Załączniki
Zadanie domowe
Przeczytaj następujące wiersze: Nike, która się waha; Dwie krople; Pan od przyrody; U wrót doliny.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Jest to pierwsza w cyklu (obejmującego dwie jednostki lekcyjne) poświęconego analizie wybranych wierszy Zbigniewa Herberta. Temat przewidziano do realizacji w klasie III liceum.