R7Or2rzBA28Nv1

Ważne daty

102 p.n.e. - 44 p.n.e. – okres życia Juliusza Cezara

ok. 100 p.n.e. - 24 p.n.e. – okres życia Korneliusza Neposa

ok. 320 - po 387 n.e. – okres życia Eutropiusza

ok. 330 - po 392 n.e. – okres życia Ammiana Marcelina

Scenariusz dla nauczyciela

RJsU40SeoZrRv1

Kompetencje językowe
Uczeń:
2. zna i rozpoznaje następujące zjawiska składniowe z zakresu gramatyki języka łacińskiego:
e) następujące typy zdań podrzędnych w języku łacińskim: zdania okolicznikowe czasu, przyczyny.

Nauczysz się

rozpoznać zdania podrzędne czasowe i przyczynowe ze spójnikami cum historicum oraz cum causale;

stosować odpowiednie formy koniunktiwu w zdaniach podrzędnych czasowych i przyczynowych;

tłumaczyć zdania podrzędne z cum historicum i cum causale.

Cum Historicum

Zdania okolicznikowe czasu, stanowiące opowiadanie o przeszłości, zaczynają się od spójnika cum historicum. W zależności od stosunku do czynności zdania głównego, orzeczenie może występować albo w coniunctivus imperfecti (dla czynności równoczesnej) albo w coniunctivus plusquamperfecti (dla czynności wcześniejszej) – zgodnie z zasadami następstwa czasów. W tym przypadku orzeczenie zdania głównego nie występuje w czasach historycznych. Spójnik cum historicum zwany jest również cum narrativum. Zdania te mają niejednokrotnie zabarwienie przyczynowe. Zobacz:


Cum Caesar castra pōneret, puerī mulierēsque pācem ab Rōmānīs petīvērunt.	Gdy Cezar rozbijał obóz, dzieci i kobiety prosiły Rzymian o pokój.	czynność równoczesna
Cum Caesar ad oppidum vēnisset, puerī mulierēsque pācem ab Rōmānīs petīvērunt.	Gdy Cezar przybył do miasta, dzieci i kobiety prosiły Rzymian o pokój.	czynność wcześniejsza

Źródło: Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, tłum. Eugeniusz Konik, Wrocław 2004.

Polecenie 1

Przeczytaj przykłady zdań, zwróć uwagę na użyte formy czasownika zarówno w zdaniu głównym, jak i w zdaniach podrzędnych czasowych. Kliknij w aktywny punkt na ilustracjach, aby zobaczyć tłumaczenia.

Veniēbat autem in theātrum cum ibi concilium populī habērētur.

RI0kDEOSB4TB11

Okładka książki z ryciną Korneliusza Neposa (ur. 100 r. p.n.e., zm. 24 r. p.n.e) w: Giuseppe Solaro, „Rzym Korneliusza Neposa”, Rzym 2013, amazon.com, CC BY 3.0

Tullus Hostilius cum trīgintā et duōs annōs rēgnāsset, fulmine ictus cum domō suā ārsit.

RwVVY5N5gMI1W1

„Eutropios” (zm. w 399 r. n.e.), V w., Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria, captmondo.com, CC BY 3.0

Cum legiōnēs Fabiānae duae flūmen trānsīssent, subitō (...) pōns est interruptus et reliqua multitūdō equitum interclūsa.

RKT6RDtFzThEB1

„Gajusz Juliusz Cezar” (ur. 12 lipca 100 r. p.n.e., zm. 15 marca 44 r. p.n.e w Rzymie), Muzeum Kapitolińskie w Rzymie, Włochy, wikipedia.org, CC BY 3.0

Cum Causale

Spójniki cum (ponieważ; tzw. cum causale) oraz praesertim cum (zwłaszcza, że) mogą rozpoczynać zdania przyczynowe. Orzeczenie zdania występuje wówczas w koniunktiwie, zgodnie z zasadami następstw czasów. Zobacz:

Cum hōc vērum nōn sit, sequitur, ut sit falsum. – Ponieważ nie jest to prawdziwe, wynika z tego, że jest fałszywe.

Innymi spójnikami zdań przyczynowych są m.in.: quod, quia, quoniam, siquidem. Zdania czasowe zaczynające się od tych spójników mają orzeczenia w trybie oznajmującym (indicativus).

Polecenie 2

Przeczytaj przykłady zdań, zwróć uwagę na użyte formy czasownika zarówno w zdaniu głównym, jak i w zdaniach podrzędnych przyczynowych.

Cum sē iūstē dēfenderet, tandem abiit innoxius.

R1aDwuqhe7mSM1

Autor nieznany, „Ammianus Marcellinus” (ur. ok. 330 r. w Antiochii, zm. po 392 r.), IV w. n.e., Muzeum Archeologiczne w Salonikach, Grecja, pacpicv.pw, CC BY 3.0

Cum cotīdiānī maximī fierent sūmptūs, celeriter pecūniā dēesse coepit.

RaaQySyPwXfmP1

Okładka książki z ryciną Korneliusza Neposa (ur. 100 r. p.n.e., zm. 24 r. p.n.e) w: Giuseppe Solaro, „Rzym Korneliusza Neposa”, Rzym 2013, amazon.com, CC BY 3.0

RSpZRrd4ujiqU1

„Pytia przepowiadająca Egeuszowi” – scena z czary z V w. p.n.e, Stare Muzeum, Berlin, Niemcy, wikipedia.org, domena publiczna

Polecenie 3

Przeczytaj tekst łaciński i zwróć uwagę na zawarte w nim zdania podrzędne. Następnie wykonaj ćwiczenia.

CōdrusKodrosCōdrus, rēx Athēniēnsium, cum terrā Atticā ab ingentī Lacedaemoniōrum exercitū vastārētur, ad ōrāculum Apollinis Delphicī lēgātōs mīsit cōnsultum, quōmodo grave bellum fīnīrī posset. Quibus PȳthiaPytiaPȳthia respondit: Bellī fīnis erit, sī rēx Athēniēnsium occīsus erit. Quoniam hoc respōnsum nōn sōlum Athēniēnsibus, sed etiam hostibus notum erat, Lacedaemoniōrum dux imperāvit, ut omnēs Cōdrī vītae parcerent. Cōdrus autem, cum id cognōvisset, servīlī veste indūtā, nē agnōscerētur, in castra hostium venit. Ibi, cum cōnsultō mīlitem laesisset, ab hostibus interfectus est. Lacedaemoniī autem, cum mortuum Athēniēnsium rēgem esse cognōvissent, discessērunt. Itaque, quoniam rēx vītam prō patriā profundere nōn dubitāverat, Athēnae servātae sunt.

Na podstawie: O. Jurewicz, L. Winniczuk, J. Żuławska, Język łaciński, Podręcznik dla lektorów szkół wyższych, Warszawa 2006.

Tłumaczeniemea7afc9ed02836ff_0000000000004Tłumaczenie

R1ZqePVkkkpmK1

Ilustracja przedstawia scenę z naczynia czerwonofigurowego, na której znajduje się dwóch mężczyzn. Stojący po lewej stronie ubrany jest w długą szatę z odsłoniętym prawym ramieniem. Mężczyzna stojący po prawej stronie jest hoplitą, w rękach trzyma tarczę i włócznię. Na głowie ma hełm. — Karl August Baumeister, „Kodros”, ilustracja w: A. Baumeister, „Zabytki starożytności”, 1888, wikimedia.org, domena publiczna

R1GpeQjTwRvZj1

Ilustracja przedstawia obraz Jean-Jacques-François Le Barbiera pod tytułem „Spartanka wręczająca synowi tarczę”. Ukazuje on kobietę siedzącą pod oknem, która podaje swojemu synowi tarczę. Mężczyzna znajduje się w centrum obrazu i jedną ręką przyjmuje tarczę, a w drugiej trzyma włócznię. Za nim dwójka małych dzieci próbuje wyrwać mu broń. — Jean-Jacques-François Le Barbier, „Spartanka wręczająca synowi tarczę”, 1826, Muzeum sztuki w Portland, wordpress.com, CC BY 3.0

mea7afc9ed02836ff_0000000000004

RxrAqtzyOrj7D

Ćwiczenie 1

Na podstawie polskich tłumaczeń połącz zdania nadrzędne ze zdaniami podrzędnymi.

Tullus Hostilius cum trīgintā et duōs annōs rēgnāsset, celeriter pecūniā dēesse coepit., cum ibi concilium populī habērētur., fulmine ictus cum domō suā ārsit., Cum cotīdiānī maximī fierent sūmptūs, Cum sē iūstē dēfenderet, tandem abiit innoxius., Veniēbat autem in theātrum

Ponieważ codziennie następowały wielkie wydatki, szybko zaczęło brakować pieniędzy. (Nepos)
Tullus Hostiliusz, gdy już trzydzieści dwa lata rządził, uderzony piorunem spłonął wraz ze swoim domostwem. (Eutropiusz)
Przybył do teatru, gdy miało tam miejsce zgromadzenie ludu. (Nepos)
Ponieważ sprawiedliwie się bronił, odszedł uniewinniony. (Ammianus Marcellinus)

R15lqWR16Sore

Ćwiczenie 2

Uszereguj chronologicznie poniższe wydarzenia z przeczytanego tekstu o królu Ateńczyków Kodrosie.

Lacedaemoniī, cum mortuum Athēniēnsium rēgem esse cognōvissent, discessērunt.
Cōdrus autem in castra hostium venit.
Lacedaemoniōrum dux imperāvit, ut omnēs Cōdrī vītae parcerent.
Cōdrus ad ōrāculum Apollinis Delphicī lēgātōs mīsit.
Cōdrus ab hostibus interfectus est.

Rn7wXyh1qTQJa

Ćwiczenie 3

Po przeczytaniu tekstu oznacz zdania prawdziwe.

Lacedaemoniōrum dux imperāvit, ut mīlitēs Cōdrum occīderent.
Cōdrus vītam prō patriā profūdit.
Cōdrus ad ōrāculum Apollinis Delphicī lēgātōs mīsit.

R18MmuDRjTIvl

Ćwiczenie 4

Wśród poniższych zdań wskaż zdanie podrzędne czasowe (cum historicum):

Fuit quoddam tempus, cum in agrīs hominēs passim bēstiārum modo vagābantur. (Cicero)
Cum sē iūstē dēfenderet, tandem abiit innoxius. (Ammianus Marcellinus)
Cum Caesar Arīminum occupāvisset, Urbem relīquimus. (Cicero)

R1L02LGuO5FaY

Ćwiczenie 5

Wśród poniższych zdań wskaż zdania podrzędne przyczynowe (cum causale):

Cum cotīdiānī maximī fierent sūmptūs, celeriter pecūniā dēesse coepit. (Nepos)
Cum sē iūstē dēfenderet, tandem abiit innoxius. (Ammianus Marcellinus)
Cum Caesar in Galliam venit, alterīus factiōnis prīncipēs erant Haeduī, alterīus Sēquanī. (Caesar)

Rp2MFLEQlLJ4q

Ćwiczenie 6

Wśród poniższych zdań wskaż zdanie podrzędne czasowe (cum temporale):

Cum cotīdiānī maximī fierent sūmptūs, celeriter pecūniā dēesse coepit. (Nepos)
Cum sē iūstē dēfenderet, tandem abiit innoxius. (Ammianus Marcellinus)
Cum Caesar in Galliam venit, alterīus factiōnis prīncipēs erant Haeduī, alterīus Sēquanī. (Caesar)

RB6Sun6onPgXi

Ćwiczenie 7

Kodros był:

królem Sparty
królem Aten
wieszczem Apollina

R1eNxVrfWq2Pd

Ćwiczenie 8

Wyrocznia zapowiedziała, że oblężenie Attyki zakończy się jeśli:

Kodros zostanie pojmany przez Lacedemończyków
Kodros przeżyje wojnę
Kodros zginie

R7fxZdrwRrnxS

Ćwiczenie 9

Co nakazał żołnierzom wódz Lacedemończyków?

Żeby schwytali Kodrosa żywego
Żeby zabili Kodrosa, jeśli będzie próbował zakraść się do obozu
Żeby walcząc oszczędzili życie Kodrosa

R1LaUf4cHzPuc

Ćwiczenie 10

W jaki sposób Kodros przedostał się do obozu Lacedemończyków?

Zakradł się do obozu wroga
Dał się schwytać zwiadowcom wroga
Wraz z wojskiem napadł na obóz

RkBhqtg0ioi8l

Ćwiczenie 11

Zdanie Dux imperāvit, ut omnēs Cōdrī vītae parcerent to zdanie podrzędne:

czasowe
przyczynowe
dopełnieniowe

R13lO7foUy7ZV

Ćwiczenie 12

Quoniam rēx vītam prō patriā profundere nōn dubitāverat, Athēnae servātae sunt. – to zdanie:

czasowe
dopełnieniowe
przyczynowe

R12sBAXfsqlLR

Ćwiczenie 13

Cum id cognōvisset, in castra hostium venit. – to zdanie:

czasowe
dopełnieniowe
warunkowe

R1TSrCQxL6xrn

Ćwiczenie 14

W zdaniu Servīlī veste indūtā, in castra hostium venit pojawia się konstrukcja:

accusativus cum infinitivo
ablativus absolutus
coniugatio periphrastica passiva

Słowniki

Słownik pojęć

Kodros

ostatni król Aten. Według legendy poświęcił on swoje życie dla wypełnienia wyroczni Pytii. Po jego śmierci, Ateńczycy, uznając, że nikt nie jest godzien objąć po nim władzy królewskiej, obrali jego syna pierwszym archontem.

Lacedemończycy

inaczej Spartanie, mieszkańcy Lakonii.

Pytia

kapłanka w delfickiej świątyni Apolla. Pełniła rolę wyroczni.

Słownik łacińsko‑polski

RaGFlFMkzjkoU1

Źródło: online skills, cc0.

mea7afc9ed02836ff_0000000000221

Galeria dzieł sztuki

Ry6Md8qqwj3H51

Ilustracja przedstawia popiersie Eutropiosa. Rzeźba jest w kolorze beżowym, ma uszczerbiony nos. Mężczyzna ma gęste włosy zaczesane do tyłu. Na brodzie ma krótki zarost. — Autor nieznany, „Eutropios” (zm. w 399 r. n.e.), V w., Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria, captmondo.com, CC BY 3.0

R1BhDsjWZzexJ1

Ilustracja przedstawia popiersie Gajusza Juliusza Cezara. Mężczyzna ma krótkie, kręcone włosy. Jego twarz zdobią zmarszczki — „Gajusz Juliusz Cezar” (ur. 12 lipca 100 r. p.n.e., zm. 15 marca 44 r. p.n.e w Rzymie), Muzeum Kapitolińskie w Rzymie, Włochy, wikipedia.org, CC BY 3.0

RcQ8gTQ07xt7e

Ilustracja przedstawia popiersie Ammianusa Marcellinus. Mężczyzna jest w sędziwym wieku, ma krótkie włosy i długą brodę. Rzeźba ma uzkodzony nos. — Autor nieznany, „Ammianus Marcellinus” (ur. ok. 330 r. n.e. w Antiochii, zm. po 392 r. n.e.), IV w. n.e., Muzeum Archeologiczne w Salonikach, Grecja, pacpicv.pw, CC BY 3.0

R1Liyz5yzshMR1

Ilustracja przedstawia rysunek na naczyniu czerwonofigurowym. Ukazuje on Pytię przepowiadającą Egeuszowi. Mężczyzna jest ubrany w długą szatę. Ma długą brodę, a we włosach wieniec laurowy. Naprzeciwko niego siedzi Pytia. — „Pytia przepowiadająca Egeuszowi” – scena z czary z V w. p.n.e, Stare Muzeum, Berlin, Niemcy, wikipedia.org, domena publiczna

R1ZqePVkkkpmK1

R1GpeQjTwRvZj1

mea7afc9ed02836ff_0000000000228

Bibliografia

O. Jurewicz, L. Winniczuk, J. Żuławska, Język łaciński, Podręcznik dla lektorów szkół wyższych, PWN Warszawa 2006.

J. Wikarjak, Gramatyka opisowa języka łacińskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2013.

H. Wolanin, Gramatyka opisowa klasycznej łaciny w ujęciu strukturalnym, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012.

Słownik pisarzy antycznych, pod red. Anny Świderkównej, Warszawa 1982

Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1995.

encyklopedia.pwn.pl

Zdania z cum historicum oraz cum causale