Ważne daty
2 połowa XVII w. – pojawia się termin orkiestra
ok. 1740 – powołanie do życia szkoły mannheimskiej
1782 – wprowadzenie klarnetu do składu orkiestry
1907 – powstaje VIII Symfonia Gustava Mahlera napisana na jeden z największych składów orkiestry symfonicznej
1912 – powstaje Symfonia kameralna op. 9 Arnolda Schönberga przeznaczona na 15 instrumentów
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
5. Barok. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:
d) powstanie systemu dur‑moll i basso continuo,
e) concerto – powszechne muzykowanie i związane z nim formy (concerto grosso, muzyka plenerowa);
3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
6. Klasycyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:
d) związki muzyki z kulturą mieszczańską,
e) muzyka salonowa,
g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: sonata klasyczna, symfonia, koncert solowy, kwartet smyczkowy,
3) wymienia i klasyfikuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego i różnych zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven).
7. Romantyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę romantyczną w kontekście estetyki epoki:
f) opisuje orkiestrę symfoniczną w romantyzmie (powiększenie składu, szczególnie u Hectora Berlioza i Gustava Mahlera, rola dyrygenta);
3) wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.
rozróżniać pojęcia: orkiestra kameralna, orkiestra symfoniczna, orkiestra dęta;
opisywać historię powstania orkiestry;
wymieniać instrumenty wchodzące w skład różnego rodzaju orkiestr.
Orkiestra na przełomie wieków
W średniowieczu, choć do praktyki muzycznej wprowadzano kolejne instrumenty, nie istniały zespoły, które określilibyśmy mianem orkiestry. Instrumenty były ze sobą zestawiane przypadkowo. W źródłach odnaleźć można informacje o składzie zespołu wykonującego dzieła Orlando di Lasso, w którym był szpinetszpinet, jedne skrzypce, trzy viole, gamba, lira basowa, lutnia, flet, fagot, trzy cynki i puzon.
W renesansie zaczęto grupować instrumenty w chóry, czyli grupy pokrewnych instrumentów o różnych wielkościach. Szałamaje, flety oraz viole budowane były w różnych rozmiarach, co odpowiadać miało rodzajom głosów śpiewaków i pozwalało na uzyskanie odpowiednich proporcji pomiędzy głosami.
W baroku podstawą zespołów instrumentalnych stały się instrumenty smyczkowe. To do nich dodawano flety, oboje, fagoty oraz trąbki, a niekiedy także instrumenty specjalne, np. obój miłosny.
W tym czasie wprowadzono także praktykę basso continuobasso continuo, czyli basu cyfrowanego. Do klawesynu pełniącego wówczas funkcję trzonu zespołu dołączały przede wszystkim instrumenty o niskim brzmieniu: wiolonczele, gamby, kontrabasy, fagoty oraz puzony.
Skład orkiestry, który dzisiaj doskonale znamy, wykształcił się w połowie XVIII wieku dzięki kompozytorom takim, jak Johann Stamitz czy Franz Richter. Muzycy stworzyli i prowadzili orkiestrę symfoniczną na dworze książęcym w Mannheim, która dała początek współczesnej orkiestrze. W jej skład obok klawesynu wchodziły przede wszystkim instrumenty smyczkowe, podzielone już wyraźnie na pięć głosów: skrzypce I, skrzypce II, altówki, wiolonczele i kontrabasy. Poza nimi w skład orkiestry wchodziły w podwójnej obsadzie flety, oboje, fagoty, waltornie i trąbki, a także w razie potrzeby 2 kotły. Taki układ orkiestry utrzymał się w całym okresie klasycznym, z tym że przy pełniejszej obsadzie klawesyn stał się niesłyszalny i zbyteczny.
W razie potrzeb skład orkiestry mógł być dowolnie powiększany, zarówno w sekcjach smyczkowych, jak i dętych.
Z czasem do orkiestry wprowadzone zostały klarnety (w utworach Mozarta) a także puzony (u Beethovena), flet piccolo czy kontrafagoty.
W okresie romantyzmu do powyższego składu wprowadzano instrumenty o charakterystycznej barwie, np. rożek angielski, klarnet basowy czy harfę oraz poszerzono grupę instrumentów perkusyjnych (dodano ksylofon, dzwonki, dzwony i czelestę).
Typy orkiestr
W miarę jak składy orkiestrowe stabilizowały się, pojawiały się także określone typy zespołów orkiestrowych. Podstawowe z nich to mała, wielka oraz zwiększona orkiestra symfonicznaorkiestra symfoniczna. Kompozycja Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa jest przykładem poematu symfonicznego, w którym twórca w sposób mistrzowski użył aparatu orkiestry.
W małej orkiestrze symfonicznej, zwanej także kameralną, najczęściej używana jest podwójna obsada instrumentów drewnianych, wielka zaś miewa potrójną obsadę w tej grupie. Dla orkiestry zwiększonej charakterystyczne jest wprowadzanie wielu dodatkowych instrumentów, jest ono jednak uzależnione od potrzeb oraz preferencji kompozytora.
Warto zaznaczyć, że już w muzyce XX wieku kompozytorzy zaczęli znacząco powiększać obsadę sekcji perkusyjnej, dającej szerokie możliwości jeżeli chodzi o nietypowe wydobywanie dźwięku. Twórcy sięgali, i nadal to robią, do muzyki dla nas egzotycznej, czyli z regionów Ameryki Południowej, Afryki czy Azji, i chętnie wykorzystują także instrumenty regionalne, takie jak: bongosy, marakasy, różnego rodzaju bębny.
Od początków istnienia zespołów, które nazywać możemy orkiestrą, skład zmieniał się, ale przede wszystkim powiększał. Pierwsze orkiestry składały się z około 40 instrumentalistów, zaś w XX wieku orkiestra mogła liczyć nawet 160 osób i kilka chórów, jak np. w VIII Symfonii (Tysiąca) Gustava Mahlera, która właśnie swoją nazwę wzięła od liczby wykonawców.
Orkiestra przez wieki zyskała także charakterystyczny układ poszczególnych sekcji na scenie. Wynikał on z konieczności zachowania odpowiedniej proporcji brzmień. Układy przestrzenne zmieniały się, np. na początku XVIII wieku w centrum znajdowały się klawesyn i wiolonczela, otoczone z prawej instrumentami smyczkowymi, a z lewej – dętymi. Zasadą w późniejszych układach było wysuwanie na pierwszy plan instrumentów smyczkowych i umieszczanie perkusji stosunkowo daleko od słuchaczy.
Oprócz orkiestr symfonicznych istnieją także orkiestry, w których skład wchodzą instrumenty tylko jednej lub dwóch grup. Pierwszym przykładem może być orkiestra smyczkowa.
Orkiestra smyczkowa jest orkiestrą składającą się wyłącznie z instrumentów sekcji smyczkowej. Podstawą takiej orkiestry są najczęściej: skrzypce podzielone na pierwsze i drugie, altówka, wiolonczela i kontrabas.
Orkiestrą, w której skład wchodzą instrumenty tylko jednej lub dwóch grup, jest także orkiestra dęta.
Pierwsze orkiestry dęte pojawiły się w starożytnej Asyrii i Egipcie, w legionach rzymskich, i do dzisiaj mają dużą popularność, szczególnie jako orkiestry wojskowe. Obecnie istnieją dwa typy orkiestry dętej: fanfara – złożona z instrumentów dętych blaszanych i sakshornów (najczęściej spotykana w Polsce) oraz harmonia – złożona z instrumentów dętych drewnianych, blaszanych oraz perkusyjnych (najczęściej jest to orkiestra marszowa).
Orkiestra jest jednym z najbardziej powszechnych zespołów instrumentalnych. Poza przedstawionymi rodzajami można wyróżnić także inne odmiany, np. orkiestry dziecięce, młodzieżowe, wojskowe, jazzowe, czy takie, których skład dalece odbiega od jej standardowego kształtu.
Niezależnie od tego, orkiestra ukazuje nam piękno muzyki, w każdym jej aspekcie.
Zadania
Wysłuchaj trzech przykładów muzycznych i zaznacz te utwory, które są grane przez instrumenty, które można znaleźć w instrumentarium orkiestry dętej.
Słownik pojęć
Typ instrumentalnego towarzyszenia, stanowiącego harmoniczną podstawę utworu; b.c. jest oparte na specjalnym systemie zapisu, polegającym na notowaniu linii basowej, pozostałe głosy improwizowano według ścisłych zasad.
Zapis utworu zespołowego sporządzony tak, aby wszystkie partie utworu były zestawione jedna nad drugą według określonego porządku.
Klawiszowy instrument strunowy o mechanizmie szarpanym, prototyp klawesynu.
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
D. Gwizdalanka, Historia muzyki 2, PWM, Kraków 2006
M. Drobner, Instrumentoznawstwo i akustyka, PWM, Kraków 1968.