Ziemia Dobrzyńska w XIX wieku

RQvVCFNNrr5Yd

Nauczysz się

zapoznasz się z historią Ziemi Dobrzyńskiej w XIX wieku,
dowiesz się, jaki był udział Dobrzyniaków w powstaniach narodowych,
określisz nowoczesne formy gospodarowania na Ziemi Dobrzyńskiej,
wskażesz postacie historyczne, które uczestniczyły w powstaniu listopadowym i styczniowym oraz te, które przyczyniły się do rozwoju regionu w XIX wieku.

XIX wiek obfitował w wiele bolesnych wydarzeń nie tylko dla mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej, ale i całej Rzeczypospolitej. W wyniku II rozbioru Polski w 1793 roku tereny Ziemi Dobrzyńskiej znalazły się w zaborze pruskim. Następnie, po epizodzie napoleońskim i udziale ich mieszkańców w budowaniu Księstwa Warszawskiego, zostały one włączone do zaboru rosyjskiego. Stało się to na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 roku, w wyniku których utworzono Królestwo Polskie.

Wprowadzenie

R1dyFbGA5JSRY1

Mapa przedstawiająca tereny rozbiorów Rosji, Prus i Austrii w latach 1772, 1793, 1795 po rozbiorach Polski. Na ciemnoróżowo zaznaczono tereny Rosji po 1772 roku. Obejmują one Dyneburg, Połock, Witebsk i Mścisław oraz tereny na południe od Mścisława. Na różowo zaznaczono tereny Rosji po 1793 roku. Obejmują one Mińsk, Słuck, Żytomierz Bracław, Trembowla, Kamieniec. Na jasnoróżowo zaznaczono teren Rosji po 1795 roku. Obejmuje ono od północy miasta: Piltyń. Lipawa, Mitawa, Miedniki, Troki, Wilno, Nowogródek, Brześć Litewska, Łuck, Równe. Na ciemnoniebieski zaznaczono tereny Prus po 1772 roku. Obejmują one Gdańsk, Elbląg, Malbork, Ludzbark, Chełmno, Bydgoszcz, Toruń, Inowrocław. Na niebiesko zaznaczono tereny Prus po 1793. Obejmują one miasta Gniezno, Brześć Kujawska , Płock, Łęczyca, Kalisz, Sieradz, Częstochowa. Na jasno niebiesko zaznaczono tereny Prus po roku 1795 roku. Obejmują one miasta Rawa, Warszawa, Drohiczyn i tereny na północ od Drohiczyn. Na ciemno zielono zaznaczono tereny Austrii po 1772 roku. Obejmują one miasta: Halicz, Sanok, Przemyśl, Lwów, Bełz. Na jasno zielono zaznaczono tereny Austrii po 1795 roku. Obejmują one Kraków, Sandomierz, Lublin, Chełm i tereny na południe i wschód od Warszawy. — Mapa rozbiorów Polski
Źródło: wikimedia.commons, licencja: CC BY 3.0.

RyB1yZdlEegY2

Zdjęcie przedstawia posterunek graniczny ulokowany na moście. Przy przejściu stoi kilka osób: mężczyźni w mundurach, kobieta w długiej sukni oraz dzieci. Po prawej stronie oraz w oddali widać domy i drzewa. — Posterunek graniczny w Lubiczu między zaborem rosyjskim a pruskim
Źródło: domena publiczna.

Mieszkańcy Ziemi Dobrzyńskiej aktywnie uczestniczyli w powstaniu listopadowym, w partyzantce Zaliwskiego w 1833 roku, powstaniu styczniowym i rewolucji 1905‑1907 roku. Wielu z nich zginęło lub zostało zesłanych na SybirSybirSybir. Ci, którzy przeżyli, w obawie o swoje bezpieczeństwo udawali się na emigracjęemigracjaemigrację. Pozostali w kraju ambitni ziemianie próbowali podjąć pracę organicznąpraca organicznapracę organiczną w celu podniesienia stanu polskiej gospodarki i kultury m.in. poprzez rozwijanie nowoczesnych form gospodarowania czy zakładanie mających szerzyć wiedzę towarzystw rolniczych.

Stopniowo postępuje rozwój miast, powstają towarzystwa śpiewacze, chóry, zalążki towarzystw naukowych, straże pożarne, działa rzemiosło, natomiast dynamicznie rozwija się przemysł. Po uwłaszczeniuuwłaszczenieuwłaszczeniu chłopów - następuje powolny proces rozwoju środowisk wiejskich, m.in. poprzez otwieranie szkół i tworzenie jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej. Jednocześnie zachodzi proces utowarowieniautowarowienieutowarowienia majątków ziemskich - przy folwarkach powstają olejarnie, suszarnie, foluszefoluszfolusze, młyny, wiatraki, spichrze zbożowe, a także pierwsze koleje buraczane i cukrownie. Jednocześnie rozkwita, a następnie na skutek migracji rozpoczyna się powolny zanik kultury ludowej Ziemi Dobrzyńskiej (z charakterystyczną gwarą, zwyczajami związanymi ze świętami, strojem ludowym).

RvIrZCA1XnZ3h

Zdjęcie przedstawia tańczących ludzi ubranych w stroje ludowe. Widoczne są dwie pary tańczące oraz jeden mężczyzna stojący po lewej stronie zdjęcia. Mężczyzna ubrany jest w czarne, długie spodnie, białą koszulę, czarną kamizelkę i czarny kapelusz. Pierwsza z tańczących par, znajdująca się bliżej stojącego mężczyzny, patrzy sobie w oczy. Kobieta stoi tyłem do fotografa. Ubrana jest w zieloną spódnicę, czerwony fartuch, białą koszulę i niebieską kamizelkę. Na głowie ma szary kapelusz. Kobieta niemal całkowicie zasłania partnera - widoczna jest tylko jego czarna marynarka oraz czarny kapelusz. Po prawej stronie widoczna jest druga para, która trzyma się za łokcie. Kobieta ma czerwoną spódnicę, białą koszulę, niebieską kamizelkę oraz czerwone korale. Ma rude, rozpuszczone włosy. Śmieje się. Mężczyzna jest odwrócony do obiektywu tyłem. Ma czarne spodnie, białą koszulę, czarną kamizelkę i czarny kapelusz, do którego przypiął żółty kwiat. W tle widoczny jest fragment budynków. Ludzie stoją na krótkiej, zielonej trawie. Zdjęcie zostało zrobione w świetle dziennym. — Strój ludowy dobrzyński podczas inscenizacji wesela we Włęczu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Chronologiczny układ wydarzeń

data	wydarzenie
1794	udział mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej w powstaniu kościuszkowskim
1807	powstanie wielkopolskie, utworzenie Księstwa Warszawskiego zależnego od Napoleona
1815	powstanie Królestwa Polskiego z autonomią
1830‑1831	powstanie listopadowe, represje po powstaniu
1833	partyzantka Zaliwskiego
1863‑1864	powstanie styczniowe, uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim, represje po powstaniu
1905‑1907	wydarzenia rewolucyjne
1914	wybuch I wojny światowej

Powstanie styczniowe - bitwa pod Nietrzebą

Powstanie styczniowe - bitwa pod Nietrzebą
Nietrzeba, Pł., ob. lipnowski; 16 km. płd.-z. od Rypina (Chojnicki las, Chojno, Biała Wieś, Chrostków, Nowa Wieś, Rypin, Sikorze, Skępskie lasy, Lubianki). Zebrany w Prusach Królewskich przez młodego Zygmunta Działowskiego oddział b. kapitana wojsk moskiewskich, emigranta z 1831 r. Szermętowskiego (majora Henryka Łowińskiego), w nocy na 22‑go kwietnia wkroczył w sile 87 ludzi w tem 16 jazdy do Królestwa. Przy przeprawie w bród przez Drwęcę broń powstańców zamoczyła się i w przeważnej części stała się niezdolną do użycia. Mimo to, nie tracąc odwagi, garstka powstańców żywo ruszyła na południe ku lasom skępskim, aby tam połączyć się z powstańcami miejscowymi i razem przejść pod komendę Padlewskiego, o którego aresztowaniu jeszcze nie wiedziano. Około południa stanął Szermętowski przy folwarku Nietrzeba. Tutaj w południe 22 kwietnia nagle zaatakowali go moskale. Z powodu zamoczenia większej części broni, prawie bezbronni, zrazu zamierzali powstańcy nie przyjmować walki w tem miejscu, ale do odwrotu było za późno, gdyż z dwóch stron piechota moskiewska w liczbie około 200, a od strony Lubianki kozacy, żywy rozpoczęli ogień. Konnica zajęła prawe skrzydło a połączona z awangardą przedarła się, to prażąc celnie moskali z palnej broni, to pikami ułańskiemi – zwłaszcza Działowski, na dzielnym koniu trzy razy z krucicy tureckiej mierzywszy, żadnym razem nie chybił, – i przedarto się szczęśliwie przez szeregi moskiewskie. Piechota zaś, zmęczona podwójnym krokiem, odpierając, ile było suchych ładunków, z broni palnej, wreszcie bagnetami, mimo zaciętej walki, ściśniona między stawem a jeziorkiem, przez most przy młynie przedarła się w las skąd przybyli moskale. Tu powtórnie atakował nieprzyjaciel, bezustannie puszczając rotowy ogień, lecz do lasu nie mając odwagi wedrzeć się, a gdy wreszcie zdobył się na odwagę, już powstańców nie zastał, gdyż ci wsunęli się w dogodne wąwozy, gdzie już ich moskale nie zdołali wytropić. Tylną straż oddziałku odważnie prowadził I.G., który mężnie osłaniając odwrót piechoty, okropnie porąbany, dostał się do niewoli. Prócz niego wpadli w ręce nieprzyjaciela ciężko ranny kucharz Modzelewski, Radziwiłł, Jan Bodziński i inni. Prócz wymienionych odwagą i walecznością odznaczyli się ranni Teodor Karczewski i Nowo…, Walery Owsiński oraz polegli: nieustraszony Stanisław Bronisz, Górewicz, emigrant z Królestwa, Pawłowicz, majster szewski z Golubia, Romanowicz, uczeń prymy gimnazjum chełmińskiego, Owsiński Aleksy, Melin, Starorypiński tudzież emigrant z Wołynia Śląski, który wraz z Suzinem szedł na spotkanie oddziału. Ogółem poległo 9; Szermętowski z Działowskim i jazdą zdołał się ocalić”
(Zieliński S. 1913. Bitwy i potyczki 1863‑1864).

Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego broń powstańców stała się częściowo bezużyteczna.

R1dufMgzs2FC4

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego powstańcy nie zdołali przejść pod komendę generała Padlewskiego.

R1QokFZUBmcei

Polecenie 3

Dlaczego Moskale (Rosjanie) nie zdołali wytropić powstańców?

R101lqPaU3zVe

Nadzieje na niepodległość

Upadek państwa polskiego i włączenie Ziemi Dobrzyńskiej do zaboru pruskiego dla Dobrzyniaków, którzy do 1792 roku byli obywatelami Rzeczypospolitej, było bolesnym przeżyciem. Od razu znaleźli się wśród nich patrioci jak Jan Henryk Dąbrowski i Karol Kniaziewicz, którzy wyruszyli szukać pomocy u Napoleona, wykazując się przy tym niesamowitą odwagą i umiejętnościami. Pod SamosierrąSomosierraSamosierrą walczył, dowodząc atakiem szwoleżerówszwoleżerowieszwoleżerów, Jan Nepomucen Dziewanowski z Płonnego, a w bitwie pod FuengiroląFuengirolaFuengirolą brał udział kapitan Ignacy Bronisz z Działynia. Wcielenie Ziemi Dobrzyńskiej do zaboru pruskiego spowodowało masowy odpływ z niej ludności olęderskiej - mennonitówmennonicimennonitów, którzy nie mogli się w państwie pruskim wykupić od służby wojskowej (co czynili w Rzeczypospolitej). Z kolei nastąpił napływ ludności ewangelickiej, głównie niemieckiej, na tereny nadwiślańskie poolęderskie. W 1807 roku terytorium regionu weszło do utworzonego na rozkaz Napoleona Księstwa Warszawskiego, dając mieszkańcom nadzieję na wolność.

Dobrzyniacy służyli w wojsku napoleońskim i w wojsku Księstwa Warszawskiego, kapitanem był między innymi Ksawery Zieliński właściciel Czernikowa i okolic.

R14ZPnatD6Tuo

Obraz przedstawia zebranie żołnierzy. Na pierwszym planie widoczni są żołnierze wyżsi rangą, siedzący na białych i brązowych koniach. Wokół nich, z prawej strony obrazu, zgromadzili się stojący żołnierze. Z lewej strony obrazu widoczna jest pojedyncza armata na drewnianych kołach oraz trzy sylwetki żołnierzy, a także jeden siedzący mężczyzna w cywilnym stroju. Żołnierze ubrani są w czerwone, granatowe lub białe spodnie, granatowe marynarki z białymi i czerwonymi wykończeniami. Siedzący na koniach mają na głowach wysokie czapki z białymi piórami. W tle za żołnierzami widoczne są szczyty gór, a także niebieskie, zamglone niebo. — Bitwa pod Somosierrą
Źródło: *Somosierra*, Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna.

Tablica epitafium kapitana wojsk w Ks. Warszawskim z Czernikowa

R17VCLW9djMvN

Zdjęcie przedstawia czarną tablicę pamiątkową, na której znajduje się napis. Na samej górze tablicy umieszczony został złoty herb, a poniżej znajduje się epitafium: "Cieniom. Kwiryna Zielińskiego, przywiązana żona. 1845. Pokój Ci cnotliwa i nieskażona Duszo". Tablica wisi na kremowej ścianie. — Epitafium Kwiryna Zielińskiego w Czernikowie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Powstanie listopadowe

Po klęsce Napoleona tereny Ziemi Dobrzyńskiej zostały wcielone do Królestwa PolskiegoKrólestwo PolskieKrólestwa Polskiego. Jednakże, z powodu lekceważenia przez Rosjan konstytucji królestwa, część patriotów - jak Gustaw Zieliński - wzięła udział w zrywie narodowym jakim było powstanie listopadowe. W miejscowości Osiek nad Wisłą rozegrał się niekorzystny dla Polaków epizod - wojska rosyjskie przekroczyły Wisłę, okrążając Warszawę. Po przemarszu wojsk rosyjskich w wielu miejscach wybuchły epidemie cholery, czego dowodem stały się karawakikarawakakarawaki i cmentarze choleryczne z roku 1831, np. w Zębowie, Witowężu. Inny epizod wojny z Rosją to ostatni marsz oddziałów na emigrację przez Skępe i Rypin oraz przekroczenie granicy zaboru pruskiego pod Brodnicą.

RWicIMUS4G0Cw

Zdjęcie przedstawia drewniany krzyż, u którego na czubkach ramion umieszczone zostały kolejne drewniane krzyże. U dołu krzyża przywiązane zostały szarfy w kolorze: białym, czerwonym, żółtym, niebieskim. W tle widoczne jest błękitne niebo, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Karawaka, cmentarz choleryczny epidemiczny Witowąż
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1KvcFyES18id

Zdjęcie przedstawia nagrobek przypominający obelisk. Na jego bokach znajdują się wyryte napisy, które są nieczytelne. U szczytu grobu umieszczony został krzyż. Pod pomnikiem ułożone zostały różowe i fioletowe kwiaty. W tle widoczny jest metalowy płot, za którym rosną drzewa, a także pola uprawne. Niebo jest błękitne i bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Cmentarz epidemiczny - Zębowo
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1E6DeSJd5jOP

Zdjęcie przedstawia pomnik mężczyzny w mundurze armii napoleońskiej. Mężczyzna ubrany jest w obcisłe spodnie oraz marynarkę, do której przypięte zostały oznaczenia. Na głowie ma wysoką czapkę. Mężczyzna ma wąsy podkręcone na końcach. Prawą dłonią podpiera twarz, a w lewej trzyma złamaną na pół szablę. Prawą nogę postawił na siodle. Rzeźba jest brązowa. Postać siedzi na kamiennej ławce. W tle widoczne są zaparkowane samochody. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pomnik pod Brodnicą
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Rk2NTvX24pTj2

Kolorowe zdjęcie przedstawia postument wymurowany z czerwonej cegły z białymi fugami. W jego centrum widnieje tabliczka z informacją: "F. F. 1831." W tle widać siatkowe ogrodzenie, a za nim trawnik i drzewa. — Kapliczka epidemiczna w Mierzynku z 1831 roku
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Jeszcze w 1833 roku przez Ziemię Dobrzyńską przetoczył się epizod partyzantki Zaliwskiego, w którym brali udział Kalikst Borzewski i Artur Zawisza. Uczestników powstania karano konfiskatą majątków, kontrybucjami i zsyłkami.

Warto przy tej okazji wspomnieć o Gustawie Zielińskim, który za pomoc partyzantom został zesłany na Syberię (przebywał w Tobolsku i Iszymiu, gdzie spotykał obozy koczujących plemion Kazachów, nazywanych Kirgizami). Napisał tam wspaniały poemat pt. Kirgiz, a po powrocie do kraju zajął się administracją majątku w Skępem, pracą organicznąpraca organicznapracą organiczną, historią i publikacjami. W I poł. XIX w. właścicielem majątku w Radzikach Dużych (gdzie znajdują się ruiny średniowiecznego zamku rodu Ogończyków) był warszawski pisarz i wydawca Franciszek Salezy Dmochowski. Zainspirowany miejscem swojego pobytu napisał najbardziej znaną powieść dobrzyńską Przekleństwo matki (Warszawa 1858), w której wykorzystał stare podania dotyczące zamku w Radzikach i tragiczne dzieje miejscowego rodu Przeciszewskich.

RhXXDA1sv2nDA

Zdjęcie przedstawia strony w otwartej książce. Na lewej stronie widoczne są dwie linijki tekstu, a pod nimi ilustracja mężczyzny w słomianym kapeluszu. Po prawej stronie widoczna jest ilustracja brodatego mężczyzny w słomianym kapeluszu, a pod ryciną pojawia się tekst wierszowany. Pierwsza litera utworu "D" jest bogato zdobiona. — Zdjęcie z fragmentem poematu pt. Kirgiz autorstwa Gustawia Zielińskiego.
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Powstanie styczniowe

Przygotowania do powstania styczniowego objęły również Ziemię Dobrzyńską. Znany jest epizod partii Kowalewskich z Osieka nad Wisłą, którzy zebrali chłopów i ruszyli na Lipno. Antoni Sumiński ze Zbójna ufundował ze swoich poddanych oddział liczący ponad 200 osób. Ale znane są też postawy zachowawcze wobec powstania. Prezentowali je, np. Dominik Dziewanowski, czy Gustaw Zieliński - wcześniejszy uczestnik powstania listopadowego. Część chłodno myślących obywateli skłaniała się do ugody z carem i idei pracy organicznej, a nie walki, którą uważali za pozbawioną szans na sukces.

W powstaniu znaczący był również udział duchowieństwa, szczególnie karmelitów z Obór, franciszkanów z Dobrzynia nad Wisłą i bernardynów ze Skępego. Na Ziemi Dobrzyńskiej miały także powstańcze epizody bitewne: pod Tłuchowem, nieudana potyczka pod Nietrzebą przy młynie, pod Koziołkiem i pod Skrwilnem. Jednym z dowódców powstania na Województwo Płockie i Ziemię Dobrzyńską był generał Zygmunt Padlewski, który został pojmany i stracony. Badania prof. Sławomira Kalembki i Mirosława Krajewskiego mówią o tysiącu (do trzech tysięcy) udokumentowanych uczestnikach zrywu powstańczego.

Oczywiście wojna partyzanckawojna partyzanckawojna partyzancka, podjazdowa skończyła się wraz z pojawieniem się kilkuset tysięcznego wojska rosyjskiego i ogłoszeniem ukazu o uwłaszczeniuuwłaszczenieuwłaszczeniu. Mimo tego wielu chłopów wzięło udział w powstaniu, o czym świadczą księgi skazanych na katorgę lub przesiedlenie na Syberię. Ostatnią większą akcją zbrojną na Ziemi Dobrzyńskiej była wyprawa 70‑osobowego oddziału zorganizowanego w zaborze pruskim, który w nocy z 28 na 29 marca 1864 r. przeszedł granicę na rzece Drwęcy i wkroczył na teren Królestwa. Już 29 marca 1864 r. oddział ten dowodzony przez Adolfa Kossakowskiego stoczył bitwę pod Łapinóżkiem z przeważającymi siłami rosyjskimi, w trakcie której poległ dowódca i 4 innych powstańców. Pamięć o powstańcach i ich poświęceniu była i nadal jest kultywowana.

RwYIBMCa9YGXp

Zdjęcie przedstawia wysoki nagrobek zwieńczony krzyżem. Na pomniku wyryty został napis: "Antoni Górski, właściciel Zawary, 1830‑1894. Spokój jego zacnej duszy". W tle widoczne są współczesne pomniki. Nad cmentarzem zwisają bezlistne gałęzie. Cmentarz i nagrobki są przysłonięte grubą warstwą śniegu. W tle widoczne błękitne, bezchmurne niebo. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Groby i pomniki powstańców w Czernikowie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1NAIqkse0aFn

Zdjęcie przedstawia metalowy, czarny krzyż. Pod nim umieszczony został kamień z przytwierdzoną do niego tablicą pamiątkową. W tle widoczne są brzozy oraz inne drzewa i krzewy. Niebo jest błękitne i bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Groby i pomniki powstańców w Nietrzebie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1WyooP08gIxe

Zdjęcie przedstawia kamienny obelisk. W górnej części pomnika został wyryty krzyż. Niżej widoczny jest biały orzeł. Poniżej znajduje się pamiątkowa tablica z czarnymi napisami, które nie są czytelne. Do obelisku prowadzą dwa kamienne schody. W tle widoczna jest zielona trawa oraz drzewa i krzewy. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Groby i pomniki powstańców w Radzikach
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Rxs3587QKOJhD

Zdjęcie przedstawia tablicę pamiątkową umieszczoną na ceglanej ścianie. Część napisów nie jest czytelna. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Groby i pomniki powstańców w Tłuchowie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1M91YX0KO4JY

Zdjęcie przedstawia pomnik i betonową kolumnę, u szczytu której znajduje się metalowy krzyż. Poniżej, do kolumny, został przytwierdzony metalowy herb. Kolumna stoi na graniastosłupie, na którym wyryto napis: "W hołdzie bohaterom powstania styczniowego w sto pięćdziesiątą rocznicę. Gołub Dobrzyń, 29.01.2013". W tle widoczne są współczesne nagrobki, a także bezlistne drzewa. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pomnik powstańców w Golubiu‑Dobrzyniu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R129q4j9Q2tGw

Zdjęcie przedstawia betonowy obelisk, na którym zostały wymalowane symbole i teksty. U szczytu pomnika znajduje się czarny krzyż. Poniżej zielona gałązka krzewu. Poniżej czerwony herb z białym orłem. Niżej znajdują się napisy: "Rok 1863", "Z krwi waszej - posiew wolności", "Tu leży czterdziestu poległych bohaterów". W tle widoczne są rzeźby i nagrobki, a także bezlistne drzewo. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pomnik powstańców w Skrwilnie
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Rozwój gospodarczy Ziemi Dobrzyńskiej

Zarówno przed powstaniem styczniowym, jak po jego upadku część ziemian podjęła działania zmierzające do poprawy sytuacji społeczeństwa. Pod koniec XIX wieku i na początku XX w części gospodarstw ziemiańskich została unowocześniona produkcja rolna, zbudowano olejarnie, suszarnie, spichlerze, folusze, a nawet otwarto dwie cukrownie w Ostrowitem i Chełmicy. Powstały czworaki i „koszary” dla pracujących w folwarkach robotników rolnych. Warto wspomnieć, że pierwowzorem dla wsi Sarbinowo z powieści pt. Noce i Dnie Marii Dąbrowskiej była wieś Płonne koło Szafarni, gdzie podejmowano próby osuszania i melioracji.

Nowoczesne rozwiązania widoczne na podstawie rozwoju cukrowni w Chełmicy czy budowaniu kolejki wąskotorowej „buraczanej” z Lubicza do Sierpca świadczą o znacznym postępie rolno‑spożywczym na terenie Ziemi Dobrzyńskiej.

RFWO5MhSrLFU0

Zdjęcie przedstawia ceglany budynek, u szczytu którego znajduje się napis: "Cukrownia Chełmica". Budynki są poniszczone, a szyby w oknach wybitne. Przed starym budynkiem znajduje się nowszy, niższy, który częściowo pokryty jest kremową farbą. W tle widoczny jest wysoki, pomarańczowy komin. Niebo jest zachmurzone. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Cukrownia w Chełmicy
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Powstały także młyny wodne nad Drwęcą, Skrwą, Różcem, Mienią oraz wiatrowe - rozsiane po całej Ziemi Dobrzyńskiej. Kilka z nich z początku XX w. zachowało się do dziś.

R6wCV5tPVVbzY

Zdjęcie przedstawia piętrowy, ceglany budynek na planie prostokąta. Okna na parterze są częściowo zamurowane, a ściany są wyłożone kamieniami na zmianę z czerwoną cegłą. Wokół budynku rośnie wiele drzew i krzewów. Niebo jest niebieskie, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pozostałości młyna nad rzeką Mień w Mieniu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R12O7P0lGhdhx

Zdjęcie przedstawia drewniany budynek ze skośnym dachem wykonanym ze słomy. Stodoła jest ogrodzona niskim, drewnianym płotem, a tuż obok ogrodzenia widoczna jest studnia przykryta deskami ułożonymi pod skosem. Przed płotem rośnie niska, zielona trawa. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Stodoła w Mieniu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1GDbhgBc52Ql

Zdjęcie przedstawia piętrowy, ceglany budynek. Miejsca na okna są puste, bez szyb. Na dachu budynku znajduje się napis "CUKROWNIA CHEŁMICA". W tle widoczny jest wysoki, pomarańczowy komin. Po prawej i lewej stronie zdjęcia widoczne są fragmenty zielonych, wysokich drzew. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pozostałości cukrowni w Chełmicy
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1MvZJSnJ2QU6

Zdjęcie przedstawia czteropiętrowy, pomarańczowy budynek. Przed nim stoi drugi, niższy, piętrowy, ze skośnym dachem. Oba budynki pokryte są czerwoną cegłą i kremowym tynkiem. Teren wokół zabudowań jest ogrodzony czarną siatką. Wokół budynków, a także za nimi, rosną zielone krzewy i drzewa. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Budynki młyna z Lubicza Dolnego nad Drwęcą
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R11p8AeZvlLCy

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy, biały budynek z lekko skośnym dachem. Okna są małe i rozmieszczone od siebie w równych odległościach. Z lewej strony budynku widoczny jest słup, do którego przywieszony jest kabel. Z prawej strony zdjęcia widoczny jest fragment choinki. Niebo jest jasne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Spichlerz z 1913 roku w Steklinie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RafCfOtc6STnR

Zdjęcie przedstawia fragment drewnianego wiatraka. Zdjęcie zostało wykonane od dołu, a budynek znajduje się po lewej stronie zdjęcia. Ma on cztery skrzydła. Z prawej strony zdjęcia widoczne są zielone choinki. Niebo jest błękitne, częściowo przysłonięte przez białe chmury. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Wiatrak w Zadusznikach
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1DNwjt3lv3ky

Zdjęcie przedstawia drewnianą, piętrową chatę ze skośnym dachem. Ma ona po jednej stronie dwa okna z drewnianymi okiennicami po bokach, a z drugiej strony okno i drewniane, podwójne drzwi. Na piętrze znajdują się dwa małe okna. Z prawej strony domu stoi zardzewiała, biało‑brązowa wanna. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Chaty pomennonickie, poolęderskie w Zabłociu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RjODE8wO2MBIE

Zdjęcie przedstawia drewnianą, piętrową chatę ze skośnym dachem wykonanym ze słomy. W centralnej części chaty znajdują się podwójne, drewniane drzwi, do których prowadzą dwa ceglane schodki. Z lewej strony budynku stoją dwie drewniane drabiny oparte o dach. Z lewej strony budynku widoczna jest trzecia drabina oparta o bok domu. Przed domem rośnie zielona trawa, a teren najbardziej uczęszczany jest piaskowy. Niebo jest jasne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Chaty pomenonickie, poolęderskie w Włęczu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Z tych czasów zachowały się resztki zabudowań podworskich w Suminie, Steklinie, Karnkowie, Radzikach Dużych i kilku innych miejscach.

Szczególnie cenne budowle znajdują się w Parku Etnograficznym w Toruniu (młyn ze Strzyg), w Muzeum Dobrzyńskim w Rypinie (młyn) i w muzeum Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej w Kłóbce (wiatrak koźlak z Zadusznik). W tym ostatnim muzeum‑skansenie została zlokalizowana zagroda dobrzyńska: kilka chat chłopskich, kuźnia, szkoła i kościół z Brzeźna.

Rozwój miast

Mniejszości narodowe

Żydzi

Małe miasteczka rozwijały się głównie dzięki rzemiosłu i handlowi. Około połowę mieszkańców Lipna, Dobrzynia nad Drwęcą, Dobrzynia nad Wisłą, Rypina, Kikoła, Skępego, Rypina stanowiła ludność żydowska wyznania mojżeszowego (judaizm) zajmująca się właśnie handlem i rzemiosłem. W okolicy znajdowały się cztery potężne synagogi: w Dobrzyniu nad Wisłą, Dobrzyniu nad Drwęcą, Lipnie i Rypinie. Zostały one zniszczone w 1939 roku przez Niemców. Społeczność żydowska wtopiła się w małomiasteczkowy przemysł, rzemiosło i handel i stała się nieodłącznym elementem dobrzyńskiej rzeczywistości. Także w większych wsiach Żydzi prowadzili składy handlowe, sklepy, wyszynkiwyszynkwyszynki czy świadczyli usługi krawieckie i szewskie.

RZtvUejva56bb

Zdjęcie przedstawia duży, jasny kamień, do którego zostały przytwierdzone dwie, ciemne tablice pamiątkowe. Napisy na tablicach są jasne i nieczytelne. Przed kamieniem, tyłem do obiektywu, stoją młode osoby - czternaście uczniów, którzy ubrani są w kolorowe ubrania. Jedna z osób robi zdjęcie tablicy. W tle widoczne są zielone krzewy. — Młodzież przed pomnikiem poświęconym zabitym Żydówkom w Mierzynku
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Ewangelicy

Natomiast ludność ewangelicka - głównie niemiecka - zamieszkiwała nadwiślańskie wsie po mennonitach oraz pas ziem w centrum ,np. pod Rypinem w Michałkach. Do dziś zachowały się wszystkie trzy świątynie ewangelickie - zbory w Rypinie, Lipnie i Makowiskach (ta ostatnia została niedawno przyjęta przez katolików). Niemieccy osadnicy w wielu przypadkach wprowadzali nowy typ budownictwa (cegła) i gospodarowania. Przyczyniali się oni do wzrostu produkcji i rozwoju gospodarki.

REYfs6tEGGSvH

Zdjęcie przedstawia ceglany, wysoki kościół, którego wejście zakończone jest wysoką wieżą z zegarem i krzyżem na czubku. Przed kościołem rosną wysokie choinki i bezlistne drzewa. Teren kościoła jest ogrodzony płotem, którego część wykonana jest z czerwonych cegieł. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Rypinie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1FdD9qX7CgQK

Zdjęcie przedstawia żółty kościół z pomarańczowym dachem. Z przodu kościoła widoczna jest wysoka wieża, na szczycie której znajduje się krzyż. Zdjęcie ukazuje kościół od tyłu, od strony ołtarza. Z obu stron kościoła widoczne są choinki i bezlistne drzewa. Za kościołem jest pole, które częściowo jest pokryte piaskiem, a następnie zieloną trawą. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Michałkach
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R17hBCagknyQu

Zdjęcie przedstawia kremowy kościół z pomarańczowym dachem. Okna są zaokrąglone u góry. Z przodu kościoła stoi wysoka wieża. Wokół budynku, z prawej i lewej strony zdjęcia, widoczne są zielone fragmenty drzew. Niebo jest błękitne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Grabówcu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RE7Kw9Y3HG3z7

Zdjęcie przedstawia fragment szarej ściany, na której znajduje się okrągłe okno. Szyba okna jest podzielona pomarańczową farbą na części, które tworzą ośmiopłatkowego kwiata z okrągłym środkiem. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Makowiskach - „róża” symbol Lutra
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R13vGcOvmvDe1

Zdjęcie przedstawia kremowy kościół z pomarańczowym dachem. Z przodu budynku znajduje się wysoka wieża, której czubek zwieńczony jest krzyżem. Okna są podłużne, wysokie i wąskie. Wokół kościoła widoczne są fragmenty bezlistnych drzew. Niebo jest błękitne, częściowo zasłonione białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Makowiskach
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RweHS4sTrphTL

Zdjęcie przedstawia białą, wysoką wieżę, której dach jest szary i skośny. Na czubku wieży znajduje się krzyż. Zdjęcie ukazuje przód kościoła. Przed budynkiem rośnie bezlistne drzewo. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Kościół ewangelicki w Lipnie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RT3DrxEFvvVYc

Zdjęcie przedstawia szarą płytę nagrobną, na której wyryte zostały napisane. Na górze znajduje się imię i nazwisko zmarłego, napisane drukowanymi literami: "WILHELM ALEKSANDER TETZNER". Poniżej znajdują się wyryte ozdobnym pismem informacje, które są nieczytelne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pomnik pastora Tetznera w Makowiskach
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Na Ziemi Dobrzyńskiej stacjonowała również ludność rosyjska, wraz z napływem wojska i administracji zaboru. Jeden z potomków rodziny mieszanej Aleksander Petrow stał się (obok znanego Oskara Kolberga) piewcą i kronikarzem ludności dobrzyńskiej. Natomiast świątynie prawosławne (w miastach powiatowych - w Rypinie i Lipnie) nie przetrwały do czasów współczesnych. Ludność rosyjska po I wojnie w większości opuściła tereny dobrzyńskie. W lipnowskiej cerkwi znajduje się obecnie kino Nawojka.

6,6

RwSPDenjx7a1g

Zdjęcie przedstawia prawosławny nagrobek. W górnej części znajduje się płyta z informacjami na temat zmarłego. Napisy są nieczytelne. Poniżej, widoczny jest wyrzeźbiony krzyż prawosławny. Wokół niego stoją, a także leżą znicze z białymi elementami oraz białe, sztuczne kwiaty. Grób ogrodzony jest metalowym płotem. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Nagrobki prawosławne na cmentarzu w Rypinie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RGy925jFjKCJi

Zdjęcie przedstawia wysoki nagrobek, który zakończony jest krzyżem prawosławnym. Na nagrobku jest zamieszczona płyta pamiątkowa, na której wyryte zostały napisy cyrylicą. Na nagrobku stoją bukiety sztucznych kwiatów. W tle widoczne są kolejne, współczesne nagrobki. Pomiędzy nagrobkami rosną bezlistne drzewa. Niebo jest jasne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Nagrobki prawosławne na cmentarzu w Lipnie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Ziemię Dobrzyńską w XIX wieku zamieszkiwało społeczeństwo wielonarodowe. Nie odnotowano większych (poza oczywistymi - powstanie przeciw Rosji) niesnasek między ludnością czterech wyznań i narodowości.

Budownictwo

XIX wiek to jednocześnie czas budowy wielu dworów ziemiańskich, przebudowy rezydencji, przeważnie z piękną kolumnadą w stylu klasycystycznym.

R12o3z2Hqcx6e

Zdjęcie przedstawia biały, piętrowy dworek. Nad wejściem znajduje się wysunięty dach, który podparty został czterema kolumnami. Okna rozmieszczone są symetryczne. Wokół rosną wysokie drzewa z żółtymi i czerwonymi liśćmi Przed dworkiem rośnie pojedyncza choinka, a wokół zielona, niska trawa. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Dworek w Łążynie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1aY0KQo2xcYd

Zdjęcie przedstawia biały, piętrowy dworek. Dach jest skośny i częściowo wysunięty nad wejściem. Podpierają ją cztery kolumny. Przed dworkiem rosną niskie krzewy. Teren wokół dworku jest przykryty śniegiem. Niebo jest bezchmurne. Zdjęcie jest czarno‑białe. — Czernikowo - zburzony w 1945
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RKUhWjJpse9U3

Zdjęcie przedstawia biało‑żółty budynek, którego przednia część jest podparta na kolumnach. Przed budynkiem znajdują się niskie krzewy, a także zielona trawa. Wokół budynku, z lewej strony zdjęcia, rosną wysokie, zielone drzewa. Na trawie siedzą uczniowie ubrani w kolorowe ubrania, którzy pochylają się nad kartkami, po których piszą. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pałac w Kikole
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R10Y791oS8uMu

Zdjęcie przedstawia biały dworek z szarym, skośnym dachem. Część budynku, znajdująca się nad wejściem, jest wysunięta do przodu i wsparta na czterech kolumnach. Wokół dworku rosną zielone choinki i bezlistne drzewa. Przed budynkiem rosną niskie, zielone krzewy, a także zielona trawa, częściowo przykryta liśćmi. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Dwór w Karnkowie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Eklektyzm

Na przełomie XIX i XX licznie powstają budynki w stylu eklektycznym z modnymi wówczas założeniami parkowymi.

RX5sibjCNsGtL

Zdjęcie przedstawia żółty dworek. Budynek z prawej strony jest parterowy, a z lewej dwupiętrowy. Jego przód jest zwieńczony dwupiętrową wieżą. Przed budynkiem rosną zielone krzewy. Z prawej strony zdjęcia widoczny jest fragment drzewa. Niebo jest zachmurzone. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pałac w Wąpielsku
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Re9B9aDA8xgZr

Zdjęcie przedstawia biały, parterowy dworek z szarym dachem. W jego centralnej części znajduje się dwupiętrowa wieża. Okna w budynku rozmieszczone są symetrycznie. Za dworkiem rosną wysokie, zielone drzewa. Przed budynkiem znajduje się zadbany ogród, w którym rosną przycięte choinki i krzewy, zielona trawa, a także białe i czerwone kwiaty. Niebo jest jasne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pałac w Dyblinie
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RufnjqaAoRSYV

Zdjęcie przedstawia biały dworek z szarym dachem. Środkowa część budynku jest lekko wysunięta do przodu i wsparta kolumnami. Okna rozmieszczone są symetrycznie, część z nich jest zakryta brązową dyktą. Do dworku prowadzi piaskowa droga. Z obu stron drogi, przed dworkiem, rosną wysokie, bezlistne drzewa. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Pałac w Czarnem
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej

Czasy XIX wieku to najpierw rozkwit kultury ludowej, a potem pod wpływem migracji do miast powolny jej upadek. Dobrzyński strój ludowy podobny był do kujawskiego, obrzędy jednak nieco się różniły i zachowały się śladowo (w tomie Mazowsze Oskara Kolberga). Współcześnie obserwuje się próby reaktywacji i popularyzacji zwyczajów ludowych oraz stroju dobrzyńskiego.

Wesele dobrzyńskie we Włęczu

6,6

R1WC1nZLsGIuk

Zdjęcie przedstawia cztery osoby ubrane w stroje ludowe. Siedzą one przy stole nakrytym fioletowym materiałem, na którym stoi drewniany krzyż, dwie drewniane misy, w której w jednej z nich znajdują się brzoskwinie, niebieski wazonik z fioletowymi kwiatami, dwie szklane butelki wypełnione bezbarwnym płynem oraz wiklinowy kosz. Pierwsza osoba z lewej strony zdjęcia jest kobietą, która ubrana jest w białą koszulę, niebieską kamizelkę, czerwone korale, zielono‑czerwono‑żółto‑czarną czapkę. Kobieta podnosi palec wskazujący do góry. Obok niej siedzi mężczyzna w czarnej marynarce, białej koszuli, czerwonej kokardzie przypiętej do szyi oraz czarnym kapeluszu. Patrzy się w kierunku mówiącej kobiety. Obok niego siedzi drugi mężczyzna ubrany do niego podobnie - ma on czarną, a nie czerwoną kokardę. Ma wąsy i wpatruje się w kobietę. Obok niego siedzi druga kobieta ubrana w czarną suknię z białym, dużym kołnierzem, czerwone korale i biało‑niebieską czapkę. Ona również wpatruje się w mówiącą kobietę. W tle widoczny jest fragment starego budynku. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Wesele dobrzyńskie we Włęczu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

RIXSp3fyH1HCK

Zdjęcie przedstawia zadaszoną scenę, na której stoją kobiety ubrane w stroje ludowe oraz mężczyźni grający na instrumentach. Kobiety znajdują się z lewej strony zdjęcia i ubrane są tak samo: czerwono‑zielona spódnica, biała koszula, niebieska kamizelka, czerwone korale. Kobiety mają otwarte usta. Przed nimi stoją młode dziewczyny, które ubrane są w zielone spódniczki, białe koszule, zielone kamizelki i czerwone korale. Przed nimi stoi mały chłopiec, który ma na sobie niebieskie spodnie, białą koszulę, granatową długą kamizelkę i słomkowy kapelusz. Z prawej strony zdjęcia widoczni są siedzący mężczyźni, z których jeden z nich gra na akordeonie, a drugi trzyma między nogami bęben. W tle za nimi widoczne są pojedyncze osoby ubrane w codzienne stroje. Za kobietami widoczna jest ceglana ściana, na której przypięty został plakat z napisem "GMINA BRZUZE". Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Przegląd zespołów ludowych w Ugoszczu
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

R1XdfmJRxnSdb

Wesele Dobrzyńskie
Źródło: Czernikowskie Stowarzyszenie Czyż-nie, licencja: CC BY 4.0.

Ludowe figurki przydrożne

Jedną z form identyfikacji ludowej z religią były figurki świętych i bardzo częste drewniane kapliczki z figurami Matki Boskiej Skępskiej.

Drewniane figurki Matki Boskiej Skępskiej rozpowszechniły się na terytorium całej Ziemi Dobrzyńskiej. Zagościły one również na Mazowszu, Kujawach, Ziemi Chełmińskiej w postaci feretronów, kapliczek przydrożnych i kapliczek domowych.

Matka Boska Skępska jest nie tylko obiektem wysławianym w sztukach plastycznych. Powstało wiele pieśni pielgrzymkowych sławiących Maryję oraz wierszy. Oto jeden z nich autorstwa Dariusza Chrobaka.

Wołanie do Matki Boskiej SkępskiejDariusz Chrobak

Dariusz Chrobak Wołanie do Matki Boskiej Skępskiej
Uśmiechnięta nastolatko
w gotyckim kontrapoście ciężar przenosząca
średniowieczny pół milenium
Matko Boska Brzemienna
brzemienna nie winą nie grzechem
brzemion nie odsuwająca
brzemię niosąca nie jak kamień u szyi czy kulę u nogi
czy piąte koło u wozu
brzemię raczej jak słodkie zniewolenie okowy miłości
brzemię krzyża nie swego już w łonie nosząca
choć jeszcze uśmiech mająca na licach
w końcach ust przeczuwająca ukrzyżowanie
niosąca ciężar nie do zniesienia
a jednak niosąca aż do zniesienia
Matko Boska Przy Nadziei
pełna nadziei i bólu
utrzymujesz przy nadziei niespokojnych o geny
o brzemię rodziny
Matko Boska Błogosławiona
w błogosławionym stanie
błogosławiona przeczuciem odkupienia
błogo u nas sławiona w drewnianych postaciach
Matko Boska Dobrzyńska
koronowana w Wymyślinie skępska panienko
w kopiach z księżycem u stóp rozsiana na Dobrzyńsce Kujawach i Mazowszu
baniasta barokowa królowo kapliczek przydrożnych
Matko co trafiłaś na rozstaje dróg dobrzyńskich mazowieckich i kujawskich
Choć nie ta smukła gotykiem
przecież zagościłaś w naszych umysłach i sercach baniasta królewno
na krzyżówkach ścieżek
ostatnio czasem opuszczona
zabrana z kapliczek
wyobcowana w szeregach w gablotach muzeum
Goszczę u Ciebie w klasztornym kościele
i albo hardo jak turysta podnoszę wzrok i patrzę Ci w twarz
wypatrując w oryginale sprzed póltysiąclecia śladów dłuta na twych licach
szukając średniowiecznego układu ciała przykrytego suknią
przemierzając wzrokiem perły barokowej sukienki
i wota kontemplując dziękczynne w ołtarzu
albo skruszony i wdzięczny
padam Ci do stóp Matko
w podzięce
za moją nadzieję
ziszczoną
ID_1 Źródło: Dariusz Chrobak, Wołanie do Matki Boskiej Skępskiej, (w:), Poczta głosowa sumienia, Lipno 2019. Poczta głosowa sumienia.

R12a7cc41UmUh

Ludowe figurki Matki Boskiej na Ziemi Dobrzyńskiej
Źródło: Dariusz Chrobak, Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Noc Kupały

R1Az0gl5k709n

Kolędowanie

R1XIugbWUOQAs

R16PO8SWReGm0

Inscenizacja Dziadów cz. II we Włęczu

R14wetgBDrg5z

Dziady, cz. II
Źródło: Czernikowskie Stowarzyszenie Czyż-nie, licencja: CC BY 4.0.

Zapusty Wesele

R157HsENivGsm

Obrzędy wielkanocne we Włęczu
Źródło: Czernikowskie Stowarzyszenie Czyż-nie, licencja: CC BY 4.0.

Rozwój społeczności wiejskiej

Społeczność wsi zaczęła się coraz bardziej organizować, powstawały pierwsze jednostki Ochotniczej Straży PożarnejOchotnicza Straż PożarnaOchotniczej Straży Pożarnej, szkoły wiejskie czy organizacje przyparafialne. Ziemianie powołali Dobrzyńskie Towarzystwo Rolnicze oraz inne towarzystwa. W latach 60‑tych XIX wieku utworzono szkoły polskie, które niestety w kolejnych dekadach podlegały silnej rusyfikacji. Nauczyciele tych placówek są wspominani jako dobrzy Polacy, biorą udział w organizacji pierwszych bibliotek, Polskiej Macierzy Szkolnej i w ruchu społecznym, a potem niepodległościowym.

RK86RXWqNZzZw

Zdjęcie przedstawia wysoki, kamienny nagrobek, na czubku którego został umieszczony krzyż obwieszony kotwicą na sznurze. Poniżej znajduje się tablica pamiątkowa z napisem "TU SPOCZYWA ŚWIĘTEJ PAMIĘCI ZYGMUNT SOŁTYKIEWICZ, NAUCZYCIEL". Reszta napisów nieczytelna. Pod pomnikiem stoją białe, srebrne i czerwone znicze, a także leży wiązanka ze sztucznych, białych kwiatów. W tle widoczne są współczesne nagrobki, na których stoją znicze i kwiaty. Widoczne są również fragmenty zielonych drzew, które znajdują się z prawej strony zdjęcia. Niebo jest błękitne, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Nagrobek Zygmunta Sołtykiewicza w Czernikowie - pierwszego nauczyciela czernikowskiej szkoły
Źródło: Dariusz Chrobak, licencja: CC BY 4.0.

Świat tymczasem zmierzał ku wojnie między zaborczymi mocarstwami, która - pomimo wielkich strat i ofiar - miała doprowadzić do odzyskania przez Polskę niepodległości. Co dawało nadzieję na powrót Ziemi Dobrzyńskiej w jej granice.

R1NFigqecbp3L

R1DJzCcrK9bdm

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: pomnik w Płonnem. Poniżej fotografia przedstawiająca pomnik w kształcie wysokiej, wąskiej bryły zwężającej się ku górze. Pomnik ma szary kolor, a przyczepione do niego tablice są jaśniejsze od reszty bryły. U podstawy obiektu znajdują się trzy schodki, na najwyższym z nich leżą różowe kwiaty. Wokół schodków wkopane są cztery niskie słupki, do których przyczepione są łańcuchy tworzące ogrodzenie. Wokół pomnika widoczna jest przystrzyżona trawa i opadłe liście. W tle widać metalowy płot z ceglanymi słupkami oraz drzewa. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Dziewiętnasty wiek to czas nadziei, walki o niepodległość i pracy organicznej. Wśród idących walczyć za ojczyznę u boku Napoleona trzeba wymienić Jana Nepomucena Dziewanowskiego z Płonnego,szwoleżera, bohatera walk spod Somosierry.

R1XkgZmZ5x2ZN

R14vzbBWsmbZu

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: Ignacy Bronisz. Poniżej dwie ilustracje z podpisami. Ilustracja po lewej to fotografia przedstawiająca mężczyznę ubranego w historyczny żołnierski mundur. Góra munduru jest granatowa i ma żółty żabot, biały kołnierz, ciemnozielone pagony oraz czerwone mankiety. Dół munduru jest biały. Mężczyzna ma na głowie wysoką czarną czapkę z białymi, złotymi i ciemnozielonymi ozdobami. Mężczyzna ma na plecach brązowy plecak, w lewej dłoni trzyma karabin z bagnetem, a w prawej mikrofon. Podpis: rekonstrukcja historycznego stroju wykonana przez Wojciecha Butlera. Ilustracja po prawej przedstawia dzieło sztuki. Obraz podzielony jest na dwie części kolorystyczne. Pierwszy plan jest ciemny, ukazani są na nim żołnierze ubrani w taki stroje, jak na wcześniej opisywanej fotografii. W centralnej części obrazu widoczny jest leżący na ziemi biały koń. Po prawej, między żołnierzami, widać niski czarny pojazd o dwóch dużych kołach. Dalszy plan utrzymany jest w jasnej, żółto‑zielono‑niebieskiej kolorystyce. Na jednym z ukazanych wzgórz widać niewyraźną bryłe zamku w kształcie sześcianu. Za nim, po lewej stronie rozpościerają się wyższe szczyty górskie.Po prawej widać horyzont i błękitne niebo. Podpis: Bitwa pod Fuengirolą, mal. January Suchodolski (1981). — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Z kolei w piechocie ma zasługi Ignacy Bronisz - uczestnik bitew pod Fuengirolą z 1810 roku.

R1Knc7ATM017B

RjtT7DK1vGnEZ

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: Gustaw Zieliński. Poniżej dwie fotografie z podpisami. Fotografia po lewej jest czarno‑biała. Przedstawia tablicę pamiątkową, w której centralnej części znajduje się napis śp. Gustawowi Zielińskiemu (dalsza część tekstu jest nieczytelna). Nad tablicą z napisem zjandują się zdobienia, które otaczają wizerunek mężczyzny zwróconego bokiem do widza. Wizerunek znajduje się w okrągłej ramie, która jest zwieńczona znakiem krzyża. Po obu stronach tablicy z napisem znajdują się pionowe kolumny, a pod nią pozioma podstawa w kształcie belki z napisem "cześć jego pamięci". Fotografia po prawej jest kolorowa. Przedstawia brązową okładkę książki ze złotymi zdobieniami na każdym boku oraz złotym napisem Gustaw Zieliński, Kirgiz, 1 (dalsza część napisu jest nieczytelna). — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Powstanie listopadowe ilustruje jego uczestnik Gustaw Zieliński h. Świnka, który został zesłany w głąb Rosji i napisał na zesłaniu poemat Kirgiz, który stawia go w drugim szeregu romantycznych twórców.

R1CDbcXS566O4

R1bmRMVG8TtUQ

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: Zygmunt Padlewski. Poniżej czarno‑biała fotografia przedstawiająca mężczyznę w średnim wieku o ciemnych, zaczesanych do tyłu wlosach i ciemnych wąsach. Mężczyzna ubrany jest w ciemny płaszcz z kołnierzem, a jego plecy spoczywają na półokrągłym oparciu krzesła. Mężczyzna patrzy wprost do kamery. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Powstanie styczniowe wybuchło spontanicznie także nad Wisłą oraz Skrwą i Drwęcą. Partia Kowalewskich z Osieka ruszyła na Lipno. Generałem powstania na woj. płockie i Ziemię Dobrzyńską został Zygmunt Padlewski.

R8F2zaGaiInxD

Ry3ZzIaYTFeJD

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: drewniany młyn w Nietrzebie. Poniżej czarno‑biała fotografia przedstawiająca drewniany budynek w kształcie sześcianu z niewielką przybudówką i spadzustym dachem. W gónej oraz środkowej części budynku widać trzy niewielkie okna. Przez frontową część elewacji w poziomie i w pionie rozciąga się instalacja elektryczna prowadząca do kabla, który jest rozciągnięty wzdłuż budynku i znika z lewej strony kadru. Na pierwszym planie widoczny jest fragment drogi, a obok niego krótki i niski płot oraz niewielka tablica na dwóch nogach. W tle widoczne są drzewa i jasne niebo. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Jedna z potyczek powstańczych rozegrała się przy młynie drewnianym w Nietrzebie. Niestety powstańcy, którzy przeszli Drwęcę zostali okrążeni i wystrzelani w bagnach.

Rfn0Hc4TenVn2

RwfNT7AURhsO0

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: dworki na Ziemi Dobrzyńskiej. Poniżej 4 kolorowe fotografie ułożone w dwóch rzędach po 2. Pierwsza fotografia, znajdująca się w lewym górnym rogu, jest nieco większa od pozostałych. Przedstawia biały, piętrowy dworek. Nad wejściem znajduje się wysunięty dach, który podparty został czterema kolumnami. Okna rozmieszczone są symetryczne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Bryła obiektu jest zwrócona bokiem do widza. Budynek jest częściowo przesłonięty przez drzewa – z lewej strony widać część korony z żółtymi liśćmi, pośrodku niewielkie drzewo iglaste, zaś po prawej pień i część korony drzewa z częściowo opadłymi, częściowo pożółkłymi liśćmi. Przed budynkiem widoczna jest zielona trawa z opadłymi liśćmi. Druga fotografia znajduje się po prawej stronie od pierwszej. Przedstawia biały dworek z szarym dachem. Środkowa część budynku jest lekko wysunięta do przodu i wsparta kolumnami. Okna rozmieszczone są symetrycznie. Do dworku prowadzi piaskowa droga. Z obu stron drogi, przed dworkiem, rosną wysokie, bezlistne drzewa. Niebo jest błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Trzecia fotografia znajduje się pod fotografią pierwszą. Przedstawia budynek z jasną elewacją i jasnym, spadzistym dachem. Po lewej stronie bryły, nieco w głębi widoczne jest skrzydło budynku. Od frontu widać 4 wysokie kolumny oraz wiele okien. Na pierwszym planie widoczna jest trawa, a po prawej także krzaki. W tle widoczne są drzewa i jasne niebo. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Czwarta fotografia znajduje się po prawej od trzeciej. Przedstawia biały budynek z szarym, spadzistym dachem, czterema kolumienkami i wieloma oknami. Zdjęcie zrobione jest nieco z dołu, na pierwszym planie widać gałęzie drzewa iglastego, które częściowo przysłaniają kadr. W tle widoczne są drzewa i błękitne niebo. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Na przełomie XIX i XX w. część aktywnej szlachty (ziemiaństwa) podejmuje rozbudowę lub budowę dworku i częściowo zabudowań przydworskich. Dobrym przykładem klasycyzmu jest wiele dworów, tu zaprezentujemy: dwór w Dyblinie, w Łążynie, Obrowie z prostą kolumnadą, Steklinie, Okalewie.

R1OCaNVUjdzE0

RnTj16CSx9lEB

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: dworki w stylu eklektycznym. Poniżej 3 kolorowe fotografie w różnych rozmiarach, rozmieszczone niesymetrycznie na planszy. Po lewej stronie planszy znajdują się dwie fotografie, ułożone jedna pod drugą. Ta, która znajduje się wyżej, jest większa. Przedstawia biały dworek częściowo przysłonięty przez bezlistne drzewa. Część główna budynku zawiera duże, symetrycznie rozmieszczone okna. Na skrzydłach znajdujących się po obu stronach budynku, część okien jest zamurowana i pokryta elewacją. Na pierwszym planie fotografii widoczny jest zielony, równo przystrzyżony trawnik. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Druga fotografia z lewej strony planszy jest mniejsza od pierwszej. Przedstawia biały budynek z szarym, spadzistym dachem, czterema kolumienkami i wieloma oknami. Zdjęcie zrobione jest nieco z dołu, na pierwszym planie widać gałęzie drzewa iglastego, które częściowo przysłaniają kadr. W tle widoczne są drzewa i błękitne niebo. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Trzecia fotografia, znajdująca się po prawej stronie planszy, jest największa ze wszystkich. Przedstawia biały dworek z żółtawą podstawą i brązowymi schodami. Główna część budynku jest nieco niższa niż skrzydła. Znajduje się w niej wejście wsparte dwiema kolumnami, przy którym powieszona jest flaga Polski. Okna rozmieszczone są symetrycznie we wszystkich częściach. Bryła budynku zwrócona jest bokiem do widza. Na pierwszym planie widać trawnik i ubitą ziemię, w tle bezlistne drzewa. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Istnieją także kompleksowe założenia - rezydencje ze wspaniałymi parkami i dworkami w stylu najczęściej eklektycznym- Czarne, Zaduszniki, Wąpielsk, Ugoszcz.

RgFZm7FudErFJ

RwayrgbrbRNfR

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: koźlaki na Ziemi Dobrzyńskiej. Poniżej 2 kolorowe fotografie przedstawiające stare, drewniane wiatraki. Fotografia po lewej przedstawia półzbliżenie na ramiona wiatraka oraz część bryły obiektu. Zdjęcie wykonane jest z dołu, widoczne są deski, z których konstrukcja jest zbudowana. W tle widać zachmurzone niebo oraz korony znajdujących się nieopodal drzew. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Zdjęcie po prawej jest zrobione z większego oddalenia. Przedstawia drewniany wiatrak na wzgórzu, oświetlony światłem słonecznym. W kadrze widoczna jest tylna część bryły obiektu. Widać wejście do wiatraka oraz niewielkie okienko, a także części dwóch ramion, które wystają zza obiektu. Na pierwszym planie widoczna jest trawa, a z lewej i prawej strony kadr częściowo jest przysłonięty koronami drzew. Po lewej widać gałęzie drzewa iglastego, po prawej pożółkłe liście drzewa liściastego. W tle widoczne jest błękitne niebo z białymi obłokami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

W XIX wieku pojawiło się wiele wiatraków - koźlaków. Jeden z nich ( z Zadusznik) znalazł się w skansenie w Kłóbce i dzięki temu jest wspaniale zachowany.

R13KQifKF8YBe

RPFS2GoGpyjJ7

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: młyn wodny ze Strzyg. Poniżej kolorowa fotografia przedstawiająca drewnianą konstrukcję młyna ujętą od tyłu. Widoczna jest tylna ściana budynku z dwoma średniej wielkości oknami i jesnym niewielkim oknem na poddaszy oraz jedna z bocznych ścian budynku z drzwiami wejściowymi i jednym oknem. Obok ściany bocznej znajduje się koło młyńskie. Na dalszym planie widać pomost prowadzący do drzwi frontowych. Dach budynku jest spadzisty i pokryty strzechą. W tle widać drzewa iglaste, a na ziemi równo przystrzyżoną trawę. Zdjęcie jest nieco przyciemnione. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Z kolei młyn wodny ze Strzyg znalazł schronienie w Parku Etnograficznym w Toruniu. Na rzece Mień Skrwa, Ruziec zachowało się jeszcze część tych z przełomu wieków.

R1VBuGnkP2saL

R11YWultj01QC

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: kuźnia oraz kowalka artystyczna. Poniżej 2 fotografie o różnych wymiarach. Fotografia znajdująca się po lewej jest wykonana w orientacji pionowej. Przestawia zbliżenie na element żeliwnego płotu o fantazyjnych kształtach. W tle widoczbe są nagrobki i kwiaty oraz korony znajdujących się w oddali drzew. Fotografia znajdująca się po prawej została wykonana w orientacji poziomej z zastosowaną paletą barw typu sepia. Przedstawia dwóch mężczyzn stojących przed niskim, ceglanym budynkiem. Budynek ma spadzisty dac i szeroką bramę, która jest otwarta w dwie strony. Nad bramą wisi biała tabliczka. Przed budynkiem ustawionych jest kilka dużych, drewnianych kół. Jeden z mężczyzn opiera lewą dłoń o jedno z kół. Ubrany jest w jasną koszulę z podwiniętymi rękawami i ciemne spodnie z szerokimi nogawkami, na głowie ma czapkę. Drugi z mężczyzn trzyma w dłoniach mniejsze koło. Ubrany jest w nieco ciemniejszą koszulę z podwiniętymi rękawami oraz ciemne spodnie. Na głowie ma czapkę. Obaj mężczyźni patrzą wprost w obiektyw aparatu. W tle widoczne są sprzęty i deski oparte o ścianę budynku. Podpis pod zdjęciem: Kuźnia Grzębskich w Czernikowie. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Działały kuźnie, kwitła kowalka artystyczna.
Na ilustracji Kuźnia Grzębskich z pocz. XX w w Czernikowie i przykłady kowalki artystycznej na cmentarzu w tej samej miejscowości.

RWLEwH4PgmCgf

RMq6iTd4EjhmR

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: Steklinek. Poniżej kolorowa fotografia przedstawiająca duży ceglany budynek ujęty z boku. Na pierwszym planie widoczna jest boczna ściana budynku z sześcioma oknami. Dwa pierwsze okna od lewej są przysłonięte przez gałęzie niewielkiego drzewka. W trzecim oknie widoczny jest stelaż na 6 niewielkich szyb. Czwarte okno jest całkowicie pozbawione szyb. Piąte jest przysłonięte przed gałęzie drugiego drzewka. W szóstym oknie również nie ma szyb. Ta część budynku ma spadzisty dach. Na dalszym planie widoczna jest główna, wyższa część budynku o nieco bardziej wypłaszczonym dachu. Cegły częściowo pokryte są jasną, obdrapaną elewacją. Dookoła widać zaniedbaną trawę i dziko rosnącą roślinność. W tle zachmurzone niebo. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Dwory próbowały różnych form gospodarowania, budowano młyny, wiatraki, folusze, olejarnie, spichrze, stodoły, gorzelnie itp.

R1QOU6W1f1Arw

Rfkh1IiQDj0hW

Jasnoniebieskie tło. Na górze napis: obiekty gospodarcze. Poniżej dwie fotografie z podpisami. Fotografia po lewej przedstawia duży ceglany budynek, u szczytu którego znajduje się napis: "Cukrownia Chełmica". Budynki są poniszczone, a szyby w oknach wybitne. Przed starym budynkiem znajduje się nowszy, niższy, który częściowo pokryty jest kremową farbą. W tle widoczny jest wysoki, pomarańczowy komin. Niebo jest zachmurzone. Po prawej stronie na pierwszym planie widoczny jest fragment drzewa. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Podpis: cukrownia w Chełmicy - zlikwidowana w k. XX w. Fotografia po prawej przedstawia duży budynek w kolorze jasnoszarym. Duże okna złożone są z wielu małych szyb, z których części brakuje (widoczne są dziury w oszkleniu). W kadrze widoczna jest tylko część bryły budynku. Blisko drzwi frontowych po prawej stronie znajduje się powieszona w pionie flaga Polski. Na pierwszym planie u góry kadru widoczne są żółte liście drzew. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym. Podpis: cukrownia w Ostrowitem. — Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Pojawiły się zakłady mleczarskie w Ostrowitem zakłady - ROTR w Rypinie czy mleczarnia w Ostrowitem, pierwsze zakłady przetwórstwa buraków - Cukrownia w Ostrowitem, Chełmicy oraz kolejki “buraczane”.

Polecenie 4

Odpowiedz na pytanie: Kto był mianowany generałem na województwo płockie i Ziemię Dobrzyńską.

R12TOFCG6UFLR

Polecenie 5

Odpowiedz na pytanie: Po jakim powstaniu na Ziemi Dobrzyńskiej przetrwało najwięcej miejsc pamięci?

RCPNeBvEFX2QV

Polecenie 6

Wymień miejsce, w którym można zobaczyć zabytkowy młyn wodny.

R1DAmV8s3P0hm

Ćwiczenie 1

Rzeczpospolita została podzielona na skutek zaborów. Wskaż w którym zaborze znalazła się Ziemia Dobrzyńska w 1795 roku:

R6PRuxFhGD17f

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 2

R1Dx5rRXmOQWK

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 3

Podczas epizodu napoleońskiego część polskich patriotów walczyła u boku Napoleona, licząc na jego późniejszą pomoc w walce z zaborcami. Uzupełnij tabelę podanymi poniżej informacjami.

RAyMSgY0d3YSq

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 4

Polacy niezadowoleni z lekceważenia przez cara konstytucji i autonomii Królestwa Polskiego walczyli w powstaniu listopadowym. Ostatnie wojska po przegranej powstańczej opuściły kraj i udały się na emigrację. Wskaż, gdzie przekroczyły wojska polskie granicę i zostały rozbrojone przez żołnierzy Prus.

RjOHkqd7fpkif

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 5

Wskaż, co powstało w wyniku rozwoju gospodarczego na przełomie XIX i XX wieku.

RBI35z0ettfzC

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 6

Mieszkańcy Ziemi Dobrzyńskiej wzięli udział w powstaniu styczniowym. Mieliśmy nawet z ramienia Rządu Powstańczego dowódcę. Zaznacz dowódcę - generała na Ziemię Dobrzyńską.

R1CF7aLstoOGm

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 7

W końcu XIX i w początkach XX w. następuje rozwój gospodarczy, który dotyczy także naszych ziem. Dużą rolę odgrywają w tym procesie majątki ziemian, którzy wprowadzają nowoczesne formy gospodarowania. Wymień budynki dworskie, które mają charakter gospodarczy.

RiPiAln93WPHO

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Ćwiczenie 8

Rozwój gospodarczy nastąpił także wraz z przybyciem nowych osadników, wpierw Olędrów, potem Niemców i Żydów. Wymień w jakich miastach Ziemi Dobrzyńskiej ponad jedna trzecia a czasem nawet połowa mieszkańców to Żydzi.

R1NskM5lE5Xii

Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Rx3XjRKTZqvkh

Ćwiczenie 9

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

R1WSt4chId7BL

Ćwiczenie 10

Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Słownik pojęć

emigracja

wyjazd z ojczystego kraju do innego państwa w celu osiedlenia się tam

folusz

budynek, w którym znajdują się maszyny do folowania (wyrobu) tkanin wełnianych

Fuengirola

miasto na wybrzeżu w południowej Hiszpanii, w regionie Andaluzja

karawaka

krzyż choleryczny

Królestwo Polskie

państwo utworzone decyzją kongresu wiedeńskiego, połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim w latach 1815–1832

mennonici

wyznanie chrześcijańskie zaliczane do protestantyzmu, powstałe w roku 1539 w Holandii

Ochotnicza Straż Pożarna

OSP; spełniały funkcje ochrony przeciwpożarowej i społeczno‑kulturalne

praca organiczna

praca w celu organizacji polskiego społeczeństwa, podniesienie poziomu gospodarki, oświaty, kultury

Somosierra

przełęcz na wys. 1444 m n.p.m. w Hiszpanii, w Górach Ayllón

Sybir

w polskiej tradycji historycznej nazwa Syberii jako miejsca zesłań po powstaniach narodowych XIX wieku

synagoda

świątynia żydowska, miejsce skupiające społeczno‑religijną aktywność Żydów; bożnica

szwoleżerowie

lekkokonni; formacja wojskowa lekkiej kawalerii

utowarowienie

przekształcenie produktów, usług ale też pomysłów czy idei z wartości użytkowej na wartość wymienną

uwłaszczenie

reformy przeprowadzone głównie w XIX wieku nadające chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych (pańszczyzna, czynsz)

wojna partyzancka

zbrojna walka przeciwko okupantowi prowadzona nieregularnie, poprzez podjazdowe ataki, dywersję itp.

wyszynk

karczma, gospoda; miejsce, gdzie sprzedaje się napoje alkoholowe

Bibliografia

Chrobak D., Żuchowski Z., (2020), Ziemia Dobrzyńska. Podręcznik do historii regionalnej dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych - na potrzeby konkursów regionalnych, Dobrzyń nad Wisłą.

Gałkowski P., (1997), Genealogia ziemiaństwa do 1918 roku, Rypin.

Guldon Z., (1967), Mapy ziemi dobrzyńskiej w II poł. XVI w., Roczniki TNT, 1967, R. 73, z. 1, Toruń.

Krajewski M., (1998), Słownik biograficzny ziemi dobrzyńskiej, Lipno.

Krajewski M., Mietz A., (1996) Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek.

Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV‑XX w., (1987), red. Wojciechowski M., Warszawa‑Poznań‑Toruń.

Z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej, (1996‑2022), [w:] Materiały z sesji historycznych SGZD w latach 1996‑2022, red. Bartoszewski R., nr 1‑25.