Ziemia Dobrzyńska w XX wieku
zapoznasz się historią Ziemi Dobrzyńskiej w XX wieku,
poznasz wkład mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej w walkę o odzyskanie niepodległości,
wymienisz bohaterów, którzy walczyli o odzyskanie niepodległości w I i II wojnie światowej,
dopasujesz do dat wydarzenia związane z walkami o wolność.
Powstanie TrójprzymierzaTrójprzymierza i TrójporozumieniaTrójporozumienia oraz znalezienie się Niemiec i Austro‑Węgier we wrogim obozie wobec Rosji ożywiło nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. W czasie I wojny światowej już w 1915 roku Ziemia Dobrzyńska znalazła się pod okupacją niemiecką. Choć Niemcy próbowali przekupić mieszkańców namiastką autonomiiautonomii - aktem 5 listopada i Radą RegencyjnąRadą Regencyjną - opcja proniemiecka nie znalazła wielkiego poparcia. Rewolucja i wojna domowa w Rosji, rozpad Austro‑Węgier, orędzie prezydenta USA mówiące o konieczności powstania Polski z dostępem do morza oraz klęski Niemiec na froncie zachodnim budziły już realne nadzieje w sercach Polaków.
20‑lecie międzywojenne to z kolei okres walki z inflacjąinflacją i kryzysem gospodarczym, próby poprawienia sytuacji gospodarczej regionu dobrzyńskiego. Po tych trudnych latach wybuchła II wojna światowa (1939‑1945), rozpoczęta już we wrześniu i październiku 1939 roku krwawymi egzekucjami w Domu Kaźni, aresztowaniami, rozstrzeliwaniem oraz wywózką Żydów - czas pełen terroru, ale i czynnego oporu wobec okupanta. Wspomnieć tu należy o walce żołnierzy wyklętych z władzą ludową i NKWDNKWD po zwycięstwie nad Niemcami w 1945 roku.
Wyzwolenie Ziemi Dobrzyńskiej w 1918 roku
Na Ziemi Dobrzyńskiej pod koniec wojny działała Polska Organizacja Wojskowa przygotowująca się do przejęcia niepodległości. 11 listopada 1918 roku w wielu miejscowościach bez walki, w kilku – w drobnych potyczkach przejęto posterunki niemieckie. Od razu zaczęto organizować polskie instytucje i szkoły. Część ludzi z regionu na wieść o niebezpieczeństwie sowieckimsowieckim zgłosiła się na ochotnika do wojska, czego dowodem są m.in. pamiątki w postaci zdjęć żołnierzy.
Bohaterowie tamtych lat – Bogdan Chełmicki
W odzyskanie niepodległości włączyli się znacząco działacze społeczni, członkowie OSP, członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Było wśród nich wielu ziemian, którzy mieli wielkie poczucie odpowiedzialności za wyzwolenie Ojczyzny. W środowisku Rypina warto wspomnieć o działaniach Bogdana Chełmickiego z Kowalk (1895–1982), który zgłosił się do tworzącego się wojska polskiego w 1918 r., potem długoletniego działacza samorządowego, społecznego i gospodarczego, zaangażowanego w zakładanie mleczarni w Rypinie. Był także posłem na sejm. Jego imię nosi Zespół Szkół nr 3 w Rypinie. Podobna była droga życiowa trochę dziś zapomnianych: senatora Jerzego Siemiątkowskiego, właściciela majątku Wąpielsk i jednego z organizatorów powiatu rypińskiego w 1918r., a także posła Jana Rudowskiego z Półwieska Małego, który w dojrzałym już wieku stał się pasjonatem i popularyzatorem lotnictwa cywilnego w II Rzeczypospolitej.
Bohaterowie tamtych lat – Leon Lissowski
Leon Lissowski (1869–1931) był znanym działaczem społecznym, fundatorem kościoła w Mazowszu, członkiem POWPOW oraz towarzystw rolniczych, a także przewodniczącym Związku Ziemian. Do swoich majątków wprowadzał nowinki techniczne (nie wszystkie okazały się udane). Był wyśmienitym gawędziarzem, komponował mazurki. Witał na Ziemi Dobrzyńskiej prezydenta Ignacego MościckiegoIgnacego Mościckiego. Zapraszał do swego dworu przebudowanego w stylu eklektycznym (z przewagą neoklasycyzmu) wybitnych ludzi. Bywał u niego gen. Józef HallerJózef Haller. Kilkakrotnie odwiedził go również Konrad Krzyżanowski. Ten wybitny malarz uwiecznił na płótnie dworek i okolice Kijaszkowa. Co ciekawe, stworzył również dwa portrety Leona Lisowskiego. Jeden z pocz. 1920 roku przedstawia jowialnego szlachcica pełnego siły i witalności, drugi z końca 1921 zmęczonego życiem uczestnika tragicznych wydarzeń. Po śmierci Lisowskiego syn wystawił pomnik upamiętniający ojca – kapliczkę na cmentarzu w Mazowszu. Majątek córki – Steklinek został zlicytowany, a rolnicy ze Steklinka wybudowali z pożyczek państwowych „poniatówkiponiatówki” – drewniane domy kryte eternitem, które w tamtym czasie uchodziły na nowoczesne.
Postawa Leona Lissowskiego jest ciekawym przykładem szlachecko‑ziemiańskiego etosuszlachecko‑ziemiańskiego etosu – patriotyzmu walki. Kupił on bowiem dwa konie i wraz z synem Karolem zaciągnął się do Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Brał udział w zdobyciu dworca w Wilnie (otrzymał z rąk Marszałka Piłsudskiego medal Virtuti MilitariVirtuti Militari). Wraz z synem uczestniczył również w wojnie 1920 roku. Po powrocie wybrał się na leczenie na Śląsk, gdzie wziął udział w III powstaniu śląskim.
Bohaterowie tamtych lat – Jan Urbański
Podobnie zachował się właściciel majątku Nowogródek Jan Urbański, którego koń ciężko rannego w bitwie warszawskiej (1920) wyniósł z pola bitwy, oraz wielu innych ziemian i mieszkańców wsi i miast. Tymczasem Armia Czerwona w sierpniu 1920 roku dotarła na Ziemię Dobrzyńską, oddziały próbowały przedrzeć się przez Wisłę pod Lubiczem blisko Torunia, w Osieku nad Wisłą, Bobrownikach i w Szpetalu. Na szczęście dzięki bohaterskiej obronie: włocławian (m.in. harcerzy), marynarzy statku na Wiśle blisko Bobrownik oraz zatrzymaniu oddziału kozackiego po drugiej stronie rzeki, w okolicach Raciążka udało się obronić odcinek Wisły. Niestety część biednego chłopstwa i robotnicy rolni niektórych folwarków sympatyzowali z najeźdźcami.
Obrona Ugoszcza – Antoni Borzewski
Wartą przywołania jest postawa właściciela Ugoszcza w powiecie rypińskim- Antoniego Borzewskiego (1868–1920) – współzałożyciela cukrowni w Ostrowitem w 1899 roku, który zabarykadował się w swoim pałacu i walczył z Rosjanami, nie pozwalając im zająć dworu. Jego bohaterska postawa (niestety okupiona życiem) zasługuje na pamięć.
Podobny los spotkał właściciela Maliszewa w pobliżu Lipna – Jerzego Starzyńskiego – aresztowanego podczas zwiadu i zamordowanego.
Tymczasem w bitwie warszawskiej brały udział setki mieszkańców tej ziemi – część nie wróciła, część została poważnie ranna. Rzeczpospolita obroniła swoje posiadanie na linii Wisły i odparła Armię Czerwoną dzięki bohaterskim postawom Polaków, wśród których było wielu mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej.
Wymienieni wyżej ziemianie dawali doskonały przykład realizowania zarówno walki jak i pracy organicznej. Jan Urbański dla przykładu założył wzorcowe ziemiańskie gospodarstwo rolne, ogrodnicze, szkółkarskie, warzywnicze, a także zielarskie. Posiadał szklarnię, owczarnię, nowoczesne uprawy i hodowle. Niestety na skutek ran z 1920 roku zmarł na początku lat 30–tych. Pozostał po nim pomnik, na którym napisano: „Jan Urbański, rolnik i żołnierz” oraz… pamięć.
Bohaterowie tamtych lat – działacze społeczni i oświatowi
Po odzyskaniu niepodległości i obronie Wisły przed Armią Czerwoną przyszedł czas na odbudowę. Kilkanaście majątków ziemskich zostało zdewastowanych przez Rosjan, czasem z udziałem służby folwarcznej – ich odbudowa była czasochłonna i kosztowna. Intensywnie rozwijały się organizacje świeckie, przede wszystkim Ochotnicze Straże Pożarne, budowano zręby obywatelskiego społeczeństwa, stawiano remizy, szkoły.
Ziemiaństwo organizowało się w towarzystwa rolnicze i gospodarcze. Najbardziej znane to np. Dobrzyńskie Towarzystwo Rolnicze, Rypiński i Lipnowski Związek Ziemian. Prym wodzili w nich wspomniani aktywiści niepodległościowi, jak Bogdan Chełmicki z Kowalk, Leon Lissowski z Kijaszkowa, Antoni Borzewski z Ugoszcza (do swej śmierci z rąk bolszewików w 1920 r.), Jerzy Siemiątkowski z Wąpielska, Jan Rudowski z Półwieska, Stanisław Sierakowski z Osieka k. Rypina oraz wielu innych. W swoich dobrach wprowadzali nowe odmiany upraw, hodowlę owiec, zakładali szklarnie, wprowadzali maszyny rolnicze, budowali spichrze, gorzelnie, cukrownie, mleczarnie albo zakładali spółki takie jak ROTRROTR w Rypinie. Nie wszystkie inwestycje kończyły się szczęśliwie. Niektóre przedsięwzięcia skończyły się plajtą i licytacją majątku, szczególnie w obliczu, inflacji, kryzysu gospodarczego i widma bezrobocia. Pomimo pojawiających się trudności, rozwój gospodarczy Ziemi Dobrzyńskiej był niekwestionowany.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego występowały jeszcze przejawy kultury ludowej Ziemi Dobrzyńskiej. Strój dobrzyński powoli zanikał na rzecz „miastowego” ubioru, gwara dobrzyńska, z powodu działalności polskiej szkoły powszechnej, już po odzyskaniu niepodległości stopniowo wychodziła z użytku. Najbardziej trwałe okazały się obyczaje świąteczne (np. kolędowanie) oraz obyczaje związane z Wielkim Postem i Świętami Wielkanocnymi, które przetrwały do czasów współczesnych.
Obrzędy wielkanocne we Włęczu
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R157HsENivGsm
Film dotyczy obrzędów wielkanocnych we Włęczu
Bohaterowie tamtych lat – Stanisław Sierakowski
Trzeba wspomnieć o wspaniałym ziemianinie w Rypińskim – Stanisławie Sierakowskim (1881–1939). Był on działaczem społecznym przed I wojną światową oraz w okresie międzywojennym, członkiem towarzystw, posłem na sejm, patriotą walczącym o Polskę, a także prezesem Związku Polaków w Niemczech.
Wybuch II wojny światowej
Wybuch II wojny światowej (1 września 1939) sprowadził na mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej ogromne cierpienia. W pierwszych miesiącach wojny dokonano aresztowań wielu m.in. właścicieli ziemskich, księży i nauczycieli, których spotkał okrutny los.
Terror w Rypińskiem
Zwłaszcza w Rypińskiem oprawcy pochodzący z miejscowej mniejszości niemieckiej i należący do organizacji Selbstschutz [czyt. Zelbstszuc] siali terror. W budynku nazwanym dziś „Domem Kaźni” wraz z wojskowymi i policją niemiecką katowali, a następnie zabijali zasłużonych mieszkańców części północno–wschodniej Ziemi Dobrzyńskiej (ziemian, nauczycieli, księży, harcerzy, działaczy społecznych, urzędników). Taki los spotkał m.in. wspomnianego wyżej Stanisława Sierakowskiego.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie wykonaj polecenia.
Dom Kaźni w RypinieDawny komisariat Policji Państwowej w Rypinie, gdzie w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji członkowie paramilitarnego Selbstschutzu i funkcjonariusze Gestapo przetrzymywali, torturowali oraz mordowali mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej. Jesienią 1939 przez piwnice budynku przy ulicy Warszawskiej 20 przewinęło się ponad 1000 Polaków i Żydów, spośród których większość zamordowano na terenie budynku lub w pobliskich lasach skrwileńskich i rusinowskich. Obecnie w dawnym „Domu Kaźni” mieści się Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej. W piwnicach „Domu Kaźni” więzieni byli nie tylko mieszkańcy powiatu rypińskiego, lecz również aresztanci przywożeni z Brodnicy, Grudziądza, Lipna, Lubawy, Mławy oraz Wąbrzeźna. Między innymi, w ostatnich dniach października przywieziono do „Domu Kaźni” grupę duchownych z diecezji chełmińskiej, których po kilku dniach wywieziono do obozu przejściowego dla księży w Oborach. Polacy i Żydzi osadzeni w „Domu Kaźni” traktowani byli przez Selbstschutzmanów z ogromną brutalnością. Na porządku dziennym było nieustanne bicie (ulubioną „rozrywką” Kniefalla było batożenie na beczce) i wyrafinowane tortury. Więźniów szczuto psami, wbijano im gwoździe w plecy, zalewano usta gipsem. Zdarzały się wypadki mordowania małych dzieci przez rozbijanie ich główek o ścianę. Kobiety były gwałcone. Z zeznań świadków wynika, iż najgorsze były noce, kiedy pijani Selbstschutzman i przystępowali do katowania więźniów. Całą noc słychać było wówczas krzyki i jęki torturowanych ofiar, świst nahajek oraz huk strzałów na podwórzu więziennym lub w innych celach. Zdarzyło się ponoć, iż dwie noce były względnie spokojne, gdyż kat odgniótł sobie ręce od pracy przy zabijaniu więźniów. Ze szczególnym okrucieństwem potraktowano zwłaszcza Stanisława Sierakowskiego, przedwojennego prezesa Związku Polaków w Niemczech. Przed śmiercią Sierakowski został bardzo ciężko pobity, wylewano też na niego wiadra z odchodami. W końcu zamordował go osobiście Kniefall, wbijając mu nóż w oko. Wraz z Sierakowskim zamordowano jego żonę, Helenę z Lubomirskich Sierakowską, aktywistkę Związku Polaków w Niemczech. Córka Sierakowskiego, Renata Gniazdowska (będąca wówczas w zaawansowanej ciąży), została zabita strzałem w tył głowy przez Heinricha Schlieskego. W piwnicach „Domu Kaźni” zakatowany na śmierć został również inspektor Cezak oraz Wacław Malanowski – kierownik szkoły powszechnej nr 1 w Rypinie. Na podwórzu „Domu Kaźni” Selbstschutzman i przeprowadzali zbiorowe egzekucje więźniów. Między innymi, 31 października rozstrzelano tam dużą grupę mężczyzn narodowości żydowskiej (według niektórych relacji nawet do 100 ofiar) oraz 200–osobowy transport skazańców przywiezionych z Brodnicy. Z kolei w nocy z 2 na 3 listopada doszło w „Domu Kaźni” do wielkiej egzekucji nauczycieli. Po każdej egzekucji ślady krwi na dziedzińcu posypywano piaskiem i zgarniano szuflą do pojemnika na śmieci. Ukrainiec Aleksiejew wyrywał zamordowanym złote zęby, które wraz z innymi cennymi przedmiotami odebranymi ofiarom oddawano do depozytu w gabinecie Kniefalla. Ciała pomordowanych grzebano w pobliskich lasach rusinowskich lub skrwileńskich. Często do pracy przy zakopywaniu zwłok wykorzystywano żydowskich więźniów, których następnie również mordowano. Więźniów, których nie zamordowano w „Domu Kaźni”, wywożono w odludne miejsca pod Rypinem i tam rozstrzeliwano. Największe egzekucje miały miejsce w lasach skrwileńskich, w pobliżu wsi Rak. Między 15 października, a 15 listopada 1939 Selbstschutz rozstrzelał tam co najmniej kilkuset mieszkańców Rypina, Brodnicy, Wąbrzeźna, Skrwilna oraz innych miejscowości, których pochowano w ośmiu masowych grobach o wymiarach 4 metry na 3 metry lub 5 metrów na 3 metry. Między innymi, pod koniec października 1939 zamordowano tam 12 członków rypińskiego Judenratu, a w listopadzie – grupę 50 harcerzy z Grudziądza. Ofiary przywożono na miejsce straceń samochodami ciężarowymi krytymi plandeką. Czasami krępowano im ręce drutem kolczastym. Przed egzekucjami – co potwierdzają zeznania świadków – Niemcy torturowali skazańców. Rozstrzeliwano ich zazwyczaj ogniem broni maszynowej, tak aby ciała wpadały do wykopanej uprzednio mogiły. Po zakończeniu egzekucji Selbstschutzman i urządzali zazwyczaj libację w pobliskim Skrwilnie. Ponadto, w połowie października 1939 członkowie Selbstschutzu rozstrzelali pewną liczbę Polaków i Żydów na boisku sportowym w Rypinie oraz na cmentarzu żydowskim. Około 200 mieszkańców powiatu rypińskiego zamordowano także w lasach rusinowskich.
Żaden z członków rypińskiego SelbstschutzuSelbstschutzu nie stanął przed sądem za zbrodnie popełnione jesienią 1939.
Źródło: dostępny w internecie: Niemieckie zbrodnie w Polsce 1939-45: „Dom Kaźni” w Rypinie (niemieckiezbrodnie39-45.blogspot.com) [dostęp 10.06.2022].
Podaj liczbę osób więzionych przez Niemców w piwnicach budynku we wrześniu 1939 roku.
Podaj nazwę instytucji, która obecnie mieści się w dawnym „Domu Kaźni”.
Wymień nazwiska przynajmniej dwóch bohaterów Ziemi Dobrzyńskiej, który stracili życie w „Domu Kaźni”.
Sytuacja w Lipnowskiem
Natomiast w Lipnowskiem nauczyciele zostali zaproszeni na konferencję oświatową (16 października 1939 roku), która okazała się zasadzką. Przybyli na nią mężczyźni zostali aresztowani i wywiezieni do obozów koncentracyjnych, gdzie zginęli. Następnie na posobne spotkanie zaproszono księży. Natomiast ziemianie, którzy pojechali na “konferencję” zostali rozstrzelani w Rudau (k. Królewca).
Sytuacja Ziemi Dobrzyńskiej pod okupacją była bardzo trudna, została ona włączona do III Rzeszy, co oznaczało utratę wszystkich praw cywilnych, obywatelskich i własnościowych, często łączyło się z przesiedleniem, wywózką do Niemiec, przeniesieniem do obozu w Potulicach. Warto tu wspomnieć o bohaterskiej postawie mieszkańców, którzy podjęli walkę z okupantem. Byli to ludzie z różnych środowisk. Jedni współpracowali z ZWZ–AK, np. Wanda Donarska – harcerka i łączniczka. Bardzo ciekawą postacią był również ksiądz katolicki Lucjan Lewandowski, który przeszedł na ewangelicyzm, ukończył studia w Dorpacie i Rzymie, był profesorem szkół, katechetą w Rypinie, od lat 30‑tych został pastorem dużej parafii w Osówce. Prześladowany przez Niemców jako Polak ledwie uniknął śmierci.
Na Ziemi Dobrzyńskiej działała także partyzantka lewicowa (okolice Skępego). Po rozwiązaniu Armii Krajowej walczyli też żołnierze wyklęci. Wśród nich warto wymienić Marię Sobocińską czy Teofila Jurkiewicza.
Mieszkańcy Ziemi Dobrzyńskiej byli też ofiarami zbrodni sowieckich popełnionych w trakcie II wojny światowej. Przykładem niech będzie podporucznik Karol Król, nauczyciel z terenu gminy Wąpielsk, zamordowany przez NKWD w Katyniu. O jego losach mówi poniższy fragment wiersza:
Epitafium IV20 stycznia 1940 roku
kartka z Kozielska:
„donoszę Wam, że zdrów jestem
i cały”
i słowa troskliwe:
„Donieś mi zaraz, jak Wy żyjecie
i co się dzieje z rodziną?” (...)Matka Boska Katyńska
utuliła Twoją przestrzeloną głowę
a duszę
prosto do Pańskiej winnicy
niosły anioły
bo nad śnieg wybielała
śmiercią męczeńską (...)Źródło: Zbigniew Żuchowski, Mała ojczyzna, red. WEiW Verbum Brodnica, 2017.
Los ziemian po wojnie
Po II wojnie światowej władze ludowe całkowicie zniszczyły ekonomiczne podstawy bytu właścicieli majątków wprowadzając reformę rolną. Chciały również zniszczyć etos warstw szlacheckiej i ziemiańskiej, odmawiając im nawet prawa do patriotyzmu. Działacze ziemiańscy współpracujący z Armią Krajową byli traktowani jako przeciwnicy ustroju, a więc i Polski Ludowej – państwa. Nie można było im osiedlać się w promieniu 50 km od swoich byłych posiadłości. Zostali pozbawieni zaplecza materialnego (dwory, pałace, ziemia, majątki ) i politycznego (brak możliwości udziału w sprawowaniu władzy), nie mogli podejmować studiów (młodsze pokolenie).
Po tych czasach zachowały się jedynie dworki ziemiańskie oraz pamięć zbiorowa przechowująca dla potomnych prawdę o dokonaniach bohaterów i dbająca o przywrócenie etosu ziemian. Wielu z nich zasłużyło na miano uczciwych obywateli i dobrych Polaków. Co zresztą dowiedziono powyżej. Z kolei część siedzib rodowych stopniowo odzyskuje świetność, znajdując się w rękach prywatnych bądź będąc własnością samorządów.
Trzeba również pamiętać że ziemianie zamieszkujący Ziemię Dobrzyńską byli mecenasami artystów, fundatorami kaplic, obrazów, ołtarzy, kościołów. Przykładem może będzie fundacja ołtarza modernistycznego Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny – dłuta samego Xawerego Dunikowskiego w kościele w Mazowszu.
Zapoznaj się z poniższą prezentacją, a następnie wykonaj polecenia.
Niepodległość to wynik sytuacji zewnętrznej, międzynarodowej i zaangażowania naszych rodaków w jej odzyskanie i utrwalanie, walkę o granice. Jednym z najbardziej ciekawym postaci związanych z walką o niepodległość jest Leon Lissowski, właściciel Kijaszkowa, członek POW, aktywny uczestnik wydarzeń 1918 roku, uczestnik kampanii 1919, wojny 1920, powstania śląskiego.
Ostatnio Muzeum Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej wzbogaciło się o portret Leona Lissowskiego pędzla wybitnego malarza – Konrada Krzyżanowskiego, który kilkakrotnie przebywał w jego majątku w Kijaszkowie.
Innego uczestnika wojny 1920 roku z Armią Czerwoną – Jana Urbańskiego z Nowogródka wyniósł z pola bitwy koń. Jan po wojnie stał się wzorowym ziemianinem wprowadzając uprawy ziół, warzyw, nowe hodowle, szklarnie.
Nie sposób nie uhonorować pamięcią bohaterskiej obrony przed Sowietami pałacu w Ugoszczu okupionej długą walką i śmiercią przez znanego działacza społecznego i gospodarczego Antoniego Borzewskiego w dniu 15 sierpnia 1920 roku. W stulecie wydarzenia nagrano inscenizację bitwy.
W nurt walki o odbudowę polskiego stanu posiadania włączyło się wielu aktywnych ludzi z Ziemi Dobrzyńskiej. Dobrym przykładem niech będzie powstanie wzorowego zakładu ROTR w Rypinie w latach 20–tych.
Społeczeństwo Ziemi Dobrzyńskiej w okresie międzywojennym było częściowo nadal pełne przedstawicieli różnych narodów. Po likwidacji zaborów nie było potrzeby istnienia cerkwi dla Rosjan ale były cztery świątynie żydowskie – synagogi i trzy kościoły ewangelickie.
II wojna rozpętała najgorsze instynkty. Niemieccy zwolennicy Hitlera skupieni w Selbstschutzu doprowadzili do aresztowania w Rypinie (dziś to siedziba Muzeum Dobrzyńskiego) najlepszych synów tej ziemi. Dokonali okrutnej zbrodni na elicie społeczeństwa polskiego. Dziś budynek kaźni to jednocześnie Muzeum i Miejsce Pamięci.
Pamiątką po wojnie, po zbrodniach hitlerowskich oprawców są pomniki w lasach rusinowskich i w miejscowości Rak.
Żydów z okolicznych miasteczek przepędzono do getta w Mławie i w Łodzi. Szaber ich majątku był zainicjowany przez Niemców ale uczestniczyli w nim niestety także przedstawiciele polskiego społeczeństwa. Synagogi w Lipnie, Rypinie, Dobrzyniu nad Wisłą i Dobrzyniu nad Drwęcą zostały zniszczone. W Dobrzyniu nad Drwęcą jest pamiątkowa tablica. W Mierzynku upamiętniono obeliskiem podobóz pracy kobiet Stutthof.
Także społeczeństwo w Lipnowskiem czci pamięć o ofiarach zbrodni. Wystawiło pomniki powieszonych (Mazowsze) czy ścianę straceń w Lipnie.
Podjęto wiele starań na Ziemi Dobrzyńskiej – uczczenia 100–lecia niepodległości, 100–lecia wojny 1920 roku. Między innymi powstały obeliski w Kikole, Chrostkowie i Czernikowie.
A na wzgórzu na Ziemi Dobrzyńskiej we Włocławku stoi pomnik Obrońców Wisły 1920 roku, który jest świadectwem pamięci o niezłomnych bohaterach, którzy zatrzymali Armię Czerwoną przed Wisłą.
Wyjaśnij, kim był Leon Lissowski.
Wymień wyznania, których świątynie istniały na Ziemi Dobrzyńskiej.
Określ, gdzie znajdują się miejsca upamiętniające poległych w czacie II wojny światowej mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej.
Mapa interaktywna zatytułowana „Obiekty przemysłowe”.
Mapa przedstawia obszar Ziemi Dobrzyńskiej, mieszczącymi się na terenach wyznaczonych przez następujące rzeki:
Drwęca,
Pisiak,
Pissa,
Brynica,
Wkra,
Wisła,
Skrwa.
Na mapie zostały zaznaczone następujące miasta:
Złotoria,
Dobrzejowice,
Ciechocin,
Łążyn,
Osiek,
Czerniakowo,
Mazowsze,
Nieszawa,
Bobrowniki,
Chełmica,
Szpetal Górny,
Dobrzyń,
Grochowalsk,
Zaduszniki,
Chełmica,
Wielgie,
Mokowo,
Sobowo,
Rokcice,
Siecień,
Bądkowo Kościelne,
Tłuchowo,
Ostrowite,
Lipno,
Ligowo,
Wierzbick,
Karnkowo,
Skępe,
Sudrągi,
Gójsk,
Kikół,
Sumin,
Grodzień,
Łukomie,
Szczutowo,
Chrostkowo,
Wola,
Chójno,
Rogowo,
Nowogród,
Dulsk,
Ruże,
Radomin,
Płonne,
Trąbin,
Żałe,
Rypin,
Gulbiny,
Radziki Duże,
Strzygi,
Osiek,
Skrwilno,
Sadłowo,
Świedziebnia,
Księte,
Górzno,
Szczutowo.
Z prawej strony mapy znajduje się lista miast, które po naciśnięciu, podświetlają na mapie wybrany obszar. Obok mapy pojawia się tekst, wraz z ilustracjami:
Zaduszniki.
Wiatrak koźlak z Zadusznik przeniesiony do skansenu Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej w Kłóbce do Zagrody Dobrzyńskiej.
Poniżej dwa zdjęcia ustawione jedno pod drugim. Górne zdjęcie przedstawia bok drewnianego budynku ze skośnym dachem. Do wejścia, znajdującego się nad ziemią, prowadzą drewniane schody, po których wchodzą ludzie idący jeden za drugim. Zdjęcie dolne przedstawia przód drewnianego wiatraka: widoczna jest ściana, do której przymocowane są drewniane łopaty, a także skośny dach.
Pod zdjęciem podpis: „Źródło: CC BY 3.0, autor: Dariusz Chrobak”.Nowogród.
Szklarnia wzorcowa z lat 20‑tych/30‑tych w Nowogródku.
Poniżej zdjęcie przedstawiające cztery osoby stojące na tle niskiej szklarni. Pierwsza osoba od lewej, kobieta, ubrana jest w długą spódnicę za kolana, skórzane niskie buty, grubą kurtkę i beret. Kobieta uśmiecha się. Obok niej stoi druga kobieta, ubrana w niskie, skórzane buty, płaszcz i beret. W ręku trzyma małą, jasną torebkę. Obok niej stoi młody mężczyzna w wysokich, sięgających do kostek, butach skórzanych, luźnych spodniach, białej koszuli i czapce. Obok niego stoi czwarta postać, starszy mężczyzna. Ma on wysokie, skórzane buty, luźne spodnie wpuszczone w buty, długi płaszcz. Na głowie ma czapkę, prawą dłoń trzyma na guziku płaszcza, a lewą podpiera na lasce. Zdjęcie jest sepią.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: domena publiczna”.Strzygi.
Mały młyn wodny ze Strzyg z końca XIX wieku przeniesiony do Parku Etnograficznego („skansenu”) w Toruniu.
Poniżej zdjęcie przedstawiające bok drewnianego budynku ze słomianym, skośnym dachem. W ścianie znajduje się małe okienko, a niżej drewniany pomost i mały płyn.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: domena publiczna”.Rogowo.
Młyn wiatraczny - wiatrak koźlak w Rogówku obecnie nieistniejący.
Poniżej zdjęcie przedstawiające tył drewnianego młyna z czerwonym, skośnym dachem. Widoczny jest fragment drewnianego wiatraka. W tle zielone łąki.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: domena publiczna”.Tłuchowo.
Młyn wodny w Tłuchówku koło Tłuchowa ceglano‑drewniany w Skrwie.
Poniżej zdjęcie przedstawiające piętrowy budynek wykonany z czerwonej cegły ze skośnym dachem. Na poddaszu małe okno. Przy budynku mniejsza, drewniana, przybudówka, a obok płynąca rzeka.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: domena publiczna”.Chełmica.
Cukrownia w Chełmicy Wielkiej z początku XX wieku, stan z końca XX wieku.
Poniżej zdjęcie przedstawiające piętrowy budynek wykonany z czerwonej cegły. Na obu piętrach ma duże otwory. W tle widoczny ceglany, wysoki komin.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: CC BY 4.0, autor: Dariusz Chrobak”.Steklin.
Spichrz w majątku Steklin Linowskich z 1913 roku.
Poniżej dwa zdjęcia ustawione jedno pod drugim. Górne zdjęcie przedstawia fasadę piętrowego budynku. W jego centralnej części otwór z wejściem, a nad nim dwa duże okna. Z obu stron wejścia małe okna rozmieszczone w równych odległościach na dwóch piętrach i poddaszu. Dolne zdjęcie przedstawia ten sam budynek, ale od boku. Widoczna jest przednia i boczna ściana. Na bocznej ścianie również znajdują się małe okna na dwóch piętrach i poddaszu. Budynek jest poszarzały, zniszczony.
Pod zdjęciem podpis: „Licencja: CC BY 4.0, autor: Dariusz Chrobak”.Ostrowite.
Cukrownia z Ostrowitem z 1900 roku, stan z końca XX wieku.
Poniżej czarno‑białe zdjęcie przedstawiające piętrowy budynek ze skośnym dachem. W jego centralnej części znajduje się dobudówka wysunięta do przodu. Z prawej strony budynku wysoki komin. Przed budynkiem piaskowa droga.
Pod zdjęciem podpis: „Źródło: domena publiczna”.Rypin.
Wzorcowa mleczarnia w Rypinie ROTR z początku XX wieku.
Poniżej czarno‑białe zdjęcie przedstawiające ceglany, dwupiętrowy budynek z niższą przybudówką po lewej stronie. Przed budynkiem stoją ludzie oraz powozy.
Pod zdjęciem podpis: „Źródło: domena publiczna”.
Podaj nazwisko właściciela ziemskiego, który w 1920 roku zginął w obronie swego dworku przed najazdem Armii Czerwonej.
Wymień miejscowości, w których Niemcy w 1939 roku zniszczyli synagogi.
Rozstrzygnij, czy zamieszkujący Ziemię Dobrzyńską Niemcy z Selbstschutzu zaangażowali się w wymordowanie swoich sąsiadów w Domu Kaźni w Rypinie.
Polacy z Ziemi Dobrzyńskiej brali udział w odzyskiwaniu niepodległości i w czasie wojen obronnych. Wyszukaj i wymień kilku bohaterów wojny z 1920 roku.
Wymień bohaterów Ziemi Dobrzyńskiej z czasów II wojny światowej.
Słownik pojęć
prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych
zespół norm i wartości reprezentowanych przez ludzi funkcjonujących w środowisku ziemiańsko–szlacheckim; główną wartością dla tych osób był patriotyzm, czyli troska o naród i społeczeństwo
(1867–1946) polski chemik, polityk, w latach 1926–1939 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
proces wzrostu przeciętnego poziomu cen w gospodarce, skutkiem czego jest spadek siły nabywczej pieniądza
(1873–1960) generał broni Wojska Polskiego, Naczelny Dowódca „Błękitnej Armii” we Francji od 4 października 1918 roku, komendant II Brygady Legionów Polskich
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych; centralny organ władz bezpieczeństwa w sowieckiej Rosji (od 1917) i ZSRS (do 1946), potocznie policja polityczna
skrót od: Ochotnicza Straż Pożarna
małe osiedle wiejskie w Polsce, powstałe w latach trzydziestych XX w. na obszarze parcelowanego majątku; nazwa pochodzi od ministra rolnictwa Juliusza Poniatowskiego
skrót od: Polska Organizacja Wojskowa; tajna organizacja wojskowa działająca w latach 1914–1921, początkowo na terenie Królestwa Polskiego, potem także w Rosji
formalnie najwyższa tymczasowa władza w Królestwie Polskim, utworzona IX 1917 przez Niemcy i Austro–Węgry i od nich zależna
Spółdzielnia Mleczarska w Rypinie – były zakład produkcyjny otwarty 31 stycznia 1926 roku
niemiecka organizacja paramilitarna złożona z osób narodowości niemieckiej działająca w czasie I wojny światowej i II wojny światowej
związany z organizacją władzy państwowej w Związku Sowieckim, np. ustrój sowiecki
ententa; powszechnie przyjęta nazwa sojuszu utworzonego przez system porozumień zawartych między Francją, Rosją i Wielką Brytanią przed I wojną światową
sojusz polityczno‑wojskowy Niemiec, Austro‑Węgier i Włoch (1882–1915)
Order Wojenny Virtuti Militari – najwyższe polskie odznaczenie wojenne, nadawane za wybitne zasługi bojowe; jeden z najstarszych orderów wojennych na świecie
Bibliografia
Chrobak D., Żuchowski Z., (2020), Ziemia Dobrzyńska. Podręcznik do historii regionalnej dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych - na potrzeby konkursów regionalnych, Dobrzyń nad Wisłą.
Gałkowski P., (1997), Genealogia ziemiaństwa do 1918 roku, Rypin.
Guldon Z., (1967), Mapy ziemi dobrzyńskiej w II poł. XVI w., Roczniki TNT, 1967,R. 73, z.1, Toruń.
Krajewski M., (2014), Nowy Słownik Biograficzny Ziemi Dobrzyńskiej, t. I i II, Dobrzyń nad Wisłą: DTN.
Krajewski M., Mietz A., (1996) Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek.
Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV‑XX w., (1987), red. Wojciechowski M., Warszawa‑Poznań‑Toruń.
Z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej, (1996‑2022), [w:] Materiały z sesji historycznych SGZD w latach 1996‑2022, red. Bartoszewski R., nr 1‑25.