Ważne daty

Wprowadzenie

Muzyka, która niekiedy koresponduje z innymi sztukami (literaturą i malarstwem), która próbuje przekazać coś więcej, niż tylko wymyślne następstwo dźwięków, nazywana bywa muzyką ilustracyjną lub muzyką programową. W historii muzyki wskazać można bardzo wiele przykładów utworów zainspirowanych innymi dziełami, np.:

• Cztery pory roku Antonio Vivaldiego (koncertyKoncertkoncerty ilustrujące treść anonimowych sonetów Wiosna, Lato, Jesień i Zima),

RieaOOP0PVLXN1

Ilustracja przedstawia „Portret Antonio Vivaldiego”, namalowany przez nieznanego autora w 1723 r. Jest to mężczyzna w peruce, trzymający w lewej dłoni skrzypce. Ubrany jest w białą koszulę ze zdobnymi rękawami oraz czerwoną szatę. Twarz ma gładką, wyraźna, poważną.

• Obrazki z wystawy Modesta Musorgskiego (cykl miniatur fortepianowych napisanych pod wrażeniem pośmiertnej wystawy prac Wiktora Hartmanna),

RfK3epZ3RI5Av1

Ilustracja przedstawia „Portret Modesta Musorgskiego”, który namalował Ilia Riepin w 1881 r.Znajduje sie on w Galerii Tretyakov w Moskwie. Portret przedstawia otyłego, zarośniętego mężczyznę - jest to Modest Musorgski na cztery dni przed śmiercią muzyka w Mikołajewskim Szpitalu Wojskowym, kiedy jego stan zdrowia się poprawił. Muzyk został ukazany na biało-niebieskim tle, ubrany w domowy strój złożony z ciemnozielonego szlafroka z czerwonym obszyciem oraz ludowej, wyszywanej koszuli. Musorgski jest zwrócony twarzą do widza, lecz jego wzrok skierowany jest w prawą stronę. Jego oblicze ma obojętny wyraz, jego broda i wąsy są w wyraźnym nieładzie.

• Symfonia Dantejska Franciszka Liszta (skomponowana na podstawie fragmentów Boskiej komedii Dantego),

RiOrn7Kn2CxJU1

Ilustracja przedstawia młodego, szczupłego kompozytora Franciszka Liszta. Mężczyzna siedzi na krześle bokiem do widza w ręce trzyma gazetę. Ubrany w białą koszulę i ciemny frak. Twarz ma poważną, wpatrzoną przed siebie.

• Uczeń czarnoksiężnika Paula Dukasa (scherzoScherzoscherzo symfoniczne oparte na balladzie Uczeń czarnoksiężnika Johanna von Goethego) itd.

R11WjMzjYkHNf1

Ilustracja przedstawia otyłego mężczyznę Paula Dukasa. Mężczyzna stoi do fotografa lewym profilem. Ma brodę, wąsa i mało siwych włosów, które zaczesane są na prawą stronę. Ubrany w białą koszulę i ciemny garnitur. Twarz wyrazista, spokojna.

W każdej ze wskazanych kompozycji twórca w indywidualny sposób podchodził do wyrażenia za pomocą dźwięków i barw przedstawianych treści i wyobrażeń:

• Vivaldi w odpowiednich miejscach partytury wpisał fragmenty tekstów poetyckich, naprowadzając słuchacza studiującego partyturęPartyturapartyturę na zjawiska, jakie ilustruje muzyka w kolejnych fragmentach każdego z czterech koncertów,

• Musorgski nadał kolejnym miniaturom tytuły obrazów, grafik i szkiców wybranych prac swego przyjaciela Hartmanna, sugerując tytułem oraz środkami muzycznymi przedstawiane postaci i sytuacje,

• Liszt zilustrował muzyką obraz wichrów piekielnych, by następnie przedstawić liryczną opowieść pokutującej Franceski da Rimini,

• Dukas stworzył niezwykle plastyczną ilustrację zaczarowanej miotły‑tykwy, która wymknęła się spod kontroli adepta sztuki magicznej.

Frederick Niecks o muzyce
jako sztuce ilustracyjnej i programowej

Jedna z propozycji porządkującej utwory z kręgu muzyki ilustracyjnej i programowej, koncepcja Fredericka Niecksa, wskazuje trzy zasadnicze sposoby przejawiania się elementów pozamuzycznych w samej muzyce:

1. imitowanie odgłosów natury (fenomeny akustyczne),

2. próba odzwierciedlenia zjawisk postrzeganych za pomocą zmysłu wzroku (światło, ciemność, ruch, kolor),

3. reprezentacja emocji i uczuć.

Jednym z najbardziej znanych przykładów odzwierciedlenia w muzyce fenomenów dźwiękowych, śpiewu ptaków, jest rondoRondorondo francuskiego kompozytora Louisa Daquina Kukułka. W bardzo szybkie następstwa dźwięków wplecione są charakterystyczne odgłosy „kukania”.

Choć muzyka klasycyzmu i romantyzmu odchodziła od tego typu bezpośredniego odzwierciedlania odgłosów przyrody (choć stosuje je w niektórych kompozycjach jeszcze Joseph Haydn), niekiedy twórcy muzyki XX‑wiecznej podjęli próbę odtworzenia w kompozycjach muzycznych ptasich odgłosów. Olivier Messiaen, oprócz działalności twórczej i dydaktycznej, realizował swoje zainteresowania ornitologiczne. Przysłuchiwał się śpiewom ptaków, próbował zapisywać (transkrybować) ich śpiew w postaci pisma nutowego, a następnie włączać melodie ptasich śpiewów do własnych utworów. W ten sposób powstały m. in. Ptaki egzotyczne, Przebudzenie się ptaków, Katalog ptaków.

Fenomeny akustyczne – deszcz w muzyce

Odgłosy natury w utworach muzycznych należą do jednych z najłatwiej uchwytnych elementów ilustracyjności. Ich szczególne nasilenie w renesansie, na gruncie twórczości madrygałowejMadrygałmadrygałowej, znalazło swoje apogeum w barokowym nurcie imitazione della natura (malarstwo dźwiękowe, naśladowanie natury). Niech zjawisko to zilustruje powstała w I połowie XVI w. pieśń Śpiew ptaków Clémenta Janequina.

Jedno z najbardziej znanych preludiówPreludiumpreludiów Fryderyka Chopina (Preludium Des‑dur) znane jest jako Preludium Deszczowe. Istnieją różne hipotezy dotyczące dopisania do utworu Chopina tego tytułu. Jedna z nich mówi, że w nutach uczennicy kompozytor dopisał słowo „deszczowy”, podkreślając rolę powtarzającego się nieustannie dźwięku w pierwszej części tego utworu.

R1Q4Zhsf58z8k1

Ilustracja przedstawia początkowe takty utworu Fryderyka Chopina „Preludium Des-dur” (w partii akompaniamentu uporczywie powtarzany dźwięk as) na pięciolinii.

Inna hipoteza, o której pisze wybitny znawca muzyki Fryderyka Chopina, prof. Mieczysław Tomaszewski, odnosi się do wspomnień partnerki kompozytora – George Sand. Podobno w trakcie powstawania utworu zwróciła ona uwagę Chopinowi na swoje skojarzenia z odgłosami padającego deszczu, wywołując tym gniew wybitnego twórcy. Jak pisze profesor Tomaszewski, Chopin Protestował z całych sił przeciw dziecinadzie owych wyobrażeń o naśladowaniu tego, co się słyszy.

R1GdwUlrkUOAA1

Ilustracja przedstawia hipotetyczną współczesną rekonstrukcję nieukończonego obrazu Eugene’a Delacroix pt. „Chopin i George Sand”. Mężczyzna gra na fortepianie, jest skupiony na grze. Ubrany jest w czarny frak. Kobieta towarzysząca Chopinowi siedzi przy nim, ma w ręce białą chusteczkę. Włosy ma ciemne, upięte w kok. Ubrana jest w czarną sukienkę.

Zjawiska postrzegane za pomocą zmysłu wzroku

W muzyce do spektaklu teatralnego (do dramatu Henryka Ibsena Peer Gynt) Edward Grieg próbował za pomocą muzyki zilustrować wschód słońca. Preludium do IV aktu dramatu, rozgrywającego się w północnej Afryce (Maroko), zatytułowane jest Poranek. Trudno odnaleźć nawiązania do muzyki afrykańskiej, natomiast wyłaniająca się niemal z ciszy melodia powierzona fletom i obojom, stopniowo narastająca aż do osiągnięcia pełni brzmienia, może być odbierana jako próba odzwierciedlenia wyłaniającego się znad horyzontu słońca.

Inną wizję tego zjawiska przedstawił także Ryszard Strauss rozpoczynając swój poemat symfonicznyPoemat symfonicznypoemat symfoniczny Tako rzecze Zaratustra obrazem wschodu słońca.

Światło księżyca stało się z kolei inspiracją dla kręgu kompozytorów związanych z impresjonizmemImpresjonizmimpresjonizmem. Tytuł taki nosi środkowa część SuitySuitaSuity Bergamasque Claude’a Debussy’ego, nawiązująca do wiersza Paula Verlaine’a, poety, który czerpał natchnienie z malarstwa Watteau. Światło księżyca uchodzi za manifest impresjonizmu muzycznego, charakteryzującego się rozmyciem konturów muzycznych i uwypukleniem czynnika kolorystycznego.

Burza w muzyce

R1KJ7DwxSwHSq

Ilustracja interaktywna przedstawia: Autor nieznany, „portret Antonio Vivaldiego”, ok. 1723. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Burza w Czterech porach roku W cyklu czterech koncertów na skrzypce solo z towarzyszeniem orkiestry (Cztery pory roku, 1723 r.), finałowa część koncertu zatytułowanego Lato, przedstawia muzyczną burzę. W partyturze tej części Antonio Vivaldi wpisał następujące wersy anonimowego sonetu: Tak, pasterz zna przyrodę, instynkt go nie myli:Już niebo błyska, piorun walić gotów; I grad łamie zboże, co na polu stoi. {audio} Antonio Vivaldi, Burza z utworu Lato z cyklu Cztery pory roku, wyk. Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszcz. Fotografia przedstawia postać w peruce, z kręconymi włosami. Ubrana jest w czerwony płaszcz i białą koszulę. W rękach trzyma skrzypce.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Autor nieznany, „portret Antonio Vivaldiego”, ok. 1723. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Burza w Czterech porach roku W cyklu czterech koncertów na skrzypce solo z towarzyszeniem orkiestry (Cztery pory roku, 1723 r.), finałowa część koncertu zatytułowanego Lato, przedstawia muzyczną burzę. W partyturze tej części Antonio Vivaldi wpisał następujące wersy anonimowego sonetu: Tak, pasterz zna przyrodę, instynkt go nie myli:Już niebo błyska, piorun walić gotów; I grad łamie zboże, co na polu stoi. {audio} Antonio Vivaldi, Burza z utworu Lato z cyklu Cztery pory roku, wyk. Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszcz. Fotografia przedstawia postać w peruce, z kręconymi włosami. Ubrana jest w czerwony płaszcz i białą koszulę. W rękach trzyma skrzypce.

1

1. Burza w Czterech porach roku W cyklu czterech koncertów na skrzypce solo z towarzyszeniem orkiestry (Cztery pory roku, 1723 r.), finałowa część koncertu zatytułowanego Lato, przedstawia muzyczną burzę. W partyturze tej części Antonio Vivaldi wpisał następujące wersy anonimowego sonetu:

Tak, pasterz zna przyrodę, instynkt go nie myli:
Już niebo błyska, piorun walić gotów;
I grad łamie zboże, co na polu stoi.

{audio} Antonio Vivaldi, Burza z utworu Lato z cyklu Cztery pory roku, wyk. Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszcz, AMFN, CC BY 3.0

R1Ni1d88zrtaG

Ilustracja interaktywna przedstawia: Thomas Hardy, „Portret Jospeha Haydna”, 1791, Royal College of Music Museum of Instruments, Londyn, Anglia, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. VIII Symfonia Wieczór, cz. IV La Tempesta (Burza) Ok. 40 lat od powstania „Czterech pór roku”, najstarszy z klasyków wiedeńskich – Joseph Haydn, w finale jednej z pierwszych symfonii także zilustrował burzę. W stosunku do gwałtownej i dynamicznej muzyki Vivaldiego, burza Haydna jest mniej przekonująca. Ilustracja przedstawia elegancko ubranego meżczyznę. Włosy ma ułożone w loki. Ubrany jest w czarny płaszcz i białą koszulę z żabotem. W ręce trzyma książkę.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Thomas Hardy, „Portret Jospeha Haydna”, 1791, Royal College of Music Museum of Instruments, Londyn, Anglia, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. VIII Symfonia Wieczór, cz. IV La Tempesta (Burza) Ok. 40 lat od powstania „Czterech pór roku”, najstarszy z klasyków wiedeńskich – Joseph Haydn, w finale jednej z pierwszych symfonii także zilustrował burzę. W stosunku do gwałtownej i dynamicznej muzyki Vivaldiego, burza Haydna jest mniej przekonująca. Ilustracja przedstawia elegancko ubranego meżczyznę. Włosy ma ułożone w loki. Ubrany jest w czarny płaszcz i białą koszulę z żabotem. W ręce trzyma książkę.

1

1. VIII Symfonia Wieczór,cz. IV La Tempesta (Burza) Około 40 lat od powstania Czterech pór roku, najstarszy z klasyków wiedeńskich – Joseph Haydn, w finale jednej z pierwszych symfonii także zilustrował burzę. W stosunku do gwałtownej i dynamicznej muzyki Vivaldiego, burza Haydna jest mniej przekonująca.

RHhTf9tiPyDst

Ilustracja interaktywna przedstawia: Scena z opery „Idonomeo” autorstwa Wolfganga Amadeusza Mozarta. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Idomeneo, Burza w operze W operze Idomeneo powstałej w latach 1780–1781, Wolfgang Amadeusz Mozart wyciąga konsekwencje z propozycji zreformowania i udramatyzowania dzieła operowego, jakie sformułował Christoph W. Gluck. Zwiększył rolę chóru, wyeksponował orkiestrę oraz uprościł libretto. Jednym z genialnych chwytów dramaturgicznych tej opery jest burza, która stała się pretekstem do wysunięcia na plan pierwszy odcinków instrumentalnych. Fotografia przedstawia ludzi zbierających śmieci na łące. Wyglądają na zagubionych i zamyślonych. Po lewej stronie widać leżące meble.

Ilustracja interaktywna przedstawia: Scena z opery „Idonomeo” autorstwa Wolfganga Amadeusza Mozarta. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Idomeneo, Burza w operze W operze Idomeneo powstałej w latach 1780–1781, Wolfgang Amadeusz Mozart wyciąga konsekwencje z propozycji zreformowania i udramatyzowania dzieła operowego, jakie sformułował Christoph W. Gluck. Zwiększył rolę chóru, wyeksponował orkiestrę oraz uprościł libretto. Jednym z genialnych chwytów dramaturgicznych tej opery jest burza, która stała się pretekstem do wysunięcia na plan pierwszy odcinków instrumentalnych. Fotografia przedstawia ludzi zbierających śmieci na łące. Wyglądają na zagubionych i zamyślonych. Po lewej stronie widać leżące meble.

1

1. Idomeneo, Burza w operze W operze Idomeneo powstałej w latach 1780–1781, Wolfgang Amadeusz Mozart wyciąga konsekwencje z propozycji zreformowania i udramatyzowania dzieła operowego, jakie sformułował Christoph W. Gluck. Zwiększył rolę chóru, wyeksponował orkiestrę oraz uprościł libretto. Jednym z genialnych chwytów dramaturgicznych tej opery jest burza, która stała się pretekstem do wysunięcia na plan pierwszy odcinków instrumentalnych.

RGH7n5swVXSmt

Ilustracja interaktywna przedstawia:Joseph Karl Stieler, „Portret Ludwiga van Beethovena”, 1820, Beethoven-Haus, Bonn, Niemcy, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. VI Symfonia Pastoralna, cz. IV U progu XIX w., w latach 1807–1808 Beethoven skomponował nietypową, pięcioczęściową symfonię. Zatytułował ją Pastoralna, a ponadto nadał tytuły każdej z części. Ogniwo czwarte tego utworu to Burza. Znajdziemy w niej muzyczne imitacje grzmotów i wiejącego wiatru, a pod koniec – rozpogodzenie. Ludwig van Beethoven, VI Symfonia Pastoralna, cz. IV Burza (fragment), wyk. Los Angeles Philharmonic Orchestra. Ilustracja przedstawia mężczyznę z rozwichrzonym włosem. Ubrany jest w czarny płaszcz, białą koszulę i czerwony szalik. W rękach trzyma nuty.

Ilustracja interaktywna przedstawia:Joseph Karl Stieler, „Portret Ludwiga van Beethovena”, 1820, Beethoven-Haus, Bonn, Niemcy, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. VI Symfonia Pastoralna, cz. IV U progu XIX w., w latach 1807–1808 Beethoven skomponował nietypową, pięcioczęściową symfonię. Zatytułował ją Pastoralna, a ponadto nadał tytuły każdej z części. Ogniwo czwarte tego utworu to Burza. Znajdziemy w niej muzyczne imitacje grzmotów i wiejącego wiatru, a pod koniec – rozpogodzenie. Ludwig van Beethoven, VI Symfonia Pastoralna, cz. IV Burza (fragment), wyk. Los Angeles Philharmonic Orchestra. Ilustracja przedstawia mężczyznę z rozwichrzonym włosem. Ubrany jest w czarny płaszcz, białą koszulę i czerwony szalik. W rękach trzyma nuty.

1

1. VI Symfonia Pastoralna, cz. IV U progu XIX w., w latach 1807–1808 Beethoven skomponował nietypową, pięcioczęściową symfonię. Zatytułował ją Pastoralna, a ponadto nadał tytuły każdej z części. Ogniwo czwarte tego utworu to Burza. Znajdziemy w niej muzyczne imitacje grzmotów i wiejącego wiatru, a pod koniec – rozpogodzenie. {audio}
Ludwig van Beethoven, VI Symfonia Pastoralna, cz. IV Burza (fragment), wyk. Los Angeles Philharmonic Orchestra, online-skills, CC BY 3.0

RBBXyTu9HaS2q

Ilustracja interaktywna przedstawia: August Eisenmenger, „Portret Johanna Straussa”, 1888, Halifax, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. polka Burze i błyskawice Król walca wiedeńskiego, Johann Strauss, komponował także inne tańce, na przykład polki. Tytuł jednej z nich, „Burze i błyskawice”, wskazuje zjawiska, jakie ilustrowane będą w utworze. Wściekłość natury przedstawiona jest przede wszystkim w wyeksponowanej partii instrumentów perkusyjnych. Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ubrany jest w czarny płaszcz i białą koszulę. Włosy ma dłuższe kręcone.

Ilustracja interaktywna przedstawia: August Eisenmenger, „Portret Johanna Straussa”, 1888, Halifax, Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. polka Burze i błyskawice Król walca wiedeńskiego, Johann Strauss, komponował także inne tańce, na przykład polki. Tytuł jednej z nich, „Burze i błyskawice”, wskazuje zjawiska, jakie ilustrowane będą w utworze. Wściekłość natury przedstawiona jest przede wszystkim w wyeksponowanej partii instrumentów perkusyjnych. Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ubrany jest w czarny płaszcz i białą koszulę. Włosy ma dłuższe kręcone.

1

1. polka Burze i błyskawice Król walca wiedeńskiego, Johann Strauss, komponował także inne tańce, na przykład polki. Tytuł jednej z nich, „Burze i błyskawice”, wskazuje zjawiska, jakie ilustrowane będą w utworze. Wściekłość natury przedstawiona jest przede wszystkim w wyeksponowanej partii instrumentów perkusyjnych.

Zadania

RmYMfuTJR1VDh

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij pojęcie partytura.

Wyjaśnij pojęcie partytura.

Dopasuj zapis nutowy do zaprezentowanych powyżej fragmentów muzycznych.

F. Chopin - Preludium Des-dur, A. Vivaldi – Cztery pory roku, Lato, cz. III

.................

.................

R1URYOkzFWLXL

Ćwiczenie 6

Wyjaśnij pojęcie opera.

Wyjaśnij pojęcie opera.

Po wysłuchaniu fragmentu muzycznego wskaż, kto jest jego kompozytorem:

• Olivier Messiaen
• Ryszard Strauss
• Fryderyk Chopin
• Louis Daquin

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Źródło: www.encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna