Zmiany przyrostu naturalnego w Polsce
Wprowadzenie
Potrafisz już ocenić, czy sytuacja demograficzna Polski na tle Europy jest względnie korzystna, czy nie. Czy wszędzie w Polsce jest ona podobna? Może są takie obszary, które szybciej się wyludniają, oraz takie, gdzie odnotowujemy duży wzrost liczby ludności? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w tym materiale.
co ma wpływ na liczbę ludności w danym kraju;
ile wynosi liczba ludności Polski oraz jak się zmieniała.
Przeanalizujesz zmiany liczby ludności w Polsce na przestrzeni lat i wyjaśnisz ich przyczyny.
Porównasz zmiany w przyroście naturalnym i rzeczywistym ludności Polski.
Wymienisz skutki zaobserwowanych zmian demograficznych w Polsce.
1. Dlaczego liczba ludności Polski się zmniejsza?
Przed II wojną światową, w 1931 r., kiedy Polska zajmowała znacznie większą powierzchnię (389,7 tys. kmIndeks górny 22 wg Pro Memoria 1939‑1945, GUS; na daną chwilę powierzchnia Polski wynosi 322,58Indeks górny 22 km), mieszkały w niej 32 mln osób (szacuje się, jak podaje GUS, że obecny obszar naszego kraju zamieszkiwało wówczas około 30 mln osób). Liczba ta stale rosła, osiągając tuż przed wybuchem II wojny światowej, w 1938 roku, 35,3 mln mieszkańców. W wyniku działań wojennych liczba ludności Polski zmniejszyła się do 23,8 mln, a więc zmalała o ponad 11 mln. Przyczyną tak gwałtownego spadku liczby ludności w ciągu zaledwie 6 lat były nie tylko straty wojenne (liczba zabitych lub zmarłych w wyniku eksterminacjieksterminacji i bezpośrednich działań wojennych jest szacowana na ok. 6 mln osób), ale także bardzo mała liczba urodzeń w czasie wojny.
Przez kolejne pół wieku odnotowywano stały wzrost liczby ludności – do lat 90. XX wieku bardzo intensywny, a w następnych latach coraz wolniejszy.
Na przełomie XX i XXI wieku oraz w drugiej dekadzie XXI wieku zaobserwowano w Polsce negatywne zjawisko zmniejszania się liczby ludności. Zachodziło ono jednak stosunkowo powoli. Pomiędzy rokiem 2011, kiedy to osiągnęła stan maksymalny 38,5 mln, a 2022, w którym wyniosła 37,8 mln, liczba ludności naszego kraju zmniejszyła się o około 700 tys., czyli o 1,8%.
Na zmiany liczby ludności Polski mają wpływ czynniki naturalne (urodzenia i zgony) oraz ruch wędrówkowy (migracje zagraniczne).
Liczba ludności Polski – galeria
2. Przyrost naturalny
Przyrost naturalnyPrzyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń i zgonów. Jest miarą odzwierciedlającą, jak czynniki naturalne wpływają na zmiany populacyjne, które uwzględniają dynamiczność procesów narodzin oraz zgonów. Przyrost naturalny może być podany w liczbach bezwzględnych lub w postaci współczynnika przyrostu naturalnego przeliczonego na 1000 mieszkańców i wyrażonego w ‰ (czyli jednej tysięcznej całości).
W historii powojennej Polski przyrost naturalny i współczynnik przyrostu naturalnegowspółczynnik przyrostu naturalnego zmieniały się znacząco. Zmiany te zależały przede wszystkim od dynamicznie zmieniającej się liczby urodzeń, czyli od okresów wyżówwyżów i niżów demograficznychniżów demograficznych. Te z kolei przez długi czas były związane z II wojną światową.
Grafika interaktywna
Przyrost naturalny – galeria
Zapoznaj się z grafiką interaktywną, a następnie zaznacz prawidłową odpowiedź związaną z ówczesną sytuacją demograficzną.
Zaznacz kolorem czerwonym lata, w których występował wyż demograficzny, a kolorem zielonym – lata niżu demograficznego.
Wskaż, z niżej podanych lat występowania wyżu i niżu, lata w którym występował wyż demograficzny,
Odczytaj wartości analizowanych wskaźników dla roku twojego urodzenia, twoich rodziców oraz dziadków bądź opiekunów. Zapisz wnioski.
Warto zwrócić uwagę na zasadnicze różnice w przyroście naturalnym w miastach i wsiach. Na obszarach wiejskich przyrost naturalny jest wyższy niż w miastach, co więcej – do 2019 roku cały czas przyjmował on wartości dodatnie. Sytuację zmieniła dopiero pandemia COVID‑19 w roku 2020, kiedy to zaczął on przyjmować wartości ujemne. Wynika to m.in. z większego niż w miastach przywiązania do tradycyjnego sposobu życia, zakładania rodzin w młodszym wieku i posiadania większej liczby dzieci. Natomiast w miastach ujemny przyrost naturalny pojawił się już w latach 90. XX w. i od tego czasu (poza latami 2008–2010) cały czas przyjmuje wartości ujemne. Wynika to z faktu, że społeczności miejskie, zwłaszcza młodsi mieszkańcy, odkładają decyzję o założeniu rodziny i posiadaniu dzieci, koncentrując się na karierze zawodowej, podnoszeniu kwalifikacji i realizacji własnych planów. Na skutek tego w miastach rodzi się mniej dzieci, a przyrost naturalny przyjmuje wartości ujemne.
Prorodzinna polityka państwaProrodzinna polityka państwa próbuje odwrócić niekorzystną sytuację związaną z niskim współczynnikiem urodzeń w naszym kraju, zachęcając obywateli do podejmowania decyzji o zwiększeniu liczby posiadanych dzieci. Do działań takich zaliczyć można:
wydłużenie urlopów macierzyńskich,
wprowadzenie urlopów ojcowskich,
wypłacanie od 2016 r. comiesięcznych świadczeń społecznych (program Rodzina 500 plus) - początkowo na drugie i kolejne dziecko, a od 2019 r. – na każde dziecko,
coroczne wypłacanie środków finansowych (300 zł) na wyprawkę dla dzieci (program Dobry Start),
wprowadzenie systemu zniżek w ramach Karty Dużej Rodziny,
ustanowienie prorodzinnej ulgi podatkowej.
3. Przyrost rzeczywisty
Przyrost rzeczywisty to przyrost naturalny powiększony (lub pomniejszony) o saldo migracjisaldo migracji. Pokazuje on, jak w rzeczywistości zmienia się liczba ludności na danym obszarze. Podobnie jak przyrost naturalny, może on być przedstawiony w liczbach bezwzględnych lub w postaci współczynnika przyrostu rzeczywistegowspółczynnika przyrostu rzeczywistego przeliczonego na 1000 mieszkańców i wyrażonego w ‰ (czyli jednej tysięcznej całości).
W Polsce przyrost rzeczywisty jest bliski pod względem wartości przyrostowi naturalnemu, wykazując podobne zmiany w czasie. Oznacza to, że liczba ludności kraju zależy przede wszystkim od czynników naturalnych, urodzeń i zgonów. Skala migracji zagranicznych jest na tyle niewielka, że nie wpływa w znaczący sposób na przyrost rzeczywisty. Po zakończeniu powojennych migracji ludności związanych ze zmianami granic Polski, jakie miały miejsce w latach 40. XX wieku, współczynnik salda migracji oscylował około zera, częściej przyjmując wartości ujemne. Oznacza to, że Polska jest krajem emigracyjnym, z którego więcej osób wyjeżdża, niż osiedla się w jego granicach.
Ujemny przyrost rzeczywisty jest powodem zmniejszania się liczby ludności kraju. Jeśli utrzymuje się przez dłuższy czas, może nie gwarantować zastępowalności pokoleń, czyli zdolności jednego pokolenia do zastąpienia poprzedniego w społeczeństwie.
Okres | Liczba ludności na początku i końcu okresu (w mln) | Przyrost/ubytek liczby ludności w danym okresie (w mln) | Średnia roczna liczba urodzeń w danym okresie (w tys.) | Średnia roczna liczba zgonów w danym okresie (w tys.) | Średni roczny przyrost naturalny w danym okresie (w tys.) | Średni roczny współczynnik przyrostu naturalnego w danym okresie (w ‰) |
1946‑1959 | 23,6‑29,5 | 5,840 | 746,5 | 268,1 | 478,4 | 18,2 |
1960‑1970 | 29,8‑33,2 | 3,407 | 569,2 | 246,7 | 322,4 | 10,2 |
1979‑1984 | 33,5‑37,3 | 3,828 | 673,7 | 327,8 | 345,8 | 9,8 |
1985‑2005 | 37,6‑38,1 | 0,554 | 456,3 | 378,6 | 77,7 | 2,0 |
2006‑2010 | 38,1‑38,5 | 0,414 | 408,3 | 380,0 | 28,3 | 0,7 |
2011‑2021 | 38,5‑37,9 | -0,631 | 374,8 | 411,9 | -37,1 | -1,0 |
Indeks górny Wskaźniki demograficzne w Polsce w latach 1946‑2021 Indeks górny koniecWskaźniki demograficzne w Polsce w latach 1946‑2021Indeks górny Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2022; licencja CC BY‑SA 3.0. Indeks górny koniecŹródło: Rocznik Demograficzny GUS 2022; licencja CC BY‑SA 3.0.
Według sporządzonej przez GUS Prognozy ludności Polski na lata 2023–2060 w przyszłości można spodziewać się dalszego obniżenia przyrostu naturalnego i rzeczywistego oraz związanego z tym wyraźnego ubytku ludności. Liczba ludności Polski w 2030 roku wyniesie 34,5 mln, a w 2060 roku zaledwie około 30,4 mln. Prognozowany jest także znaczący spadek liczby urodzeń związany przede wszystkim ze zmniejszeniem się liczby kobiet w wieku prokreacyjnym i procesami starzenia społeczeństwa.
Zapoznaj się z wykresem oraz tabelą, a następnie wyjaśnij przyczyny wysokiego przyrostu rzeczywistego w latach 50. XX w. oraz na przełomie lat 70. i 80. XX w.
Wyjaśnij przyczyny podwyższonego przyrostu rzeczywistego na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI w.
Opisz skutki ujemnego przyrostu rzeczywistego w ostatnich latach.
4. Zróżnicowanie przestrzenne przyrostu naturalnego i rzeczywistego
Przyrost naturalny i przyrost rzeczywisty w Polsce zmieniają się nie tylko w czasie, ale także w przestrzeni. Województwami, w których w 2021 roku notowany był największy rzeczywisty ubytek ludności są: świętokrzyskie, lubelskie, łódzkie i śląskie.
Sytuacja demograficzna w poszczególnych częściach Polski może się jednak zmieniać w krótkim czasie, jeżeli wystąpią szczególne czynniki wpływające na wielkość urodzeń i zgonów lub intensywność migracji. Tak było w latach 2020 i 2021, kiedy pandemia Covid 19 spowodowała zwiększoną liczbę zgonów i związany z tym raptowny spadek przyrostu naturalnego. Widać to na wykresie ilustrującym przyrost naturalny w województwach w 2017 roku, a więc przed pandemią i w 2021 po przejściu głównej fali zachorowań i zgonów. W okresie poprzedzającym pandemię województwa małopolskie, mazowieckie, podkarpackie, wielkopolskie i pomorskie wykazywały dodatni przyrost naturalny, a cztery lata później we wszystkich województwach był on już ujemny.
Dlatego też w demografii często podaje się uśrednione wartości wskaźników z kilku ostatnich lat, dla których dostępne są dane (w tym przypadku dla pięciolecia 2016‑2020). W ten sposób unika się błędnego postrzegania zachodzących zmian, które dotyczą pojedynczych lat i odbiegają znaczne od linii trendu.
Mapa interaktywna
Mapa interaktywna przedstawia wybrane wskaźniki demograficzne z lat 2010‑2021. Kolorem zaznaczono średni przyrost rzeczywisty (w ‰), natomiast po kliknięciu na dane województwo pojawia się okno z danymi dotyczącymi przyrostu naturalnego, salda migracji i przyrostu rzeczywistego. Wszystkie wskaźniki demograficzne zostały przedstawione w postaci współczynników i wyrażone w ‰. Przeanalizuj grafikę interaktywną i wykonaj polecenia.
Na podstawie mapy interaktywnej opisz zmiany w przestrzennym rozkładzie współczynników przyrostu naturalnego i rzeczywistego w latach 2010–2021.
Zaznacz trzy województwa, w których saldo migracji osiąga najwyższe wartości.
Zaznacz, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.
Współczynnik przyrostu naturalnego | Występowanie i przyczyny |
|---|---|
Dodatni, wysoki |
|
Ujemny, niski |
|
Współczynnik salda migracji | Występowanie i przyczyny |
|---|---|
Dodatni, wysoki |
|
Ujemny, niski |
|
Współczynnik przyrostu rzeczywistego | Występowanie i przyczyny |
|---|---|
Wysoki, dodatni (wzrost liczby ludności) |
|
Niski, ujemny (spadek liczby ludności) |
|
Współczynnik salda migracji (ogółem: wewnętrznych i zagranicznych)
Największy przyrost ludności w latach 2010‑2021 nastąpił w województwach, w granicach których leżą duże aglomeracje oferujące możliwość dobrej pracy, wysokich zarobków i mieszkań. Należy do nich zwłaszcza województwo mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie i pomorskie, w których liczba mieszkańców wzrosła w omawianym okresie o kilkadziesiąt, a nawet jak w przypadku województwa mazowieckiego o kilkaset tysięcy. Zwiększa się zwłaszcza liczba mieszkańców największych wielofunkcyjnych aglomeracji miejskich - Warszawy, Krakowa, Trójmiasta i Poznania. Atrakcyjny rynek pracy i możliwości podjęcia nauki w dużych miastach powodują, że na teren tych województw przybywają ludzie młodzi, którzy z czasem zakładają rodziny i wychowują dzieci. Na zwiększenie liczby ludności tych województw wpływa więc nie tylko dodatnie saldo migracji, ale także dodatni przyrost naturalny.
Z kolei największy, wynoszący powyżej 100 tys. ubytek ludności notują w latach 2010‑2021 województwa śląskie, łódzkie i lubelskie. W przypadku województwa łódzkiego, w którym w przeszłości prężnie rozwijał się przemysł włókienniczy oraz śląskiego, będącego przed laty głównym ośrodkiem rozwoju przemysłu wydobywczego i ciężkiego zjawisko to jest wynikiem upadku zakładów przemysłowych i restrukturyzacji przemysłu, co z kolei wpłynęło na możliwość zatrudnienia i warunki bytowe mieszkańców. W konsekwencji nastąpiła utrzymująca się przez lata migracja młodych ludzi w wieku produkcyjnym i rozrodczym do innych ośrodków miejskich. Obniżyła się także liczba ludności województw pozbawionych dużych aglomeracji i ośrodków miejsko‑przemysłowych, np. lubelskiego i świętokrzyskiego, w których także wystąpiły migracje mieszkańców, zwłaszcza młodych, do dużych miast położonych w innych regionach Polski. W efekcie społeczeństwo tych województw zaczyna się starzeć, co wpływa na zmniejszenie liczby urodzeń. Na ubytek ludności tych województw wpływa więc nie tylko ujemne saldo migracji, ale także ujemny przyrost naturalny.
Według sporządzonej przez GUS Prognozy ludności Polski na lata 2023–2060 w przyszłości można spodziewać się wyraźnego zmniejszenia liczby ludności we wszystkich województwach. Największy spadek prognozowany jest w dalszym ciągu dla województw śląskiego, w którym liczba mieszkańców zmniejszy się o ponad milion osób oraz łódzkiego i lubelskiego, w których ubytek wyniesie ponad 500 tys. Z kolei najmniejsza redukcja ludności wystąpi w województwach pomorskim, lubuskim, opolskim i podlaskim.
Wyjaśnij przyczyny największego, prognozowanego ubytku ludności w województwie śląskim i łódzkim.
Podsumowanie
W Polsce liczba ludności rosła do połowy lat 90. XX wieku. Działo się tak przede wszystkim za sprawą stosunkowo dużego przyrostu naturalnego, w którym kluczową rolę odgrywała duża liczba urodzeń. W latach późniejszych wzrost ten uległ zahamowaniu a liczba ludności stopniowo zaczęła się zmniejszać.
W latach 50. XX wieku oraz na przełomie lat 70. i 80. XX wieku w Polsce wystąpił wyż demograficzny. Niż demograficzny po raz pierwszy pojawił się w latach 60. XX wieku, a po raz drugi w latach 90. XX wieku i trwa do dzisiaj.
W 1990 roku liczba ludności Polski osiągnęła 38 mln, w 2022 obniżyła się poniżej tej wartości.
Ubytek ludności w Polsce występujący od początku XXI wieku wynika ze spadku liczby urodzeń w warunkach trudnej sytuacji ekonomicznej, emigracji, wypierania modelu rodziny wielodzietnej przez model rodziny małodzietnej lub bezdzietnej; w ostatnich latach przyczyniła się do tego także zwiększona liczba zgonów podczas pandemii COVID‑19.
Ujemny przyrost rzeczywisty występuje na obszarach wiejskich położonych w znacznej odległości od miast oraz w większości miast. Dodatni przyrost rzeczywisty odnotowuje się przede wszystkich w strefach podmiejskich dużych miast oraz w niektórych dużych miastach, np. w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku czy Rzeszowie.
Korzystając roczników demograficznych i roczników województw GUS, zgromadź dane dotyczące przyrostu naturalnego i salda migracji w Twoim powiecie. Wybierz jak najdłuższy zakres czasowy. Dokonaj analizy zaobserwowanych zmian oraz wskaż ich prawdopodobne przyczyny.
Słownik
wejście ludności urodzonych w wyżu demograficznym w wiek rozrodczy
zbrodnia przeciwko ludzkości zmierzająca do wytępienia określonych grup ludności z powodu ich rasy, narodowości, religii bądź przekonań, statusu społecznego, stanu zdrowia przez zabijanie, kaleczenie lub uniemożliwienie rozrodczości; również niszczenie dorobku kulturowego
demograficzny czasowy spadek liczby urodzeń na danym obszarze
płodzenie i rodzenie potomstwa
polityka mająca na celu dobro rodziny i społeczeństwa
różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym roku na określonym obszarze (gdy ma wartość ujemną, mówimy o ubytku naturalnym)
suma przyrostu naturalnego i salda migracji
różnica między liczbą imigrantów a liczbą emigrantów na danym obszarze w jednostce czasu, najczęściej w ciągu roku
przyrost naturalny podzielony przez liczbę ludności i wyrażony w promilach
przyrost naturalny podzielony przez liczbę ludności danego kraju w określonym roku, wyrażony w promilach
czasowy wzrost liczby urodzeń na danym obszarze
szybki, niekontrolowany wzrost liczby urodzeń na danym terenie, spowodowany dążeniem społeczeństwa do wyrównania strat wojennych
Ćwiczenia
Dokończ zdanie, zaznaczając poprawną odpowiedź.
Przeanalizuj poniższe wykresy, a następnie wybierz poprawne dokończenie zdania.
Przeanalizuj poniższy wykres przedstawiający zmiany przyrostu naturalnego w Polsce. Następnie uzupełnij tabelę.
Wybierz przyczyny niskiego przyrostu naturalnego w Polsce obserwowanego w ostatnich latach.
Przeanalizuj poniższą mapę przedstawiającą wielkość przyrostu naturalnego w województwach w 2021 roku, a następnie oceń poprawność podanych zdań.
Przeanalizuj poniższy opis alternatywny mapy przedstawiającej wielkość przyrostu naturalnego w województwach w 2021 roku, a następnie oceń poprawność podanych zdań.
Przeanalizuj mapy prezentujące przyrost naturalny, rzeczywisty i saldo migracji w poszczególnych województwach w latach 2010–2021, a następnie przyporządkuj podane województwa do odpowiednich kategorii.
Wyjaśnij przyczyny wartości współczynnika przyrostu rzeczywistego w latach 2010–2021 w zaznaczonych województwach.
Wymień trzy społeczno‑ekonomiczne skutki utrzymującego się ujemnego przyrostu naturalnego.
Notatnik
Bibliografia
Śleszyński, P., (2018), Demograficzne wyzwania rozwoju regionalnego Polski, „Studia KPZK PAN” 183, s. 225‑247.
Bank Danych Lokalnych, GUS.