Zmysłowość i radosne sceny z życia - poszukiwania twórcze Renoira
Ważne daty
1841‑1919 – lata życia Renoira
1862‑64 – podjęcie studiów w École des Beaux‑Arts
1876 – powstaje Bal w Le Moulin de la Galette
1878 – wystawienie na Salonie Portretu Pani Charpentier
1887 – Wielkie kąpiące się
1892 – powstają Dziewczęta przy pianinie
1918‑1919 – Auguste Renoir tworzy Kapiące się
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
III.2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
III.3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
III.5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować cechy twórczości artystycznej;
omawiać tematykę wybranych dzieł;
wskazywać cechy stylowe w wybranych obrazach;
dokonywać analizy formalnej dzieł;
przyporządkowywać dzieła do miejsc, w których się znajdują.
Początki stylu Renoira
Auguste Renoir jeden z głównych twórców impresjonizmuimpresjonizmu. Jest przede wszystkim wielkim indywidualistą w sztuce i pracowitym malarzem, który pozostawił po sobie znaczny dorobek twórczy. Nadawał swoim obrazom niezapomniane wrażenie radości, zmysłowości, delikatności i piękna niezależnie od techniki malarskiej, jaką stosował. Głównymi tematami przedstawień malarskich to kobiety, akty kobiece, radosne sceny rodzajowe tj. w kawiarni, śniadanie, spacer, tematy orientalizujące, grupowe, portrety, codzienne czynności, dzieci, bukiety kwiatów, pejzaże.
W początkowym okresie swojej twórczości artysta malował bardziej w stylu realistycznym. Szczególnie widoczne wpływy tego kierunku podyktowane są stycznością z malarzami realizmu w Lasku Fontainebleau. Przykładowymi obrazami z tamtego czasu to Gospoda u matki Antony czy Portret Alfreda Sisleya.
Istotnym obrazem w stylu realistycznym jest Lisa z parasolką, którą w 1868 r. jury kwalifikuje na oficjalną wystawę SalonuSalonu.
Portretowaną była ówczesna partnerka Renoira - Lisa Trehot.
2.Kobiety, które miały czarne włosy, pulchną figurę, pełne usta, lekko zadarty nos będą się pojawiać na obrazach do końca twórczości. Renoira.
Renoir – impresjonista
Renoir był malarzem, który swą karierę wiązał z Salonem, stąd wiele jego obrazów, szczególnie w pierwszej fazie malarstwa, oscylowało w tematach, które mógłby się przypodobać bardziej konserwatywnym jurorom, tj. Diana łowczyni (1866), Łyżwiarze w Lasku Bulońskim (1868), Kobieta z Algieru (1870). Jednak poszukiwania twórcze zbliżały go bardziej do impresjonistów, niż do tradycyjnych akademikówakademików. W 1869 r. wraz z Monetem tworząc w popularnym kurorcie nad Sekwaną wypracowali nową technikę malarską, polegającą na drobnych pociągnięciach pędzla. Nadało to malowanym postaciom pewną dynamikę, jednocześnie redukując ich zarys do minimum. Dzięki temu odbiorca ma przed oczami świetliste wrażenie danej sceny.
Wielu krytyków sztuki uznaje właśnie La Grenouillère za pierwsze prace impresjonistyczne. Oboje eksperymentowali nie mieszając barw na palecie, jedynie umieszczając kolory podstawowe i ich dopełnienia prosto na płótnie. Będąc pod wpływem teorii rozszczepienia światła zaobserwowali, że efekt koloru nie jest niezmienny, lecz zależny od otaczających go barw. Na sukces impresjonistów miała wpływ fotografia oraz odkrycie sztucznych barwników i tubek metalowych w II poł. XIX w., które pozwoliły na uzyskanie większej ilości kolorów i umożliwiły wyjście w plener. Znaczenie miała również konsystencja farb, dużo gęstsza w porównaniu do farb uzyskiwanych z naturalnych pigmentówpigmentów, którymi posługiwali się akademicy.
Studium, tors, efekt słoneczny, 1875 stanowi doskonałą ilustrację metody impresjonistycznej, która uprzywilejowuje barwy zasadnicze i uzupełniające, natomiast zupełnie odrzuca w przedstawieniu natury czerń paleta tęczowa.
Kolory uzyskane są fragmentarycznie, za pomocą drobnych plam barwnych, dający właściwy efekt dopiero, gdy oddalimy się od obrazu.
2.Prezentowany na II Wystawie Impresjonistów w 1876 r. wywołał skandal. Krytycy zarzucali Renoirowi malowanie rozkładającego się ciała z racji użytych kolorów, tj. głównie odcieni zieloności. Użył je po to, by wyrazić grę cieni na jasnej skórze. Przedstawiona kobieta jest niezwykle zmysłowa, wydaje się być półprzezroczysta, delikatna, słoneczna.
Tytułowa Huśtawka z 1876 r. skomponowana jest wokół centralnej osi pionowej. Scenę tę, malowaną krótkimi pociągnięciami pędzla, zalewa światło, które spaja postaci z ich otoczeniem.
2.Na sukni biel, błękit, róż i żółty zaznaczają grę światła i cienia. Niebieska marynarka mężczyzny w załamaniach fałd przechodzi w zieleń lub fiolet. Na ziemi widzimy błękit i zieleń odpowiadającą liściom drzew oraz białe, żółte i różowe plamy światła.
Obraz z 1876 r. Bal w Moulin de la Galette jest podsumowaniem fascynacji Renoira impresjonizmem. Obraz jest dynamiczny, oddaje beztroski nastrój niedzielnego popołudnia – epizod z ówczesnej klasy średniej. To przykład użycia jasnych barw dla oddania radosnej atmosfery i ruchu. Pokazany na III wystawie impresjonistów w 1877 r. Wszystkie postacie pierwszego planu to przyjaciele Renoira. Obraz znajduje się obecnie w Luwrze.
Renoir powoli odchodził od impresjonizmu. Działo się to częściowo za sprawą sukcesu, jaki odnosił jako portrecista. Za sprawą przyjaźni z wpływowym marszandemmarszandem Charpentierem (znajomość od 1876 r.), Renoir uzyskuje bardzo dobrą pozycję na rynku sztuki. Namalował w tym czasie wiele portretów wpływowych Paryżan, w tym żonę Georgesa Charpentier.
Codzienność w obrazach Renoira
Portret pani Charpentier z dziećmi z 1878 dziś uznawany jest za jedno z największych dzieł Renoira. Obraz zostaje przyjęty na Salon w 1879 i odnosi wielki sukces.
Śniadanie wioślarzy, 1881 Atmosfera obrazu jest jak zwykle bardzo ciepła i radosna. Znów jako modeli wykorzystał swych przyjaciół. Młoda kobieta z pieskiem to jego przyszła żona, Aline Charigot, która spędzi z nim resztę życia i wyda na świat trzech synów. Scena obrazu żyje dzięki krzyżującym się spojrzeniom pod płóciennym dachem w biało‑czerwone pasy. Oglądając obraz ma się wrażenie, że w każdej chwili można dosiąść się do stołu zastawionego jedzeniem i winem. Za ścianą zieleni otaczającą taras widać żagle płynących po rzece łódek. Obraz został wystawiony przez nabywcę na VII Wystawie Impresjonistów, mimo iż Renoir wolał wystawić go na tradycyjnym Salonie.
Parasolki, 1881‑1886 w części uwidaczniają nowy sposób malowania Renoira spowodowany wyjazdem do Włoch w 1881 oraz studiowaniem dzieł Rafaela i innych artystów włoskiego renesansu. Zaznaczają się tutaj nowe poszukiwania malarskie oraz kryzys twórczy Renoira, którego wynikiem jest tzw. cierpka maniera polegająca na mocniejszym konturze, bardziej płaskiej plamie, kresce bardziej precyzyjnej i wyraźnej. Obraz ten łączy z prawej strony sposób malowania impresjonistyczny (suknie, twarze, kapelusze, dziewczynka) z nowym, cierpkim stylem bądź inaczej zwanym ingresowskim widocznym wyraźnie w postaci kobiety z lewej strony obrazu. Kolory stają się bardziej subtelne, a kompozycja bardziej wyważona i przemyślana.
Wielkie kąpiące się, 1887 oznaczają odejście Renoira od impresjonizmu i naturalizmu jego wczesnych lat. Zrywa również z malarstwem plenerowym, którego nigdy zresztą nie uprawiał regularnie. Pod wpływem klasykówklasyków Renoir zwraca się bardziej ku malarstwu dekoratywnemu o wyraźnych konturach i bogatej, aksamitnej, oleistej fakturze. Używa skromniejszej palety barw ograniczając się głównie do ochry i błękitu kobaltowego. Wybiera kolory chłodne. Poza tym zwraca się ku klasycznemu motywowi, jakim jest akt.
Obraz ten jest apogeum cierpkiej maniery, zwrotem ku klasycyzmowi i do ambicji wielkich dzieł tradycyjnych. Dzieło zaskakuje widza czystością i precyzją linii, gładką, emaliowaną skórą kąpiących się, zdecydowanym wyodrębnieniem postaci z otaczającej scenerii – typowymi cechami klasycyzmu.
Dziewczęta przy pianinie, 1892 są przykładem następnego okresu Renoira zwanym czerwony albo opalizujący. Okres cierpki trwa krótko. Renoir powraca do łagodnego, miękkiego konturu. Nadaje plastyczny modelunek bryły. Do tego celu dobiera paletę, w której dominuje czerwień i obecne są: cynober, brązy, żółtawe ochry, żółć neapolitańska, szmaragd, zielenie, błękit kobaltowy, biel i czerń. W obrazie tonacje salonu odpowiadają kolorom wybranym dla postaci.
W fałdach sukni blondynki odnajdujemy cienie odpowiadające przewiązanej w pasie niebieskiej kokardzie i zieleni ścian.
2.Światło padające na czerwoną suknię i włosy szatynki powraca echem na pierwszym planie po prawej oraz w obiciach i wystroju pokoju.
Sam Renoir mówi: Malarstwo nie jest jakimś tam przypadkowym fantazjowaniem. To zawód, który trzeba wykonywać sumiennie, jak to robi każdy odpowiedzialny pracownik.
Kapiące się, ok. 1818‑1819, obraz w stylu opalizującym w ostatniej fazie życia twórcy przedstawia dwie nagie kobiety na tle pejzażu. Są one integralną częścią scenerii. Obraz uważany przez twórcę za szczytowe swoje osiągnięcie.
Renoir ciągle poszukiwał swojego wyrazu w malarstwie. W jego twórczości można wyróżnić przynajmniej trzy wyraźne style malarskie: impresjonistyczny, cierpki i opalizujący. To co spaja jego twórczość to jego radość życia przejawiająca się w obranych tematach, jasnej palecie barw i wydobyciu z postaci zawsze tego co najpiękniejsze i pełne pogody ducha. Namalował wiele kobiecych aktów, pełnych zmysłowości z idealnie wydobytą fakturą i kolorem skóry. Ukazywał kobiece ciało w stanie rozkosznego spoczynku. Zachwycają nas bogactwem wrażeń wizualnych: efektowną zwartą formą, miękkim konturem, subtelnością niezliczonych barwnych niuansów. Dzieci z obrazów Renoira wydają się miłe, naiwne, wdzięczne i grzeczne. Miękko lśni skóra ich ciałek, błyszczą złote loki, a dziewczynki mają kolorowe wstążki wplecione w warkocze. Dziecięce portrety mówią wiele o życzliwym stosunku Renoira do świata.
Zadania
Do podanych poniżej dzieł Augusta Renoira przyporządkuj właściwe style malarskie twórcy.
Styl impresjonistyczny, Cierpka maniera, Styl opalizujący
Wpisz tytuły obrazów Augusta Renoira.
Podaj trzech malarzy impresjonistycznych, których Renoir poznaje w pracowni Gleyre’a.
- James Abbott McNeill Whistler
- Auguste Toulmouche
- Claude Monet
- Alfred Sisley
- Frederic Bazile
Przyjrzyj się obrazowi: Parasolki i wymień dwa style w jakich Renoir namalował go oraz dopasuj po trzy najważniejsze cechy każdego ze stylów.
Dopasuj konkretne cechy do odpowiedniego stylu malarskiego:
1. rozmiękczony kontur
2. wyraźny kontur i kreska
3. uchwycenie nastroju chwili, danego oświetlenia
4. drobne pociągnięcia pędzla i migotliwość spowodowana mieszaniem barw w oku widza
5. płaska plama
6. kolory subtelne
Użyte style malarskie to: A: .................................. oraz B: ......................................................
Cechy stylów A:
........................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................
Cechy stylów B:
..................................................
..........................
..............................
Rozwiąż krzyżówkę.
- Jeden z malarzy rokokowych, którym inspirował się Renoir.
- Składnik farb dający efekt koloru.
- Kierunek w malarstwie, który Renoir wraz z grupą artystów zapoczątkował w roku 1874 r. w wynajętym atelier Nadara.
- Ostatni styl malowania Renoira.
- Jak miała na imię modelka Renoira, która stała się wzorem urody dla kobiecych postaci w jego malarstwie?
- Malarz, który wraz z Renoirem był głównym założycielem impresjonizmu.
- Handlujący dziełami sztuki. Renoir miał ich dwóch: Durand-Ruel i Charpentier.
| 1 | |||||||||||||||
| 2 | |||||||||||||||
| 3 | |||||||||||||||
| 4 | |||||||||||||||
| 5 | |||||||||||||||
| 6 | |||||||||||||||
| 7 |
Wskaż dzieła, które inspirowane sa obrazami Rubensa.
- 1
- 2
- 3
- 4
Do dzieł przyporządkuj miejsca, w których się znajdują.
Muzeum Orsay, Paryż, Muzeum Folkwang, Essen, Metropolitan Museum of Art, Nowy York, Musée de l'Orangerie, Paryż
| Lisa z parasolką | |
| Studium | |
| Portret pani Charpentier z dziećmi | |
| Dziewczęta przy pianinie |
Słownik pojęć
Kierunek w sztuce europejskiej, rozwijający się od XVII w. do końca XIX przede wszystkim w malarstwie i rzeźbie. Malarstwo charakteryzowało się założeniami nawiązującymi do sztuki antycznej, utrzymane w ciemnych tonacjach o tematyce historycznej lub mitologicznej nigdy nie wziętej z codziennego życia. Propagowany głównie przez akademie sztuk pięknych.
Słowo pochodzenia franc., pomieszczenie lub zespół pomieszczeń, stanowiący przestrzeń dla twórczych działań artysty, dostosowany do indywidualnych upodobań i charakteru wykonywanej profesji (najczęściej: fotograf, malarz, rzeźbiarz)
Substancje barwiące pochodzenia syntetycznego, najliczniejsze i najpopularniejsze dla tworzenia farb to barwniki azowe (ze związków diazowych i fenolu).
(Z franc. la bohéme - cyganeria) Nazwa środowiska artystycznego, którego członkowie spędzają razem czas na tworzeniu i zabawie, często przeciwstawiając się obowiązującym normom społecznym i nadając ton nowym awangardowym poglądom w kulturze czy sztuce. Termin ten wiąże się znaczeniowo ze swobodą twórcy i wolnością tworzenia.
Francuski malarz realista. Zajmował się głównie malarstwem rodzajowym, portretowym, pejzażowym oraz martwą naturą. Jeden z pierwszych, który wyszedł w plener i przełamał akademizm w malarstwie.
(1806‑1874) francuski malarz i pedagog pochodzenia szwajcarskiego, przedstawiciel powszechnego akademizmu. Jego uczniami byli przyszli impresjoniści tj. Claude Monet, Auguste Renoir, Alfred Sisley, James Abbott McNeill Whistler i Auguste Toulmouche. Malował obrazy o tematyce religijnej i mitologicznej, akty, sceny historyczne, portrety i alegorie.
Nurt w sztuce europejskiej, a później amerykańskiej, zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów studiujących w Atelier Gleyre’a oraz w Académie Suisse w II poł. XIX w. Najbardziej charakterystyczną cechą malarstwa i rzeźby tego kierunku było utrwalenie przez artystę przelotnego, chwilowego wrażenia światła i barwy w ich wzajemnej współzależności, dążenie do oddania zmysłowych, ulotnych momentów. Nazwa została ironicznie nadana przez krytyka i dziennikarza pierwszej wystawy w 1874 r. Louisa Leroy na temat obrazu Claude’a Moneta, Impresja, wschód słońca.
(z łac. pierwszorzędny, doskonały, wzorcowy, wyuczony) styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian i Greków. Powrót do źródeł klasycznych nastąpił już w renesansie jako odrodzenie kultury wielkiego Rzymu. Wpływał na kształt innych nurtów kulturowych tj. manieryzm, barok, rokoko. Trwał do końca XVIII w. Zauroczenie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, także w XX w., np. pod postacią neoklasycyzmu.
Największy obszar leśny położony blisko Paryża, tzw. Puszcza Biere. W XIX wieku las stał się inspiracją dla wielu artystów, takich jak malarze Camille Corot, Claude Monet, August Renoir, Paul Cézanne, Georges Seurat, członkowie szkoły z Barbizon, pisarze Victor Hugo, George Sand, Honoré de Balzac, Gustaw Flaubert, Guy de Maupassant, Marcel Proust i wielu innych.
Handlujący dziełami sztuki, głównie obrazami, kupiec (najczęściej francuski) kształtujący rynek poprzez organizowanie wystaw, komercjalizację konkretnych trendów i mód, przez to czasem ingerujący w kierunek twórczości artystycznej.
Kryjąca substancja nierozpuszczalna, stała i barwiąca, składnik farb dający efekt koloru. Zwykle są to rozdrobnione minerały, które wymieszane z wypełniaczem (dla oszczędności) dają konsystencję farby. Można podzielić na pigmenty: absorpcyjne, metaliczne i perłowe.
Oficjalna, państwowa doroczna wystaw malarska w Paryżu zapewniająca artystom reklamę i uznanie, a wraz z tym możliwość sprzedaży obrazów wśród wpływowych mieszczan.
Wystawa dzieł odrzuconych artystów przez jury konserwatywnego Salonu przyzwyczajonego do akademizmu, oficjalnie zatwierdzona przez Napoleona III.
W latach 1866‑1872 ulubiona modelka Renoira, pierwsza ukochana w życiu prywatnym.
Encyklopedia PWN
Galeria dzieł sztuki
