Zmysły człowieka

1. Układ nerwowy jako centrum zarządzania

Zazwyczaj nawet nie zastanawiamy się nad tym, jak to się dzieje, że czujemy, widzimy i słyszymy. Za wszystkie te funkcje odpowiada układ nerwowy, który kontroluje pracę całego organizmu, bez przerwy odbierając i rozszyfrowując informacje pochodzące z otoczenia i ciała. Jest on odpowiedzialny za koordynację ruchową, utrzymywanie równowagi, oddychanie, pracę narządów wewnętrznych. Pozwala odczuwać emocje, uczyć się, zapamiętywać.

Układ nerwowy tworzą: część ośrodkowa, do której należą mózg i rdzeń kręgowy, oraz obwodowa, składająca się z nerwów.

R1QBMzLLEeyFW

Na żółto‑kremowo‑niebieskim tle w białe linie, widoczna jest żółta sylwetka człowieka z dużym, półokrągłym, białym mózgiem z zarysowanymi bruzdami, od niego w dół narysowany jest prosty, przebiegający przez cały kręgosłup, biały i cienki rdzeń kręgowy. Od rdzenia wychodzą liczne, długie, białe, pofalowane znajdujące się w całym ciele cienkie nerwy, dochodzące do wszystkich kończyn.

Budowa układu nerwowego

2. Jaki jest świat?

Skąd mózg wie, jaki jest świat? Jak to możliwe, że narząd ten rozpoznaje, jakie decyzje ma wysłać do ciała?

Narządy zmysłów to „odbiorniki” bodźców, czyli informacji płynących z otoczenia do organizmu. Każdy zmysł jest nastawiony na inne sygnały: węch na zapach, smak na… smaki przyjemne lub nieprzyjemne, wzrok na światło i kolory, słuch na dźwięk, a dotyk – na ciepło lub zimno, głaskanie, ucisk, ból. Tych pięć podstawowych zmysłów działa dzięki sprawnej pracy odpowiednich narządów: nosa, języka, oczu, uszu i skóry.

Bodźce odebrane przez narządy zmysłów są przesyłane nerwami do rdzenia kręgowego i mózgu. Tam ulegają rozszyfrowaniu i uporządkowaniu: informacje o smaku nie mieszają się z tymi o dotyku, a wrażenia słuchowe docierają do innej części mózgu niż np. wzrokowe. Dzięki temu do narządów organizmu trafia odpowiednie polecenie w wiadomości zwrotnej z mózgu.

3. Wzrok: co widzimy dzięki oczom?

Na przykład wszystkie piękne kwiaty, które rosną na łące! Wzrok jest najważniejszym ze zmysłów. Odbierane informacje mogą dotyczyć światła, barw, kształtów, odległości czy ruchu zauważanych obiektów.

Narządem wzroku jest oko. Do tego, by widzieć, potrzebuje ono wystarczająco dużo światła – promienie świetlne trafiają do gałki ocznej przez źrenicę, czarny punkt znajdujący się na środku oka. Potem przemieszcza się przez soczewkę – ta struktura w oku reguluje ostrość, tak jak ustawia się ją w aparacie fotograficznym. Wreszcie obraz tworzy się na siatkówcesiatkówkasiatkówce, skąd jest przekazywany do mózgu.

Wzrok męczy się zwłaszcza przy zbyt długim wpatrywaniu się w przedmioty znajdujące się blisko naszych oczu – książki, monitory, smartfony. By utrzymać ten zmysł w dobrej kondycji, podczas nauki i korzystania z urządzeń elektronicznych warto robić przerwy, by przez pewien czas spoglądać na obiekty w oddali.

4. Węch i smak: jak współdziałają?

Co czuje nos? Na przykład brzydkie zapachy! Oczywiście dużo przyjemniej jest wąchać te miłe – nie zawsze jednak można wybierać… Cząsteczki zapachów dostają się do nosa wraz z wdychanym powietrzem i są odbierane przez komórki węchowe. Ale to nie nos decyduje, czy aromat jest ładny, czy brzydki. Robi to mózg, gdy tylko otrzyma informację, która przywędruje do niego nerwami od komórek znajdujących się w nosie.

W jamie ustnej znajdują się liczne kubki smakowe, które przesyłają informacje do mózgu o zjadanym pokarmie. Te struktury to niewielkie grudki z zagłębieniem, wyglądem przypominające kubeczki, stąd ich nazwa. Ulokowane są one na języku, podniebieniu i wewnętrznej stronie policzków. Za pomocą receptorówreceptorreceptorów rejestrują smaki: słodki, słony, kwaśny, gorzki i umami (mięsny).

Przypomnij sobie, jak smakuje jedzenie, kiedy masz katar i zupełnie zablokowany nos. Spróbuj jeść jabłko, zatykając nozdrza: nie jest tak pyszne jak zawsze, prawda? To dlatego, że zmysły smaku i powonienia są ze sobą ściśle połączone. Oba zaliczają się do zmysłów powiązanych z pracą układu pokarmowego.

Kiedy jemy, zarówno receptory smaku, jak i węchu pobudzane są przez różne cząsteczki chemiczne, które do nich docierają przez nos lub jamę ustną. O ile jednak wyróżnia się tylko kilka receptorów smakowych, o tyle węchowych jest znacznie więcej, a każdy z nich reaguje na inny typ cząsteczek chemicznych.

Prawidłowe współdziałanie zmysłów smaku i węchu jest bardzo ważne: odrzucający zapach ostrzega przed spożyciem nieświeżych lub zepsutych produktów, które mogą wywołać zatrucie. Z drugiej strony atrakcyjny zapach daje dużo przyjemności z jedzenia ulubionych potraw.

5. Dotyk: co czujemy przez skórę?

Na przykład delikatny dotyk ulubionego koca czy miękkiego swetra. Skóra jest największym narządem ciała. Znajdują się w niej specjalne „odbiorniki” – receptory zwane ciałkami czuciowymi, które reagują na dotyk, zimno i ciepło oraz ból. Są rozmieszczone na całym ciele: najwięcej receptorów wrażliwych na dotyk znajduje się na wargach i opuszkach palców, a wrażliwych na ciepło – na łokciach i policzkach. Przekazują one – za pośrednictwem nerwów tworzących obwodową część układu nerwowego – odpowiednie informacje do mózgu.

Dotyk jest bardzo ważnym zmysłem, który nie tylko wpływa na zdrowie i dobre samopoczucie (każdy potrzebuje przytulania!), ale także ostrzega o ewentualnym niebezpieczeństwie, np. przy dotknięciu czegoś gorącego.

6. Słuch: co słyszymy dzięki uszom?

Szum morskich fal, ptasie trele, lubianą piosenkę czy wołanie twojego imienia. Narządem słuchu, odbierającym te i inne dźwięki, jest ucho. Dźwięk, w postaci fali dźwiękowej, zbierany są przez zewnętrzną część ucha o kształcie muszli – małżowinę, która kieruje go w głąb. Tam, w zagłębieniu jednej z kości czaszki, leży ucho środkowe – właściwy narząd słuchu, który przekształca dźwięk w impuls nerwowy biegnący do mózgu. To mózg decyduje o tym, czy to, co słyszymy, oceniamy jako szum, szelest, mowę, muzykę itp. Mózg informuje też, czy dźwięk jest przyjemny, czy oznacza coś, przed czym należy uciekać!

Kliknij oznaczenia cyfrowe na poniższej grafice, by poznać elementy budowy ucha.

Słuch nie lubi hałasu – bardzo głośny i długotrwały dźwięk może go trwale uszkodzić. Uszy nie potrafią zamknąć się tak jak oczy, by ograniczyć nieprzyjemne bodźce. Dla zdrowia słuchu ważne są nasze codzienne zachowania: unikanie przebywania w głośnych miejscach oraz słuchania muzyki w słuchawkach, zwłaszcza dousznych, a także jak najczęstszy relaks w ciszy lub w otoczeniu przyjemnych, kojących dźwięków, np. szumu drzew czy morskich fal.

Podsumowanie

• Układ nerwowy człowieka składa się z części ośrodkowej, tworzonej przez mózg i rdzeń kręgowy, oraz z części obwodowej, zbudowanej z nerwów obwodowych.

• U człowieka występuje pięć zmysłów: wzrok, węch, smak, słuch i dotyk.

• Dzięki zmysłom organizm odbiera, analizuje i odpowiada na bodźce płynące ze środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego.

• Za proces widzenia odpowiada zmysł wzroku (oczy).

• Zmysł słuchu (uszy) umożliwia odbieranie fal dźwiękowych.

• Zmysł węchu (nos) odpowiada za rozpoznawanie zapachów, a zmysł smaku (język) za rozpoznawanie smaków. Współpracują one ze sobą w odczuwaniu smaku spożywanych potraw.

Słownik

Bartosik A., Na ratunek! Czyli medycyna dawniej i dziś, Nasza Księgarnia, Warszawa 2021.

Braun R., Siedem zmysłów. Jak je zrozumieć i wykorzystać, by lepiej żyć, Muza, Warszawa 2021.

Encyklopedia ciała człowieka. Zmysły, Arystoteles, Ciechanów 2019.

Maruszczak M., Wzrok, słuch, smak dają znak, czyli podróż do świata zmysłów, Nasza Księgarnia, Warszawa 2020.