„Zośka”, „Alek” i „Rudy” – bohaterowie z „Szarych Szeregów”

Pod niemiecką i sowiecką okupacją

1 września 1939 roku wybucha II wojna światowa. Niemcy pragną odzyskać Śląsk, Wielkopolskę i Pomorze utracone po I wojnie światowej, gdy Polska odzyskała niepodległość. Pomimo ogromnego bohaterstwa polskiej armii, m.in. żołnierzy walczących siedem dni bez wsparcia na Westerplatte w Gdańsku, Niemcy wdzierają się w głąb kraju i podchodzą aż pod Warszawę. 17 września 1939 roku Związek Sowiecki również występuje przeciwko Polsce i zajmuje wschodnie jej tereny. Polska armia zostaje rozbita, a najeźdźcy dzielą obszar kraju między siebie i zaprowadzają na zajętym terenie własną administrację.

Życie Polaków zmienia się gwałtownie.

Okupacja wiąże się ze zniszczeniem polskiego dziedzictwa kulturowego oraz masowymi represjami wobec ludności. Niemcy dopuszczają się eksterminacji Polaków: zaczynają się aresztowania, przetrzymywania w więzieniach takich jak Pawiak, rozstrzeliwania w zbiorowych egzekucjach, np. w Palmirach.

Niemcy zaczynają budować na terytorium Polski obozy koncentracyjne, gdzie przewożą ludzi celem ich eliminacji. Najbardziej znanym miejscem kaźni staje się Auschwitz [czyt.: auszwic]. Więźniowie trafiają tam z łapanek, choć część zatrzymanych przewożona jest w głąb Niemiec do pracy przymusowej.

Niemcy dopuszczają się też pacyfikacji opornych wobec ich polityki wsi, a na niektórych obszarach jak Wielkopolska czy Zamojszczyzna stosują wysiedlenia.

Deportacje stają się również głównym narzędziem antypolskiej polityki na terenach zajętych przez ZSRS. Wywożonych Polaków kieruje się do specjalnych obozów pracy na Syberię lub do Kazachstanu. Zamkniętych w więzieniach poddaje się brutalnym represjom i rozstrzeliwuje.

W maju 1939 roku nasi bohaterowie zdali maturę i przygotowywali się do rozpoczęcia studiów. Tymczasem 1 września usłyszeli w radio: „A więc wojna! Z dniem dzisiejszym wszelkie sprawy i zagadnienia schodzą na plan dalszy. Całe nasze życie, publiczne i prywatne przestawiamy na specjalne tory, weszliśmy w okres wojny. Cały wysiłek narodu musi iść w jednym kierunku. Wszyscy jesteśmy żołnierzami. Musimy myśleć tylko o jednym - walka aż do zwycięstwa!”

W związku z tym apelem Polacy na okupowanych terenach rozwinęli silny ruch oporu przeciw najeźdźcom. Stworzyli struktury podziemnego państwa powiązanego z działającym w Londynie rządem emigracyjnym. W ramach tego konspiracyjnego organizmu funkcjonowała Armia Krajowa (AK). Była ona częścią polskiej armii, która na zachodzie Europy walczyła u boku aliantów z Niemcami. Jej głównym zadaniem było przygotowanie i przeprowadzenie powstania ogólnonarodowego, które doprowadziłoby w czasie dogodnym do wyzwolenia ziem polskich spod okupacji. Armia Krajowa liczyła blisko 400 tys. osób, a w jej obrębie formacją szczególną, złożoną z harcerzy, były Szare Szeregi.

Dzieliły się one na trzy grupy młodzieży z uwagi na kategorie wiekowe: najmłodsi w przedziale wieku 12‑14 lat określali się jako „Zawiszacy”. W programie ideowym organizacji „Dziś, jutro, pojutrze” mieli za zadanie przede wszystkim uczyć się na tajnych kompletach, szkolić w ratownictwie medycznym oraz w łączności. W trakcie ogólnopolskiego powstania mieli przenosić meldunki. Podczas powstania warszawskiego, które wybuchło w stolicy w sierpniu 1944 roku celem wyzwolenia miasta, „Zawiszacy” zorganizowali Harcerską Pocztę Polową i roznosili listy.

Kolejną grupą wiekową w przedziale 15‑17 lat były Bojowe Szkoły. Gromadziły harcerzy, którzy przechodzili już przeszkolenie wojskowe celem pomocy w przyszłej walce zbrojnej. Grupa ta miała otrzymać w trakcie powstania przydział do oddziałów łączności bądź rozpoznania. Tymczasem była wykorzystywana w akcjach propagandowych tzw. małego sabotażu. Polegały one na pisaniu na murach haseł zagrzewających do walki, rozlepianiu afiszy i nalepek, rozdawaniu ulotek, kolportażu fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączeniu się do niemieckich megafonów, zrywaniu niemieckich flag, usuwaniu z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowaniu kin, itp. Ponadto Bojowe Szkoły w ramach akcji wywiadowczych obserwowały ruchy niemieckich wojsk.

Najstarsi harcerze, którzy ukończyli 18 lat, byli zebrani w Grupach Szturmowych. Ich celem było bezpośrednie przygotowanie wojskowe do walki zbrojnej, stąd szkolenie w podchorążówkach oraz na kursach saperskich, motorowych i spadochronowych. Grupy Szturmowe brały udział w akcjach dywersyjnych: wysadzały mosty, odbijały więźniów, likwidowały Niemców odpowiedzialnych za mordowanie Polaków oraz walczyły w oddziałach partyzanckich. W trakcie powstania warszawskiego zorganizowane przez Szare Szeregi bataliony „Zośka” i „Parasol” brały udział w walkach na terenie Woli, Śródmieścia i Czerniakowa.