Źródła i obszary prawa
Czy pamiętasz, jak powstaje w Polsce ustawa? Przekonaj się, wykonując zadanie.
określić, co to jest prawo oraz jakie mogą być zależności między prawem a innymi systemami normatywnymi;
wyjaśnić na przykładzie Polski, jakie są konsekwencje przyjęcia konstytucyjnej zasady państwa prawnego.
charakteryzować pojęcia normy prawnej, przepisu i aktu prawnego;
przedstawiać rodzaje aktów prawnych obowiązujących w Polsce;
opisywać najważniejsze obszary prawa;
wskazywać, w jakich organach publikacyjnych można odszukać określone akty prawne.
Normy i przepisy prawne. Akty normatywne
Reguła postępowania ustanowiona przez upoważniony organ państwa, która wyjaśnia, kto i w jakich okolicznościach powinien zachować się w określony sposób.
Struktura normy prawnej:
Hipoteza – Hipoteza określa adresata normy oraz warunki i okoliczności, co do których reguła zachowania ma zastosowanie.
Dyspozycja – Dyspozycja określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego w okolicznościach opisanych w hipotezie.
Sankcja – Sankcja określa konsekwencje jakie grożą za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy.
Wstęp do prawoznawstwaPrzepis prawny – „wypowiedź sformułowana w języku prawnym, stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.”.
Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 122.
Zależność między normą prawną a przepisem prawnym jest taka sama jak relacja między treścią a formą. Treścią określającą reguły postępowania jest norma prawna, przepis zaś jest jedynie formą, w której treść normy jest ujęta. Innymi słowy, z analizy przepisów prawnych można wyprowadzić normy (reguły postępowania).
Wstęp do prawoznawstwaAkt normatywny – „to dokument władzy publicznej zawierający (ujęte w przepisy) normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych”.
Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 122.
Akty normatywne różnią się między sobą m.in. podmiotami upoważnionymi do ich wydania, przedmiotem regulacji czy miejscem w hierarchii źródeł prawa.
Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce
Art. 87 Konstytucji RP wskazuje na następującą hierarchię źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce:
Organy publikacyjne
Niezbędnym warunkiem obowiązywania aktu normatywnego w państwie prawnym jest jego zamieszczenie w oficjalnym organie publikacyjnym. W Polsce akty normatywne ogłaszane są w różnych organach publikacyjnych.
Obecnie akty normatywne publikowane są w wersji elektronicznej.
Przydatne w analizie aktów normatywnych są także zbiory orzecznictwa, obejmujące na przykład orzeczenia Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego czy Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Bardzo praktyczny jest dostępny w internecie System Informacji Prawnej Sejmu RP.
System prawny
System prawny tworzą uporządkowane i powiązane ze sobą normy zapisane w tekstach aktów normatywnych obowiązujących w określonym czasie w państwie. We współczesnych państwach występują dwa różniące się od siebie rodzaje systemów prawnych. Jeden z nich bywa nazywany systemem prawa kontynentalnego (albo systemem civil law), natomiast drugi - systemem prawa anglosaskiego (albo systemem common law).
System prawa kontynentalnego
Zasada wyłączności prawa stanowionego (ustawy) jako źródła prawa.
Prymat ustawy oznacza zakaz tworzenia prawa przez sądy, które powinny ograniczać się do stosowania prawa.
Inne rodzaje prawa (zwyczajowe, kanoniczne, naturalne) odgrywają ograniczoną rolę.
Prawo stanowione powinno być zasadniczo systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk.
Najistotniejsze znaczenie w systemie prawa stanowionego mają kodeksy, czyli ustawy całościowo regulujące określoną dziedzinę życia społecznego.
System prawa anglosaskiego
Prawu stanowionemu przysługuje prymat, lecz nie wyłączność.
Sądy w swoich orzeczeniach formułują reguły postępowania, które mogą być podstawą dalszych orzeczeń (precedensy).
Prawo obowiązujące jest mieszaniną różnych typów praw (stanowionego, precedensowego, zwyczajowego oraz tzw. zasad słuszności - equity).
Prawo nie jest traktowane jako spójne i pozbawione luk. Powinno się do tego dążyć w procesie stosowania prawa przez sądy. Istotne jest, jak prawo działa (law in action), a nie jak jest zapisane w aktach normatywnych (law in books).
Oprócz orzeczeń sądowych, dużą rolę odgrywają umowy, zastępujące regulacje kodeksowe.
Na podstawie: T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 139‑140.
Rodzaje prawa
Podział prawa ze względu na treść
Prawo materialne tworzą normy określające obowiązki i uprawnienia oraz sankcje za niewykonywanie obowiązków lub przekraczanie prawo. Normy te bezpośrednio regulują stosunki między podmiotami prawa (np. obywatelami, instytucjami państwa). Prawo formalne pozwala na egzekwowanie norm prawa materialnego. Reguluje tryb postępowania przed organami władzy publicznej.
Podział prawa ze względu na zakres podmiotowy
Prawo publiczne porządkuje relacje między organami państwa oraz między państwem a obywatelami. Prawo prywatne zawiera normy chroniące jednostki oraz regulujące stosunki między nimi. Prawo wewnętrzne obowiązuje w ramach organizacji społecznych i organów państwa. Prawo kanoniczne to zestaw norm obowiązujących w Kościele katolickim.
Podział prawa ze względu na przynależność państwową
Krajowe prawo wewnętrzne to system aktów normatywnych ustanowionych przez odpowiednie organy państwa, obowiązujące na jego terenie. Prawo międzynarodowe publiczne powstaje w wyniku umów między państwami, obowiązuje wyłącznie państwa, które takie umowy podpisały i ratyfikowały. Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje normy prawa krajowego, stosowane na przykład w sytuacji, gdy jedną ze stron stosunku prawnego jest cudzoziemiec. Prawo Unii Europejskiej jest stanowione przez jej organy i wiążące dla państw członkowskich.
Podsumowanie
System prawa obowiązujący w Polsce jest systemem prawa kontynentalnego. Kluczową rolę w tym systemie odgrywa prawo stanowione, które powinno stanowić jednolity, zupełny i niesprzeczny zespół norm. Prawo to powstaje w wyniku decyzji najważniejszych organów państwa (parlamentu, rządu, prezydenta, władz lokalnych). Współcześnie mamy jednak do czynienia z coraz większym oddziaływaniem prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej na system prawa wewnętrznego. Większość ustaw uchwalanych przez nasz Sejm po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej wiąże się z koniecznością wprowadzenia do prawa wewnętrznego dyrektyw unijnych.
Ustal, na podstawie aktów prawnych obowiązujących w twojej szkole, jakie normy postępowania obowiązują uczniów.
Przedstaw, na podstawie wojewódzkiego dziennika urzędowego, jakie akty prawa miejscowego uchwaliła rada gminy, w której mieszkasz, w ciągu ostatnich trzech miesięcy.
Zastanów się, jaką rolę odgrywa sędzia orzekający w systemie prawa kontynentalnego i anglosaskiego.
Podane akty prawne połącz z odpowiednimi źródłami prawa.
Umowa międzynarodowa, Akt prawa Unii Europejskiej, Akt praw miejscowego
| Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt | |
| Uchwała Rady Miejskiej Ząbkowic Śląskich w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla miasta Ząbkowice Śląskie | |
| Dyrektywa dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego |
Przyporządkuj podane rodzaje prawa do podanych grup.
Prawo formalne, Prawo wewnętrzne, Prawo prywatne, Prawo publiczne, Prawo materialne, Prawo kanoniczne, Prawo krajowe, Prawo międzynarodowe publiczne, Prawo międzynarodowe prywatne, Prawo Unii Europejskiej
| Przynależność państwową prawa | |
|---|---|
| Zakres podmiotowy prawa | |
| Treść prawa |
Zalecana literatura
Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014.
Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000.
Tokarczyk R.A., Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008.
Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2007.