Źródła i obszary prawa

Czy pamiętasz, jak powstaje w Polsce ustawa? Przekonaj się, wykonując zadanie.

R1CpjuupEraBw

Ilustracja, która przedstawia kodeks i młotek sędziowski, które są położone na biurku. Po prawej stronie leży młotek sędziowski. Po lewej stronie kodeks.

Normy i przepisy prawne. Akty normatywne

Struktura normy prawnej:

• hipoteza – hipoteza określa adresata normy oraz warunki i okoliczności, w których adresatowi normy określone działanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone;

• dyspozycja – dyspozycja to część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych wydarzeń lub okoliczności;

• sankcja – sankcja określa konsekwencje, jakie grożą za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy.

Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce

Art. 87. Konstytucji RP wskazuje na następującą hierarchię źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce

RdwX3eYhCH0FK

Piramida: Hierarchia źródeł prawa.

Ilustracja, która przedstawia piramidę hierarchiczności źródeł prawa powszechnie obowiązujących w Polsce.

Naczelne miejsce w piramidzie zajmuje Konstytucja.

Pozostałe akty prawne, obowiązujące na terenie kraju lub lokalnie:

• ustawy;

• ratyfikowane umowy międzynarodowe;

• rozporządzenia;

• akty prawa miejscowego, które obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Organy publikacyjne

Niezbędnym warunkiem obowiązywania aktu normatywnego w państwie prawnym jest jego zamieszczenie w oficjalnym organie publikacyjnym. W Polsce akty normatywne ogłaszane są w różnych organach publikacyjnych.

RYnkwc4z7nAf5

Ilustracja, która przedstawia nagłówek Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Po lewej stronie znajduje się orzeł w koronie. Na środku napis: Warszawa, dnia, rok. Po prawej stronie umieszczono napis: Nr.

Obecnie akty normatywne publikowane są w wersji elektronicznej.

Przydatne w analizie aktów normatywnych są także zbiory orzecznictwa, obejmujące na przykład orzeczenia Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego czy Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Bardzo praktyczny jest dostępny w internecie System Informacji Prawnej Sejmu RP. W Polsce akty normatywne ogłaszane są w różnych organach publikacyjnych:

• Dziennik Ustaw RP - źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia.

• Dziennik urzędowy RP ,,Monitor Polski” – źródła prawa o charakterze wewnętrznym, np.: zarządzenia prezydenta, uchwały Rady Ministrów i zarządzenia prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy (teksty jednolite) oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, a także uchwały Zgromadzenia Narodowego, Sejmu RP i Senatu RP.

• Dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych – akty ogłaszane przez organy wydające dzienniki i uchwały Rady Ministrów, które je uchylają, oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ich dotyczące.

• Wojewódzkie dzienniki urzędowe – np. akty prawa miejscowego wydane przez wojewodów, inne terenowe organy administracji rządowej, sejmiki wojewódzkie, organy powiatów i organy gmin. Akty premiera uchylające te akty prawa miejscowego. Wyroki NSA dotyczące skarg na akty prawa miejscowego.

System prawny

RAfTJZ95eKr9Y

Zdjęcie, które przedstawia regały z książkami prawniczymi. Na ich tle symbol paragrafu w kolorze czarnym.

System prawny tworzą uporządkowane i powiązane ze sobą normy zapisane w tekstach aktów normatywnych obowiązujących w określonym czasie w państwie. We współczesnych państwach występują dwa różniące się od siebie rodzaje systemów prawnych. Jeden z nich bywa nazywany systemem prawa kontynentalnego, albo systemem civil law [czyt.: sywil loł], natomiast drugi - systemem prawa anglosaskiego, albo systemem common law [czyt.: komon loł].

System prawa kontynentalnego:

• zasada wyłączności prawa stanowionego (ustawy) jako źródła prawa;

• prymat ustawy oznacza zakaz tworzenia prawa przez sądy, które powinny ograniczać się do stosowania prawa;

• prawo stanowione powinno być zasadniczo systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk;

• najistotniejsze znaczenie w systemie prawa stanowionego mają kodeksy, czyli ustawy całościowo regulujące określoną dziedzinę życia społecznego.

System prawa anglosaskiego:

• prawu stanowionemu przysługuje prymat, lecz nie wyłączność;

• sądy w swoich orzeczeniach formułują reguły postępowania, które mogą być podstawą dalszych orzeczeń (precedensy - orzeczenia sądu, które mają moc wiążącą w odniesieniu do późniejszych orzeczeń w podobnych sprawach);

• prawo obowiązujące jest mieszaniną różnych typów praw stanowionego, precedensowego, zwyczajowego oraz tzw. zasad słuszności - equity; [czyt.: ekłity]

• prawo nie jest traktowane jako spójne i pozbawione luk. Powinno się do tego dążyć w procesie stosowania prawa przez sądy. Istotne jest, jak prawo działa
  (law in action)[czyt.: la in akszyn], a nie jak jest zapisane w aktach normatywnych (law in books) [czyt.: la in buks];

• oprócz orzeczeń sądowych, dużą rolę odgrywają umowy, zastępujące regulacje kodeksowe.

Na podstawie: T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 139‑140.

Rodzaje prawa

Podział prawa ze względu na treść

Prawo materialne tworzą normy określające obowiązki i uprawnienia oraz sankcje za niewykonanie obowiązków lub przekroczenie prawa. Normy te bezpośrednio regulują stosunki między podmiotami prawa (np. obywatelami, instytucjami państwa). Prawo formalne pozwala na egzekwowanie norm prawa materialnego. Reguluje tryb postępowania przed organami władzy publicznej.

Podział prawa ze względu na zakres podmiotowy

Prawo publiczne porządkuje relacje między organami państwa oraz między państwem a obywatelami. Prawo prywatne zawiera normy chroniące jednostki oraz regulujące stosunki między nimi. Prawo wewnętrzne obowiązuje w ramach organizacji społecznych i organów państwa. Prawo kanoniczne to zestaw norm obowiązujących w Kościele katolickim.

Podział prawa ze względu na przynależność państwową

Krajowe prawo wewnętrzne to system aktów normatywnych ustanowionych przez odpowiednie organy państwa, obowiązujące na jego terenie. Prawo międzynarodowe publiczne powstaje w wyniku umów między państwami, obowiązuje wyłącznie państwa, które takie umowy podpisały i ratyfikowały. Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje normy prawa krajowego, stosowane na przykład w sytuacji,
gdy jedną ze stron stosunku prawnego jest cudzoziemiec. Prawo Unii Europejskiej jest stanowione przez organy UE. Mają się do niego stosować państwa członkowskie.

Podsumowanie

System prawa obowiązujący w Polsce jest systemem prawa kontynentalnego. Kluczową rolę w tym systemie odgrywa prawo stanowione, które powinno stanowić jednolity, zupełny i niesprzeczny zespół norm. Prawo to powstaje w wyniku decyzji najważniejszych organów państwa (parlamentu, rządu, prezydenta, władz lokalnych). Współcześnie mamy jednak do czynienia z coraz większym oddziaływaniem prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej na system prawa wewnętrznego, w ramach przyznanych przez państwo uprawnień. Większość ustaw uchwalanych przez nasz sejm po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej wiąże się z koniecznością wprowadzenia do prawa wewnętrznego dyrektyw unijnych.

Zalecana literatura

Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014.
Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000.
Tokarczyk R.A., Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008.
Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2007.