Zróżnicowanie narodowościowe i etniczne w Polsce
W Polsce nie mieszkają wyłącznie Polacy, ale również przedstawicieli innych nacji. W naszym kraju występują skupiska osób, które mają odmienną kulturę, posługują się innym językiem i utożsamiają się z innym narodem. Są to mniejszości narodowe i etniczne. Od imigrantów różni je to, że ich przodkowie zamieszkiwali nasz kraj od przynajmniej 100 lat. Należą do nich m.in. Niemcy, Ukraińcy, Rosjanie czy Romowie.
czym jest struktura ludności;
czym jest kultura i tradycja.
Wyjaśnisz różnice między pojęciami: mniejszość narodowa, mniejszość etniczna oraz społeczność etniczna.
Omówisz zróżnicowanie narodowościowe i etniczne Polski oraz wyjaśnisz jego przyczyny.
Wymienisz i scharakteryzujesz główne mniejszości narodowe i etniczne w Polsce.
Omówisz zróżnicowanie religijne ludności naszego kraju.
Porównasz zróżnicowanie narodowościowe i etniczne oraz religijne ludności Polski oraz innych krajów Europy.
1. Zróżnicowanie narodowe i etniczne ludności Polski
Mniejszości narodowe
Mniejszość narodowa to grupa ludności długotrwale (od co najmniej 100 lat), mieszkająca na terenie danego kraju, ale identyfikująca się z innym narodem (np. mniejszość ukraińska w Polsce). Odróżnia się ona od pozostałych obywateli kraju językiem, kulturą lub tradycją i dąży do ich zachowania. Formalnie więc do mniejszości narodowej nie należą obcokrajowcy mieszkający w Polsce, którzy przybyli do naszego kraju kilkanaście lub kilkadziesiąt lat temu, nawet jeżeli mają polskie obywatelstwo i tworzą liczne społeczności.
Polska w porównaniu z innymi państwami europejskimi jest krajem o stosunkowo mało zróżnicowanej strukturze narodowościowej ludności. Blisko 98% obywateli naszego kraju to Polacy. Jednak nie zawsze tak było. Przez wieki w Polsce żyli przedstawiciele wielu narodów. Jeszcze przed II wojną światową byliśmy uznawani za kraj wielonarodowościowy. Mniejszości narodowe (przede wszystkim Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Niemcy) stanowiły ponad 30% jej mieszkańców. Obecna, jednorodna struktura etniczno‑narodowa ludności Polski jest m.in. wynikiem masowej zagłady Żydów i Romów podczas II wojny światowej, zmian granic państwowych Polski w okresie powojennym, związanych z tym przesiedleń ludności i późniejszych migracji. Zróżnicowanie narodowe i etniczne ludności Polski jest zatem wynikiem zarówno historii kraju, jak i współczesnych czynników demograficznych i migracyjnych.
Informacje na temat zróżnicowania narodowego i etnicznego naszego kraju można uzyskać przede wszystkim w bazach danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). Są to dane pochodzące ze spisów powszechnych odbywających się co 10 lat. Ostatni spis miał miejsce w 2021 roku.
Wyniki spisu wskazują, narodowość polską zadeklarowało 37 499,7 tys. osób, co stanowi 98,6% ogółu mieszkańców kraju, ponad 2,6% ludności naszego kraju deklaruje polską i niepolską tożsamość narodowo‑etnicznątożsamość narodowo‑etniczną, a około 1% – wyłącznie niepolską. Udział mniejszości narodowych w społeczeństwie polskim jest więc niewielki. Do najliczniejszych mniejszości narodowych w Polsce należą Niemcy, Ukraińcy i Białorusini. Mniej liczni są Czesi, Litwini, Ormianie, Rosjanie, Słowacy i Żydzi również uważani za mniejszości narodowe.
Najliczniejszą mniejszością narodową w Polsce (stan na 2021 rok) jest mniejszość niemiecka. Liczy ona 144,2 tys. osób, w tym ok. 30% deklaruje wyłącznie narodowość niemiecką, a pozostali polsko‑niemiecką lub niemiecko‑polską. Zdecydowana większość osób identyfikujących się jako Niemcy mieszka na Opolszczyźnie – jest to grupa etnicznych Niemców przedwojennych, która z różnych powodów nie została po zakończeniu II wojny światowej przesiedlona do Niemiec, oraz ich potomkowie. Mniejszość ta występuje także na Śląsku.
Bardzo liczną mniejszością narodową w Polsce jest mniejszość ukraińska. Liczy ona 82,4 tys. osób; ok. 58,7% deklaruje wyłącznie narodowość ukraińską, a pozostali polsko‑ukraińską lub ukraińsko‑polską. Wydaje się jednak, że rzeczywista liczba może być znacznie większa wskutek wielkiej fali migracji zarobkowej Ukraińców do Polski, która nastąpiła od 2010 roku, i ogromnego napływu uchodźców po rozpoczęciu agresji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku.
Liczną mniejszością narodową jest także mniejszość białoruska silnie skoncentrowana w obszarze przygranicznym Podlasia, głównie w powiecie hajnowskim. Liczy ona 56,6 tys. osób, w tym blisko 64,7% deklaruje wyłącznie narodowość białoruską, a pozostali polsko‑białoruską lub białorusko‑polską.
Oprócz wymienionych powyżej mniejszości narodowych w Polsce żyją także przedstawiciele innych narodów, np. Amerykanie, Anglicy, Francuzi, Włosi, Wietnamczycy i inni. Ich liczba wynosi ok. 300 tys. osób, jest więc stosunkowo niewielka w porównaniu z liczbą mieszkańców Polski. W tej grupie mogą być także ujęci Polacy, którzy czasowo mieszkają i pracują, np. Wyspach Brytyjskich, ale są nadal zameldowani w Polsce i zostali objęci spisem. Niektórzy z nich czują się nie tylko Polakami ale także Anglikami, Irlandczykami czy Szkotami.
W ciągu ostatnich kilkunastu lat nastąpiły zmiany zróżnicowania narodowego Polski ze względu m.in. na migrację i zjawiska demograficzne. W ostatnich latach Polska była bowiem ważnym miejscem migracji zarobkowej dla obywateli innych krajów, zwłaszcza z Ukrainy, Białorusi, Rosji i Wietnamu. W 2021 roku w porównaniu do roku 2002 i 2011 zwiększyła się liczba osób deklarujących przynależność do niemal wszystkich mniejszości narodowych, z wyjątkiem niemieckiej, która jednak w dalszym ciągu pozostaje najliczniejsza mniejszością narodową w Polsce oraz do grup narodowych nie klasyfikowanych formalnie jako mniejszości. Szczególnie dynamiczny wzrost dotyczy mniejszości ukraińskiej. Po agresji Rosji na Ukrainę do Polski napłynęło ponad 13 mln uchodźców, z których większość (ok. 11 mln) w kolejnych miesiącach powróciła do kraju.
Przeanalizuj wykres i wskaż, czy podane stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Mniejszości etniczne
Mniejszość etniczna podobnie jak mniejszość narodowa zachowuje historyczną, kulturową i językową odrębność od reszty mieszkańców kraju, w którym żyje, jednak nie utożsamia się z narodem zamieszkującym jakiekolwiek inne państwo. W Polsce formalnie wyróżnia się cztery mniejszości etniczne: karaimską, łemkowską, romską i tatarską. Co ciekawe nie ma wśród nich Ślązaków i Kaszubów, charakteryzujących się świadomością historyczną i znaczną odrębnością kulturową od pozostałej części społeczeństwa polskiego, którzy w dodatku sami siebie postrzegają jako mniejszości narodowe. Tymczasem formalnie są oni uznani za tzw. społeczność etniczną (grupę etnograficzną). Różni się ona tym od mniejszości etnicznej, że co prawda wykazuje pewien poziom poczucia odrębności kulturowej od reszty społeczeństwa, jednak ogólnie identyfikuje się z narodem, na terytorium którego żyje oraz występuje jedynie na terenie jednego państwa czy nawet położonego w jego granicach regionu.
Najliczniejszą mniejszością etniczną w Polsce są Łemkowie pochodzący z obszaru pogranicza polsko‑ukraińskiego i posługujący się językiem łemkowskim. Ich liczba wynosi 13,6 tys., a zdecydowana większość (ok. 60%) deklaruje wyłącznie przynależność łemkowską. W przeszłości Łemkowie żyli w Beskidzie Niskim, ale zostali przesiedleni i dziś zamieszkują także na Dolnym Śląsku. Niewiele mniejszą liczbą charakteryzuje się mniejszość romska, licząca 13,3 tys. osób, spośród których blisko 55% deklaruje wyłącznie przynależność romską. W porównaniu z innymi krajami europejskimi, mniejszość ta jest w Polsce mało liczna. Romowie są ludem wędrownym, silne przywiązanym do własnej tradycji (niekiedy sprzecznej z polskim prawem) co sprawia, że z reguły słabo asymilują się. Posługują się językiem romskim (romani). Obecnie Romowie mieszkają głównie w dużych polskich miastach.
Tatarska mniejszość etniczna liczy 5,3 tys. osób. Tatarzy są muzułmanamimuzułmanami, a w Polsce żyją od XIV wieku – są potomkami Tatarów Krymskich. Ich największe skupiska występują na wschodnim Podlasiu w miejscowościach Bohoniki i Kruszyniany. Znajdują się tam meczety i mizary – muzułmańskie cmentarze.
Galeria mniejszości etnicznych
Najmniejszą, liczną mniejszością etniczną w Polsce są Karaimi, którzy pierwotnie zamieszkiwali Krym. Ich liczba wynosi 3,5 tys. Niektórzy z nich posługują się językiem karaimskim i wyznają karaimizm. Zamieszkują głównie w Warszawie.
Wyjaśnij pochodzenie mniejszości etnicznych w Polsce.
Grupy etnograficzne (społeczności etniczne)
W wielu krajach świata, także w Polsce, występują grupy ludności różniące się historią, kulturą, tradycją, folkloremfolklorem, zwyczajami, gwarą, nazywane grupami etnograficznymi lub społecznościami etnicznymi. Wykazują one pewien poziom poczucia odrębności kulturowej od reszty społeczeństwa, jednak ogólnie identyfikują się z narodem, na którego terytorium żyją. Grupy te najczęściej zamieszkują ograniczoną przestrzeń geograficzną zwaną regionem etnograficznym. W przeszłości w Polsce istniało wiele społeczności etnicznych, jednak z czasem ich odrębność zatarła się.
Najliczniejszą grupą etnograficzną w Polsce są Ślązacy, choć jak wspomniano powyżej spełniają oni wszystkie wymogi uznania za mniejszość etniczną, a może nawet narodową. Liczy ona 596,2 tys. osób, w tym 35% deklaruje wyłącznie przynależność śląską, a pozostali polsko‑śląską lub śląsko‑polską. Ślązacy zamieszkują głównie Górny Śląsk, w mniejszym stopniu Opolszczyznę i Dolny Śląsk. Grupa ta wytworzyła i zachowuje tradycyjną, bogatą i zróżnicowaną kulturę ludową – stroje, muzykę, zwyczaje i obrzędy – wciąż żywą w czasach współczesnych. Charakterystycznym elementem jest gwara śląska, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska, nieuznawana jednak oficjalnie, mimo długoletnich starań Ślązaków, za język regionalny.
Drugą pod względem liczebności grupą etnograficzną są Kaszubi, podobnie jak Ślązacy spełniający kryteria uznania za mniejszość etniczną. Liczy ona 179,7 tys. osób. Kaszubi w przeciwieństwie do Ślązaków silniej identyfikują się z narodem polskim. Tylko 8% deklaruje wyłącznie przynależność kaszubską, pozostali polsko‑kaszubską lub kaszubsko‑polską. Kaszubi historycznie zamieszkują Pomorze Gdańskie, zwłaszcza powiat pucki, wejherowski i kościerski. Grupa ta także kultywuje bogatą i różnorodną tradycyjną kulturę ludową, a język kaszubski ma status języka regionalnego. Można się nim posługiwać w urzędach i szkołach, a nawet zdawać z niego maturę. W języku tym wydawane są książki i czasopisma oraz emitowane regionalne programy radiowe i telewizyjne.
Do mniejszych pod względem liczebności grup etnograficznych należą m.in.:
Podhalanie zamieszkujący Podhale,
Kurpie mieszkający na granicy Mazowsza, Warmii i Mazur oraz Podlasia,
Kociewiacy żyjący na obszarze Kujaw i Pomorza (powiat starogardzki i tczewski w województwie pomorskim oraz świecki w kujawsko‑pomorskim),
Łowiczanie (Księżacy) zamieszkujący środkowe Mazowsze.
Stroje ludowe społeczności etnicznych – galeria
2. Rozmieszczenie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
Mniejszości narodowe i etniczne są rozmieszczone w naszym kraju nierównomiernie. Niektóre z mniejszości narodowych zamieszkują regiony przygraniczne Polski sąsiadujące z ich państwem macierzystym. Należą do nich np. Litwini mieszkający na Suwalszczyźnie, Białorusini ze wschodniego Podlasia, Ukraińcy z południowo‑wschodniej Lubelszczyzny, Słowacy z rejonu Tatr i Beskidów oraz Czesi z obszaru Śląska i Dolnego Śląska.
Niekiedy jednak mniejszości narodowe tworzą skupiska w innych, głównie zachodnich i północnych regionach Polski, np. Ukraińcy na obszarze Warmii i Mazur oraz Dolnego Śląska. Jest to wynikiem zmian terytorialnych i politycznych w Europie Środkowo‑Wschodniej, które miały miejsce po II wojnie światowej, i związanych z nimi masowych przesiedleń ludności. Polska w wyniku postanowień pokojowych utraciła bowiem swoje wschodnie terytoria, które zostały przyłączone do Związku Radzieckiego, otrzymując w zamian tereny należące wcześniej do Niemiec, czyli tzw. Ziemie Odzyskane (Ziemie Zachodnie), obejmujące Dolny Śląsk, Opolszczyznę, Pomorze Zachodnie, Warmię i Mazury. Na te tereny przymusowo przesiedlana była w 1947 roku, w ramach „Akcji Wisła”, ludność ukraińska z obszaru południowo‑wschodniej Polski i z tego względu jest silnie rozproszona. Przed 2016 rokiem była to mniejszość niezorganizowana i w znacznym stopniu spolonizowana. Obecnie Ukraińcy koncentrują się głównie w dużych miastach i ich otoczeniu, zwłaszcza w aglomeracji Warszawy, Gdańska, Poznania, Krakowa, Wrocławia, Rzeszowa oraz w miastach Górnego Śląska. W ramach powojennej akcji przesiedleńczej wiele osób pochodzenia niemieckiego zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów i osiedlenia się w Niemczech. Część z nich pozostała w Polsce, tworząc dziś mniejszość niemiecką.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R7xEjk5JJaI6a
Film nawiązujący do treści materiału
Opisz, czym jest mniejszość narodowa.
Określ, czym różni się grupa etnograficzna od mniejszości etnicznej.
Dopasuj nazwy mniejszości etnicznych i grup etnograficznych do regionów ich zamieszkiwania w Polsce.
3. Zróżnicowanie religijne ludności Polski
Polska jest krajem dość jednorodnym pod względem wyznawanej religii. Chociaż do II wojny światowej była państwem wielowyznaniowym, liczebnie zawsze przeważali w niej katolicy. Wraz ze zmianą struktury narodowościowej ujednoliciła się też struktura wyznaniowa polskiego społeczeństwa. Według danych z Małego Rocznika Statystycznego Polski GUS z 2022 r. aż 86,5% ludności naszego kraju stanowią chrześcijanie, w tym: rzymscy katolicy (85%), inni katolicy (0,3), prawosławni (1,3%), protestanci (0,4%). Wśród innych związków wyznaniowych najwięcej jest świadków Jehowy (0,2%) i wiernych kościoła greckokatolickiego (0,1%).
Warto pamiętać, że skupiska osób niebędących katolikami występują w regionach dużych skupisk mniejszości narodowych i etnicznych. Dla przykładu na obszarach głównych skupisk mniejszości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej czy łemkowskiej występuje dość duży odsetek prawosławnych. Z kolei tam, gdzie występują skupiska mniejszości niemieckiej, występuje podwyższony odsetek protestantów. Natomiast na Białostocczyźnie, zamieszkiwanej między innymi przez mniejszość tatarską, odnotowuje się zwiększony odsetek muzułmanówmuzułmanów.
4. Zróżnicowanie narodowe i etniczne oraz religijne ludności Europy
Kraje europejskie charakteryzują się znacznie większą różnorodnością narodowościową i religijną niż Polska. Europę zamieszkują obecnie przedstawiciele około 100 narodów, co skutkuje dużą liczbą państw wielonarodowych. Należą do nich np. Belgia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra. Znacznie mniej liczne są kraje, w których mniejszości narodowe i etniczne stanowią niewielką część populacji (poniżej 15%) – np. Albania, Finlandia, Polska, Portugalia, Grecja, Chorwacja i Włochy.
Przeanalizuj dane z powyższej mapy i tabeli, następnie określ prawidłowości w rozmieszczeniu głównych mniejszości narodowych w krajach Europy.
Dominującą religią w Europie jest chrześcijaństwo. Według danych Komisji Europejskiej w 2019 r. za chrześcijan uważało się 64% mieszkańców Unii Europejskiej (dla porównania w 2012 roku 72%), a 41% deklarowało się jako katolicy. Katolicy mieszkają głównie w Europie Zachodniej, Południowej i Środkowej - we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Portugalii i w Polsce. Protestanci (9%) zamieszkują głównie Europę Północną, stanowiąc dużą część populacji w Szwecji, Norwegii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Niemczech. Natomiast prawosławie (10%) jest szeroko rozpowszechnione w Europie Wschodniej i na Bałkanach, w tym w Bułgarii, Grecji i Rumunii. Pozostali chrześcijanie stanowią 4% mieszkańców Europy. Najwięcej muzułmanów (2%) występuje w Albanii, Turcji, Bośni i Hercegowinie, Serbii czy Bułgarii. W wyniku nasilonych migracji coraz więcej przedstawicieli islamu mieszka także w Wielkiej Brytanii, Francji czy w Niemczech. W ostatnich kilkudziesięciu latach systematycznie rośnie w Europie liczba osób bezwyznaniowych (osoby niewierzące i ateiści 27%). Największy udział mają oni w Holandii (ponad 50%), na Białorusi (ponad 40%), w Czechach, Szwecji i Finlandii (ponad 30%) oraz we wschodnich Niemczech.
Podsumowanie
Polska na tle Europy należy do krajów jednorodnych pod względem narodowościowym i etnicznym.
Do głównych mniejszości narodowych w Polsce należą: Niemcy, Ukraińcy i Białorusini, natomiast do głównych mniejszości etnicznych - Romowie, Łemkowie i Tatarzy.
Polacy są również zróżnicowani pod względem etnograficznym. Do głównych społeczności etnicznych w Polsce należą m.in. Ślązacy, Romowie, Kaszubi, Łemkowie i Tatarzy.
Polska na tle Europy należy do krajów jednorodnych pod względem wyznawanych religii. Niemal 90% ludności stanowią chrześcijanie, głównie katolicy.
Wyjaśnij, w jaki sposób powinniśmy się odnosić do przedstawicieli mniejszości narodowych i etnicznych. Wskaż konkretne przykłady ze swojego życia.
Słownik
(arab. muslim – poddany Bogu) inaczej mahometanin, wyznawca religii islamu
osoba, która uważa, że nie ma możliwości dowiedzenia się, czy Bóg istnieje, czy nie
osoba niewierząca
tradycje poszczególnych społeczności etnicznych, np. stroje, taniec, muzyka czy rzemiosło artystyczne
poczucie przynależności do danego narodu lub wspólnoty etnicznej
Ćwiczenia
Przyporządkuj podane grupy społeczne do odpowiednich kategorii.
Dopasuj poniższe dwujęzyczne tablice informacyjne do mniejszości narodowych lub społeczności etnicznych zamieszkujących obszary, z których te tablice pochodzą.
Mikołaj Grycuk, CC BY-SA 3.0 pl, [online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=50412973
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:G%C5%82adysz%C3%B3w#/media/File:Gladyszow_znak.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.
Michał Beim, CC BY-SA 4.0[online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=71412004, licencja: CC BY-SA 3.0.
Określ główne miejsca występowania w Polsce społeczności kaszubskiej, mniejszości niemieckiej, litewskiej i białoruskiej. Podaj przykłady nazw miejscowości w językach używanych przez te grupy.
Uzupełnij tabelę. Do każdej struktury wyznaniowej dopasuj nazwę państwa europejskiego.
Przeanalizuj poniższą mapę, a następnie połącz nazwy mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych i społeczności etnicznych z miejscami ich występowania.
Dopasuj miejsca występowania wymienionych mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych i społeczności etnicznych.
Po przeanalizowaniu mapy z poprzedniego zadania wymień główne przyczyny rozmieszczenia mniejszości narodowych oznaczonych literami A, C, F i G.
Wypisz dwie główne prawidłowości w rozmieszczeniu Ukraińców, Białorusinów, Litwinów i Słowaków.
Na poniższej mapie przedstawiono użytkowników telefonów komórkowych, którzy ustawili sobie w telefonie język ukraiński lub rosyjski, a do tego przynajmniej raz w ciągu roku podróżowali do Ukrainy albo zmieniali kartę SIM na ukraińską (im bardziej czerwony kolor, tym większe skupisko takich użytkowników). Wskaż poprawny wniosek dotyczący rozmieszczenia Ukraińców w Polsce przed agresją Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku.
Ukraina to jeden z sąsiadów Polski, dzielimy aż 535 km wschodniej granicy naszego kraju. W lutym 2024 roku na Ukrainę napadła Rosja. Wskaż poprawny wniosek dotyczący rozmieszczenia Ukraińców w Polsce przed agresją Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku.
Na podstawie diagramów oceń, czy na tle Unii Europejskiej Polska należy do krajów zróżnicowanych pod względem religijnym.
Na fotografiach przedstawiono dwie znane potrawy wybranych mniejszości etnicznych w Polsce. Uzupełnij tabelę. Skorzystaj z dodatkowych źródeł informacji.
Dopasuj nazwy tradycyjnych potraw do mniejszości etnicznych zamieszkujących w Polsce.
Notatnik
Bibliografia
Babiński G., (2004), Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce w świetle spisu ludności z roku 2002, [w:] „Studia Socjologiczne”.
Chałupczak H., Browarek T., (1998), Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie‑Skłodowskiej.
Łodziński S., Warmińska K., Gudaszewski G., (2016) Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego Ludności z 2011 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.