ZSRS w l. 1945‑1991

Andrzej Chwalba Historia powszechna 1989‑2011

[...] Gorbaczow nie był pierwszym politykiem radzieckim, który miał świadomość, że ZSRR jest kolosem na glinianych nogach, ale był pierwszym, który postanowił postawić go na solidnych fundamentach, co miało pozwolić na szybki rozwój gospodarczy i społeczny. Zrozumiał, że centralnie sterowana gospodarka radziecka osiągnęła swój kres.

[...] Dystans technologiczny między ZSRR a USA, Japonią i Europą Zachodnią stale się powiększał. 'Ale ta bieda to dopiero pół biedy' – mówił bohater popularnych bajek rosyjskich. Katastrofalnego obrazu kraju dopełniała korupcja aparatu partyjnego, mafijne układy, alkoholizm, kryzys demograficzny, bieda na wsi, degradacja środowiska naturalnego oraz wojna w Afganistanie – bez nadziei zwycięstwa, za to z perspektywą dalszych strat militarnych, prestiżowych i finansowych, ZSRR wiele kosztowało wspieranie promoskiewskich reżimów na świecie.

[...] Zimna wojna wyczerpała i wyniszczyła imperium sowieckie w nieznanym dotąd stopniu. Jej skutki okazały się równie pustoszące, co skutki obu wojen światowych. Jej niemożliwe do spełnienia wymagania gospodarcze i militarne sprawiły, że odegrała rolę zastępczej III wojny światowej.

[...] Kipiący energią Gorbaczow postanowił ratować leninowski model państwa przez zastosowanie kuracji odmładzającej własnego pomysłu.

zsrs_002 Źródło: Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.

Andrzej Chwalba Historia powszechna 1989‑2011

Stał się [Gorbaczow] pupilem zagranicznych mediów i idolem zachodniej popkultury. Tłumy witały go jak gwiazdę rocka. Na Zachodzie wybuchła 'gorbimania'. Amerykański tygodnik 'Time' przyznał mu tytuł Człowieka Roku, a w grudniu 1989 roku Człowieka 10‑lecia. Jak podkreślali komentatorzy, Gorbaczow oczarował Zachód [...].

zsrs_003 Źródło: Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.

Andrzej Chwalba Historia powszechna 1989‑2011

W czasie demontażu ZSRR zaczęło się żywiołowe rozdrapywanie majątku państwowego, najpierw w postaci półjawnej, a później jawnej i bezczelnej. Sprytni dyrektorzy i kierownicy zakładów pracy, czyli członkowie tzw. nomenklatury partyjnej, wsparci przez przyjaznych im urzędników, tworzyli spółki, przejmując majątek państwa. [...] Przejmowaniu majątku państwowego, a w istocie jego grabieży w biały dzień, towarzyszyła przemoc, podpalenia i korupcja na wielką skalę. [...] Jednocześnie niewiarygodnie bogaciły się 'przedsiębiorcze' jednostki korumpujące urzędników, którzy sprzedawali swoje podpisy na dokumentach. Rosły fortuny. Kupowano radzieckie surowce po radzieckich, czyli zaniżonych, cenach i sprzedawano je na zachodnim rynku. Stopy zysku były zawrotne. Z kolei za zarobione pieniądze nabywano na Zachodzie towary luksusowe, o których jeszcze niedawno nikomu się nie śniło. [...] Aparatczycy partyjni zakładali giełdy towarowe, a oficerowie KGB spółki handlowe, przejmując kontrolę nad bankami i agencjami handlu zagranicznego. Udział w tym oficerów służb bezpieczeństwa był spory, dzięki czemu zachowali pewną kontrolę nad gospodarką. Dla szybko bogacących się 'nowych' Rosjan zakup towarów luksusowych na czarnym rynku nie był problemem, natomiast był nim zakup czegokolwiek do jedzenia w sklepach handlu detalicznego dla milionów zwykłych mieszkańców. Otwarcie się na świat zaowocowało pojawieniem się produktów i firm znanych z globalnego rynku. W styczniu 1990 roku w Moskwie została otwarta pierwsza restauracja sieci Mc Donald’s. Przed kasami ustawiały się wielosetmetrowe kolejki.

[...] Klęską zakończyła się walka Gorbaczowa z alkoholizmem i alkoholikami. Prezydent uruchomił aparat propagandy abstynencji, wprowadził prohibicję, w tym nawet na wino, niszcząc winnice kaukaskie… i przegrał. W oczach milionów, jako 'mineralnyj sekretar', się ośmieszył. Ci, którzy pili, dalej musieli pić, musiała się też zatem rozwinąć sieć nielegalnych bimbrowni, powiązanych ze światem przestępczym. Jeśli nie było bimbru, ludzie sięgali po płyny trujące i odurzające. Skutkiem walki z alkoholizmem były z jednej strony wzrost śmiertelności ludzi, a z drugiej – drastyczne obniżenie dopływu środków finansowych do budżetu.

zsrs_002 Źródło: Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.

Andrzej Chwalba Historia powszechna 1989‑2011

Gorbaczow chciał wyprowadzić unowocześniony ZSRR na szerokie wody, a doprowadził do jego unicestwienia. Pragnął odwlec upadek imperium, ale w istocie go przyspieszył, tracąc kontrolę nad rewolucją, którą rozpoczął. Jego największą zasługą było nie to, co zrobił, ale to, do czego dopuścił. Pomysł, by poprawić państwo i partię leninowską za pomocą mechanizmów demokratycznych, okazał się chybiony. Lepiej to rozumiał Jakowlew, który powiadał, że systemu nie da się zreformować, bo jest niereformowalny, można go tylko zniszczyć i zastąpić innym.

zsrs_002 Źródło: Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.

Mariusz Jarosiński Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina

W nocy z 24 na 25 lutego 1956 r. przywódca ZSRS Nikita Chruszczow, wygłosił w czasie XX Zjazdu KPZR tajny referat
'O kulcie jednostki i jego następstwach'. Poddał w nim ostrej krytyce Stalina i stworzony przez niego system zbrodni, wywołując wstrząs w świecie komunistycznym.

XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego rozpoczął obrady w Moskwie 14 lutego 1956 r. Obok delegatów sowieckich uczestniczyło w nim ponad 50 zagranicznych delegacji partii komunistycznych i robotniczych.

Najważniejsze wydarzenie zjazdu miało miejsce w ostatnim dniu jego obrad.

Wystąpienie I sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który sam był współorganizatorem stalinowskiego systemu zbrodni, wywołało wstrząs. Jak pisał prof. Leszek Kołakowski 'następca Stalina oznajmił partii, a rychło całej kuli ziemskiej, że wczorajszy wódz postępowej ludzkości, natchnienie świata, ojciec narodu radzieckiego, wielki koryfeusz nauki, największy geniusz militarny i największy geniusz w dziejach w ogólności był mordercą milionów, oprawcą, paranoikiem, a przy tym nieukiem w sprawach wojskowych, który doprowadził państwo sowieckie na skraj przepaści'. (L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu).

Prof. Leszek Kołakowski: ' [...] następca Stalina oznajmił partii, a rychło całej kuli ziemskiej, że wczorajszy wódz postępowej ludzkości, natchnienie świata, ojciec narodu radzieckiego, wielki koryfeusz nauki, największy geniusz militarny i największy geniusz w dziejach w ogólności był mordercą milionów, oprawcą, paranoikiem, a przy tym nieukiem w sprawach wojskowych, który doprowadził państwo sowieckie na skraj przepaści'.

Chruszczow oskarżał Stalina o wymordowanie tysięcy członków partii, powszechne stosowanie terroru, budowanie kultu własnej osoby i pychę. Jego zdaniem, cierpiał na 'manię wielkości' i był 'chorobliwie podejrzliwy'. 'Samowola jednej osoby – mówił Chruszczow – zachęcała do samowoli również innych oraz umożliwiała ją. Masowe aresztowania i deportacje wielu tysięcy ludzi, egzekucje bez sądu i normalnego śledztwa wywoływały stan niepewności, strach, a nawet rozjątrzenie'.

Chruszczow podkreślał, że samowola Stalina ujawniła się szczególnie po XVII zjeździe partii komunistycznej w 1934 roku, kiedy to represje objęły większość wybranych członków KC i delegatów na zjazd.

Dodawał, że z prac specjalnej komisji partyjnej, powołanej przez KC KPZR, wynika, iż 'wielu pracowników partyjnych, radzieckich i gospodarczych, których uznano w latach 1937–1938 za wrogów, w rzeczywistości nigdy nie było wrogami, szpiegami, szkodnikami itp., że w istocie zawsze byli oni uczciwymi komunistami, ale ich oczerniono, i czasem, nie wytrzymując barbarzyńskich tortur, sami siebie oskarżali (pod dyktando sędziów śledczych – fałszerzy) o wszelkie ciężkie i nieprawdopodobne przestępstwa'.

Prof. Nicolas Werth zwraca uwagę, że 'Tajny referat [...] był bardzo oględny w potępieniu stalinizmu i nie kwestionował żadnej z zasadniczych decyzji partii po 1917 roku. Ten selektywny charakter ujawniał się zarówno w chronologii stalinowskiego wypaczenia – które datowano na rok 1934, wyłączając w ten sposób zbrodnie popełnione w czasie kolektywizacji wielkiego głodu lat 1932–1933 – jak w doborze wspomnianych ofiar, które bez wyjątku były komunistami, najczęściej prawowiernymi i oddanymi stalinowcami, ale nigdy zwykłymi obywatelami' (N. Werth, Czarna księga komunizmu).

Chruszczow przypominał o negatywnych opiniach Lenina na temat Stalina. W jego wystąpieniu znalazły się zarzuty dotyczące łamania przez Stalina 'leninowskich norm życia partyjnego', związanych z 'kolegialnością w kierowaniu partią i krajem'.

W referacie pojawiła się także sprawa czystek przeprowadzonych przez Stalina w Armii Czerwonej tuż przed wybuchem II wojny światowej, które w istotny sposób osłabiły obronność sowieckiego państwa, a także kwestia nieudolności generalissimusa w czasie działań wojennych.

Na zakończenie swojego wystąpienia I sekretarz KC KPZR zaznaczył, że treść referatu nie może przedostać się na łamy prasy. 'Trzeba znać miarę – mówił Chruszczow – nie dawać pożywki wrogom, nie obnażać przed nimi naszych wrzodów'.

Oceniając referat wygłoszony przez Chruszczowa prof. Leszek Kołakowski pisał: 'Nie było tam najmniejszej próby analizy historycznej czy socjologicznej stalinowskiego systemu. Po prostu Stalin okazał się obłąkanym zbrodniarzem i był osobiście winien wszystkim klęskom i nieszczęściom narodu; w jaki sposób i dzięki jakim społecznym warunkom oszalały i krwiożerczy maniak mógł przez ćwierć wieku sprawować despotyczną i nieograniczoną władzę nad dwustumilionowym krajem, który nieprzerwanie, przez cały ten czas, był szczęśliwym posiadaczem najbardziej postępowego i demokratycznego systemu w dziejach ludzkości – tego z wykładu Chruszczowa dowiedzieć się niepodobna'.

Treść tajnego referatu szybko przestała być tajemnicą. Według prof. Wojciecha Roszkowskiego, już po trzech tygodniach jego zarys znali korespondenci zachodni w Moskwie, a po przekazaniu tekstu delegatom 'bratnich partii' rozszedł się on dość szeroko, zwłaszcza w Jugosławii i Polsce. Z kolei przywódcy NRD, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Albanii i Bułgarii usiłowali nie dopuścić do rozpowszechniania referatu Chruszczowa. Chiny uznały decyzję o ujawnieniu zbrodni Stalina za niesłuszną. 'Gdy pod koniec maja 1956 r. wywiad amerykański wszedł w posiadanie tekstu referatu i opublikował go na początku czerwca w audycjach Głosu Ameryki i Radia Wolna Europa, stał się on znany milionom ludzi' – pisał Wojciech Roszkowski w Najnowszej historii Polski 1945–1980.

Prof. Roszkowski zwrócił uwagę, że przez ujawnienie zbrodni Stalina Chruszczow chciał skompromitować jego metody rządzenia tak dalece, by się nie dały powtórzyć. 'Referat miał potwierdzić przywileje partyjnej biurokracji, ale rozwiać jej strach. Cel ten został osiągnięty: usunięci przywódcy nie tracili już odtąd życia' – dodawał Wojciech Roszkowski.

Po XX Zjeździe zwolniona została znaczna część więźniów skazanych w ZSRR za działania kontrrewolucyjne. W latach 1956–1957 GUŁag opuściło blisko 310 tys. kontrrewolucjonistów. Na początku 1959 roku w obozach pozostawało nadal 11 tys. więźniów politycznych.

Innym znakiem przemian było zlikwidowanie w kwietniu 1956 roku Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu). Działające do 1956 roku Biuro było narzędziem kontroli międzynarodowego ruchu komunistycznego.

Stephane Courtois w Czarnej księdze komunizmu szacuje, że w Związku Sowieckim w wyniku zbrodni komunistycznych śmierć poniosło około 20 milionów ludzi. Podkreśla jednak, że dane te wymagają dalszych szczegółowych badań.

Sporządzając ogólny bilans zbrodni, wymienia m.in.: dziesiątki tysięcy zakładników lub więźniów rozstrzelanych bez sądu oraz setki tysięcy zmasakrowanych zbuntowanych robotników i chłopów w latach 1918–1922; głód z 1922 roku, który spowodował śmierć 5 milionów osób; dziesiątki tysięcy zmarłych w obozach koncentracyjnych w latach 1918–1930; prawie 690 tys. zamordowanych w czasie Wielkiej Czystki z lat 1937–1938; zesłanie 2 milionów kułaków (lub rzekomych kułaków) w okresie 1930–1932; 6 milionów Ukraińców zmarłych wskutek sprowokowanego głodu, któremu nie próbowano zaradzić, w latach 1932–1933; deportację setek tysięcy Polaków, Ukraińców, Bałtów, Mołdawian i mieszkańców Besarabii w latach 1939–1941 i 1944–1945; deportację Niemców znad Wołgi w 1941 roku; deportację Tatarów krymskich w 1943 roku; deportację Czeczenów i Inguszów w 1944 roku.