E-materiały do kształcenia zawodowego

Posługiwanie się urządzeniami i środkami gaśniczymi

LES.01. Obsługa maszyn stosowanych w gospodarce leśnej – operator maszyn leśnych 834105

Zwalczanie pożarów lasu

PLANSZA/SCHEMAT/GRAFIKA INTERAKTYWNA

1
R1SeWpe7jyTuD1
Plansza interaktywna Zwalczanie pożarów lasu
Oprac. na podst.: K. Wiler, P. Wcisło, Ochrona lasów przed pożarami, Warszawa 2013; Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Instrukcja ochrony przeciwpożarowej lasu, Warszawa 2020.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Plansza interaktywna przedstawia zwalczanie pożarów lasu. Została podzielona na trzy segmenty, które zawierają tytuł i grafikę ilustrująca. Na dole znajdują się punkty interaktywne uzupełnione o dodatkową treść, która jest tożsama z nagraniem dźwiękowym (plikiem audio).

Segment pierwszy. Sprzęt gaśniczy. Grafika przedstawia gaśnicę.

Punkt pierwszy. Podręczny sprzęt gaśniczy. Sprzęt podręczny służy do gaszenia pożarów w zarodku i mało intensywnych pożarów pokrywy gleby oraz do dogaszania i dozorowania pożarzysk. Ze względu na przeznaczenie tego rodzaju sprzęt można podzielić na następujące grupy:
- sprzęt służący do całkowitego ugaszenia (dogaszenia) pożaru przez podanie środków gaśniczych; do tej grupy należą: hydronetki, - gaśnice pianowe, a także wiadra i konewki;
- sprzęt służący do przerwania płomieniowego procesu palenia – tłumice i gałęzie;
- sprzęt służący do zasypywania glebą mineralną strefy spalania; są to: szpadle, szufle i łopaty;
- sprzęt służący do wykonywania przerw przez usunięcie materiałów palnych; używa się do tego celu motyk, grabi, motykograbi, siekier i pił mechanicznych.
Oprócz gaszenia pożaru w zarodku, dogaszania i dozorowania pożarzysk podręczny sprzęt gaśniczy stosowany jest w tych miejscach lasu, gdzie nie są w stanie dojechać gaśnicze wozy bojowe. Wówczas udają się tam piesze oddziały gaśnicze wyposażone w hydronetki plecakowe, motykograbie, piły mechaniczne.
Podręczny sprzęt gaśniczy powinien być stałym wyposażeniem obiektów usytuowanych w lesie oraz obowiązkowym wyposażeniem samochodów gaśniczych straży pożarnych, mających swoją siedzibę w rejonach zalesionych. Znajdujący się w bazach sprzętu przeciwpożarowego sprzęt podręczny mogą wykorzystywać osoby skierowane do gaszenia i dogaszania pożarów, w tym także wolontariusze.

Punkt drugi. Sprzęt gospodarczy. Sprzęt gospodarczy, zazwyczaj stosowany do prac w leśnictwie, może być również wykorzystany do gaszenia i dogaszania pożarów lasu. Podobne zastosowanie ma też sprzęt budowlany i wojskowy. Sprzęt taki umożliwia m.in. dojazd do obszaru pożaru, wykonywanie przerw ogniowych, usuwanie większych drzew oraz udzielanie pomocy zakopanym i unieruchomionym pojazdom. Do tej grupy maszyn należą:
- równiarki drogowe,
- spychacze gąsienicowe, wozy zabezpieczenia technicznego z lemieszem,
- pługi, glebogryzarki i brony talerzowe,
- ciągniki przegubowe i harwestery.
Takie maszyny jak szatkarki do rozdrabniania podrostów i gałęzi oprócz przygotowania drogi dojazdowej równocześnie mineralizują wierzchnią warstwę gleby. Sprawdzają się przy wykonywaniu pasów przeciwpożarowe w trudnym terenie. Do izolowania terenów, na których rozprzestrzenia się pożar, wykorzystuje się miotacze gleby. Są nimi np. frezy do wykonywania i konserwacji rowów. Za pomocą tego sprzętu można w krótkim czasie wykonać odpowiednią linię obrony, a także gasić pożary.

Punkt trzeci. Samochody gaśnicze. W gaszeniu pożarów lasu przede wszystkim biorą udział lekkie samochody patrolowo‑gaśnicze i średnie wozy bojowe.
Lekki samochód gaśniczy może pełnić funkcje:
- samochodu patrolowo‑rozpoznawczego, który służy do rozpoznania terenu pożaru oraz do doprowadzenia w rejony pożaru innych sił i środków;
- samochodu dowódczo‑sztabowego dla sił i środków nadleśnictwa, parku narodowego lub komendanta gminnego OSP;
- samochodu gaśniczego, który umożliwia ugaszenie pożaru pokrywy gleby w zarodku przez podanie środków gaśniczych za pomocą agregatu pompowego oraz dostarcza palety ze zbiornikiem środków gaśniczych i sprzętu podręcznego na teren akcji;
- samochodu koordynującego działania sił naziemnych z lotnictwem gaśniczym i przesyłającego dane dotyczących terenu i zasięgu pożaru do punktu alarmowo‑dyspozycyjnego (PAD).
Średnie samochody gaśnicze dobrze radzą sobie w trudnym leśnym terenie. Wyposażone są m.in. w zbiornik na wodę i autopompę, przenośny agregat prądotwórczy, kamerę termowizyjną, działko wodno‑pianowe przewoźne, węże pożarnicze ssawne i tłoczne o różnych średnicach, zestaw pił mechanicznych, zestaw przyrządów detekcyjno‑pomiarowych, motopompę pływającą.
Ciężkie samochody gaśnicze w przypadku pożarów lasów sprawdzają się jako samochody dostarczające wodę i inne środki gaśnicze.

Punkt czwarty. Lotnictwo gaśnicze. Samoloty i śmigłowce mogą dotrzeć w te rejony objęte pożarem, gdzie nie dotrze sprzęt naziemny. Jednak sprzęt ten jest drogi w eksploatacji i wymaga specjalnie przygotowanej bazy lądowisk wraz z niezbędnym zabezpieczeniem obsługi i materiałów (paliwo, środki gaśnicze). Niemniej na przykład w terenach górskich jest to jedyny sprzęt pozwalający na kontrolowanie rozwoju pożaru i jego ugaszenie.
Samoloty wykorzystywane do gaszenia pożarów lasów dzieli się na trzy grupy:
- lekkie – przenoszące do 3000 kg środków gaśniczych,
- średnie – przenoszące ładunek 3000–10 000 kg,
- ciężkie – przenoszące powyżej 10 000 kg.
Ilość przenoszonego środka gaśniczego zależy od ilości paliwa, która pozwoli dolecieć do celu i powrócić z nienaruszalnym zapasem na 1 godzinę lotu. Podczas akcji gaśniczej samolot przelatuje nad pożarem w określonej trajektorii, a następnie zrzuca na niego środek gaśniczy (wodę, pianę lub proszek). Niektóre samoloty są wyposażone w systemy kierowania strumienia, co umożliwia precyzyjny zrzut środka gaśniczego na cel. Śmigłowce są bardziej wszechstronne, jeśli chodzi o wykorzystanie ich do gaszenia pożarów lasów. Mogą pobierać wodę z najbliższego zbiornika wodnego bez lądowania, używając podwieszanego zbiornika bambi bucket, nadają się do koordynacji działań z powietrza, desantu grupy ratowników i wielu innych działań ratowniczych.

Segment drugi. Środki gaśnicze. Grafika przedstawia strażaka z gaśnicą.

Punkt piąty. Gleba mineralna. Zasypywanie ziemią (glebą mineralną) strefy spalania pokrywy dna lasu oraz powierzchni bezpośrednio przed krawędzią pożaru ma na celu ograniczenie dostępu tlenu do ognia, co prowadzi do zahamowania rozwoju pożaru. W ten sposób tworzy się bariery przeciwogniowe, które zapobiegają rozprzestrzenianiu się ognia, zatrzymując płomienie i izolując je od źródła paliwa. Poza tym ziemia pochłania ciepło i zmniejsza temperaturę. Ta metoda jest skuteczna w przypadku małych pożarów o niskiej intensywności. Jednak zasypywanie ziemią może mieć negatywny wpływ na środowisko naturalne, ponieważ może prowadzić do degradacji gleby i zniszczenia siedlisk roślin i zwierząt.

Punkt szósty. Woda. Gaszenie pożaru wodą jest jednym z najczęściej stosowanych sposobów gaśniczych. Metoda ta polega na rozpylaniu wody na płonące obszary w celu zmniejszenia temperatury płonących materiałów (woda absorbuje duże ilości ciepła) i usunięcia tlenu, co powoduje zgaszenie pożaru. Należy ją stosować do bezpośredniego gaszenia linii ognia oraz do zwilżania materiałów palnych w bezpośrednim sąsiedztwie obwodu pożaru. Używa się rozproszonych prądów wody podawanych przez urządzenia o małej wydajności. Prądy zwarte należy wykorzystywać wyłącznie w wypadku konieczności podania wody na dalszą odległość, do miejsc intensywnych ognisk pożaru. Jednak gaszenie pożaru wodą może prowadzić do powstania pary wodnej utrudniającej pracę służb gaśniczych oraz obniżającej widoczność, co stanowi zagrożenie dla ich bezpieczeństwa.

Punkt siódmy. Woda z dodatkami. Gaszenie wodą z dodatkiem środka zwilżającego należy stosować jako podstawowy sposób wykorzystania wody przy gaszeniu pożarów, w szczególności palących się warstw murszu i miejsc zagrożonych przejściem ognia do głębszych warstw gleby. Gaszenie hydrożelem (wodą z zagęszczaczem) polega na pokryciu materiałów palnych przygotowanym roztworem. Charakteryzuje się on dobrą przyczepnością i długotrwałą skutecznością, dlatego nadaje się do zabezpieczenia cennych obiektów znajdujących się w strefie pożaru.

Punkt ósmy. Piana. Piana jest lepką, stabilną masą, która pokrywa płonący materiał. W ten sposób ogranicza się ilość tlenu, co prowadzi do stłumienia pożaru. Do wykonywania pasów zaporowych należy stosować przede wszystkim pianę ciężką. Pokrywa się nią cały przekrój pionowy drzewostanu przed czołem pożaru lub bezpośrednio podaje na strefę spalania. Szczególnie zalecana do tego celu jest piana sucha. Pianę średnią zaleca się natomiast do pożarów bardzo palnej pokrywy, takiej jak trawy lub wrzos, oraz upraw i młodników ze względu na jej większą wydajność objętościową.

Punkt dziewiąty. Wypalanie. Wypalanie to metoda gaśnicza polegająca na kontrolowanym spaleniu pasa pokrywy gleby i tworzeniu w ten sposób naturalnej bariery dla ognia, aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się pożaru. Wypalanie może być wykonywane za pomocą ręcznych urządzeń do wypalania (wypalarek) lub przez spalanie linii ogniowej. Należy je stosować na podstawowym kierunku rozprzestrzeniającego się pożaru oraz po opanowaniu jego rozprzestrzeniania się na całym obwodzie w celu ograniczenia długości linii (tzw. prostowania) pożarzyska. Wypalanie może być skuteczne zwłaszcza w przypadku dużych pożarów lasów. Jednak wypalanie może prowadzić do emisji zanieczyszczeń oraz wpływać na lokalną faunę i florę, dlatego też musi być przeprowadzone zgodnie z przepisami i regulacjami dotyczącymi ochrony środowiska.

Segment trzeci. Rodzaje pożarów. Grafika przedstawia ogień.

Punkt dziesiąty. Pożary pokrywy gleby. Pożary pokrywy gleby występują najczęściej i pojawiają się przez cały rok. Powstają one na dnie lasu, a w wyniku ich rozprzestrzeniania się spalaniu ulegają ściółka, mech, runo, krzewy, leżanina, podrosty, kora i płytko znajdujące się korzenie. Wczesną wiosną szybko przesusza się martwa roślinność, a szczególnie trawy. Wówczas pożary te szybko się rozprzestrzeniają – z prędkością do kilkunastu metrów na minutę. Znacznie wolniejsze są pożary pokrywy ściółkowej, które rozprzestrzeniają się z maksymalną prędkością kilku metrów na minutę. Nie powodują one jednak znacznych strat w drzewostanach ze względu na ich krótkotrwałość wynikającą z dużej zawartości wody w warstwie murszowej po okresie śnieżnej zimy. Zbliżony przebieg mają również pożary jesienne. Natomiast pożary pokrywy gleby późnowiosenne i letnie uszkadzają drzewostan wskutek wypalania się warstw murszowych i długiego czasu wyżarzania, trwającego nawet do kilku dni. Spalanie płomieniowe w trakcie pożaru pokrywy gleby przebiega zasadniczo tylko na obwodzie, na szerokości około 0,5–2 m. Jest ono najintensywniejsze na froncie, a najmniejsze na tyle pożaru. Prędkość rozprzestrzeniania się pożaru na bokach i z tyłu pożaru jest od kilku do kilkunastu razy mniejsza niż prędkość frontu. Temperatura płomieni dochodzi do 900°C. Płomienie likwiduje się bezpośrednio przy krawędzi pożaru, przyjmując następującą kolejność w zastosowaniu środków gaśniczych: piana, woda ze zwilżaczem, woda. Pożary pokrywy gleby w początkowej fazie rozprzestrzeniania się mogą być skutecznie gaszone przy użyciu sprzętu podręcznego, takiego jak hydronetki, tłumice, łopaty, zdzieraki i gałęzie. W wypadku gaszenia tej grupy pożarów efektywne jest zastosowanie lotnictwa. Należy je wykorzystać w pierwszej kolejności w rejonach niedostępnych na froncie pożaru oraz do rozpoznania szczegółowego położenia i tendencji rozprzestrzeniania się ognia. Pas izolacyjny, zarówno z piany, jak i ze zmineralizowanej gleby, należy w pierwszej kolejności wykonać na kierunku rozprzestrzeniania się pożaru lub w celu odizolowania rejonów szczególnie palnych. Przy pasie należy zapewnić dozór ze sprzętem podręcznym w celu likwidacji ewentualnych przerzutów ognia.

Punkt jedenasty. Pożary pojedynczego drzewa. Pożary pojedynczego drzewa powstają bardzo rzadko w wyniku celowego podpalenia bądź uderzenia pioruna. W pierwszym wypadku są one o tyle niebezpieczne, że mogą przerodzić się w pożar pokrywy gleby. Natomiast występujące czasami pożary drzew od wyładowań atmosferycznych nie stanowią istotnego zagrożenia, gdyż towarzyszą im przeważnie intensywne opady. Pożar pojedynczego drzewa należy gasić wodą, a w wypadku grubszych warstw spróchniałych stosować wodę ze zwilżaczem. Wyższe partie objęte pożarem należy gasić od góry pianą sprężoną przez otwory w konarach przy użyciu drabin. Starsze, cenne przyrodniczo drzewa przed zakończeniem akcji gaszenia należy sprawdzić kamerą termowizyjną.

Punkt dwunasty. Pożary podpowierzchniowe. Pożary podpowierzchniowe powstają najczęściej od drugiej połowy wiosny do końca lata. Sprzyjają im długie okresy suszy, powodujące obniżenie się poziomu wód gruntowych. Pojawiają się głównie na torfowiskach, jak również na głębokich murszach. Ich cechą charakterystyczną jest spalanie bezpłomieniowe, wysokie temperatury (dochodzące do 1000°C) i powolne tempo rozprzestrzeniania się, wynoszące od kilku do kilkunastu metrów na dobę. Są to pożary długotrwałe, czasami nawet kilkumiesięczne, trudne do wykrycia, a ich istnienie można stwierdzić po wydobywaniu się dymu, niekiedy płomieni, gdy do strefy spalania dostanie się więcej powietrza, co następuje przy silnym wietrze. Pomocne w określeniu ich zasięgu są zdjęcia termalne. Kierunek rozprzestrzeniania się pożarów podpowierzchniowych można określić po drzewach wywróconych na skutek uszkodzenia systemu korzeniowego (padają one koronami w stronę wypalonej powierzchni). Szkody spowodowane przez pożar podpowierzchniowy polegają na całkowitym zniszczeniu drzewostanów rosnących na terenie objętym pożarem i doprowadzają do destrukcji ekosystemu. Źródłem pożarów podpowierzchniowych są pożary pokrywy gleby, a w szczególności żarzące się wierzchnie warstwy. Podstawowym zadaniem jest właściwe rozpoznanie na powierzchni pożarzyska miejsc początkowej fazy pożaru podpowierzchniowego, na obszarach z zalegającą dużą warstwą murszu i torfu – zarówno na terenach leśnych, jak i w ich sąsiedztwie. Gaszenie należy wykonywać poprzez podawanie wody ze środkiem zwilżającym, prądami kroplistymi na ustaloną powierzchnię objętą pożarem. Na obwodzie pożaru należy wykonać nawilżenie głębszych warstw gleby przy użyciu lanc – prądownic wgłębnych. Pożar podpowierzchniowy wymaga zachowania zasady ciągłości podawania środków gaśniczych oraz stałej kontroli temperatury kamerą termowizyjną. Dalsza taktyka polega na otaczaniu rejonów objętych pożarem pasem w formie wykopu do poziomu wody gruntowej lub gleby mineralnej. Ponadto, jeśli istnieje taka możliwość, należy do wykonanych wykopów (rowów) skierować lokalne zasoby wody.

Punkt trzynasty. Pożary całkowite drzewostanu. Pożary całkowite drzewostanu obejmują swoim zasięgiem cały przekrój pionowy drzewostanu. Powstają wskutek pożarów pokrywy gleby, które kształtują warunki ich rozprzestrzeniania. Ogień w koronach drzew rozprzestrzenia się szybciej niż po pokrywie gleby, dlatego po przebyciu pewnej odległości, bez podsycania od dołu, zanika. Zjawisko to może być wykorzystane w trakcie działań gaśniczych. Pożary tego typu powstają głównie w drzewostanach o pokrywie gleby bogatej w materiały palne, z piętrem podrostu, bądź w drzewostanach I i II klasy wieku, gdy gałęzie drzew znajdują się w niewielkiej odległości od dna lasu. Ich rozprzestrzenianie jest intensywniejsze w ciągu dnia, szczególnie w godzinach popołudniowych, niż w godzinach nocnych. Temperatura spalania może dochodzić w drzewostanach sosnowych nawet do 1200°C. Nagrzane powietrze powoduje powstawanie prądów konwekcyjnych. Zmieniają one warunki fizyczne w atmosferze i na skutek różnicy ciśnień między środowiskiem pożaru a obszarem do niego przyległym gwałtownie przyśpieszają rozprzestrzenianie się ognia. Wysokość płomieni w tych warunkach może sięgać do 20–30 m ponad wierzchołki drzew. Przed frontem pożaru na skutek przerzutów ognia mogą się tworzyć nowe zarzewia pożarów, początkowo pokrywy gleby, a następnie wierzchołkowych. Z tego powodu czoło pożaru jest nieregularne, a maksymalna prędkość jego rozprzestrzeniania może wynosić do kilku kilometrów na godzinę.
Ze względu na dużą prędkość rozprzestrzeniania się pożaru na froncie, wysoką temperaturę oraz zadymienie taktykę gaszenia należy sprowadzić do działań obronnych. Działania te powinny być poprzedzone dobrym rozpoznaniem komunikacyjnym w rejonie pożaru, a szczególnie na kierunku jego rozprzestrzeniania się. Po rozpoznaniu i koncentracji sił i środków oraz sporządzeniu prognozy rozprzestrzeniania się pożaru należy dążyć do wykonania pasów zaporowych przed jego frontem. Pasy takie wskazane jest wykonywać wzdłuż dróg i linii podziału powierzchniowego. W dalszym etapie należy zaplanować drugą linię obrony, wykorzystując istniejące pasy biologiczne lub naturalne przerwy w drzewostanach. Przy całkowitym braku naturalnych przerw ogniowych wskazane jest wykonanie przerwy przez usunięcie drzewostanu na szerokości od 30 do 100 m, w zależności od prognozy i możliwości rozprzestrzeniania się pożaru. Do tego celu przydatny jest sprzęt w postaci maszyn wielooperacyjnych do ścinki i zrywki drewna, utylizacji odpadów pozrębowych, prac ziemnych. Wykonując sztuczną przerwę ogniową, należy w pierwszej kolejności zapewnić sprawną komunikację sprzętowi gaśniczemu straży pożarnej. W czasie zbliżania się frontu pożaru do założonej linii obrony konieczne jest patrolowanie przylegającego lasu do 500 m w głąb, aby natychmiast ugasić przerzuty ognia. Pożar całkowity można zatrzymać przy zastosowaniu metody wypalania na przygotowanej linii obrony. Działania gaśnicze na bokach pożaru powinny zmierzać do stopniowego zawężenia frontu pożaru i sprowadzenia go w tzw. klin. Zastosowanie samolotów gaśniczych przy dużych pożarach całkowitych jest efektywne w wypadku zorganizowania ich w formację klucza i powierzenia określonego fragmentu lewego bądź prawego skrzydła do likwidacji lub izolacji pasem piany. Przy gaszeniu pożaru pokrywy, który towarzyszy rozprzestrzenianiu się pożaru całkowitego, na tyle i części boków zaleca się stosować zasady gaszenia dotyczące pożarów pokrywy gleby.

Powiązane ćwiczenia