Związki frazeologiczne i ich klasyfikacja

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna pojęcia: przysłowie, fraza, homonimy, synonimy, wyrażenie, zwrot,

• wymienia cechy związków frazeologicznych, zna sposób ich klasyfikacji.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• wyjaśnić istotę przysłów oraz wskazać przyczyny ich zanikania zgodnie z koncepcją Danuty Buttlerowej,

• podać znaczenie wskazanych związków frazeologicznych,

• wyjaśnić i stosować terminy: frazeologizm – idiom, innowacja frazeologiczna, kalambur, paremiologia, trawestacja.

2. Metoda i forma pracy

Teksty i ćwiczenia ewaluacyjne, praca w grupach, praca analityczna z tekstem poetyckim i publicystycznym.

3. Środki dydaktyczne

Egzemplarze Podręcznika do pracy w szkole. Język polski. Słowa i teksty. Literatura i nauka o języku Jarosława Klejnockiego, Barbary Łazińskiej i Doroty Zdunkiewicz‑Jedynak.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel rozpoczyna od podania definicji związku frazeologicznego: Związki frazeologiczne (frazeologizmy) to utarte, tradycyjne połączenia wyrazowe, stanowiące całość znaczeniową. W przeciwieństwie do innych połączeń wyrazowych, związki frazeologiczne nie stanowią sumy znaczeń poszczególnych elementów składniowych, lecz całość znaczeniową.

b) Faza realizacyjna

1. Aby utrwalić podaną wcześniej definicję, nauczyciel proponuje wykonanie ćwiczenia: Zastąp podany wyraz lub grupę składniową znanym Ci frazeologizmem: oszukać kogoś, uciekać, zbić kogoś, głupio mówić, podstępna działalność.

2. Kolejnym etapem jest przedstawienie klasyfikacji związków frazeologicznych (wraz z przykładami) – podział Stanisława Skorupki:

1. Podział ze względu na budowę frazeologizmu:

1. wyrażenia – zbudowane z grupy nominalnej (rzeczowniki, przymiotniki): amator kwaśnych jabłek, kropla w morzu, na łeb na szyję, niebieskie migdały;

2. zwroty – zbudowane z grupy werbalnej (czasowniki): poczuć pismo nosem, pójść do Canossy, chwycić byka za rogi;

3. frazy – zbudowane z grupy rzeczownikowej i czasownikowej: gdzie rośnie dziewanna, tam bez posagu panna; przyszła koza do woza; wyszło szydło z worka.

2. Podział ze względu na stopień stabilności frazeologizmu:

1. związki stałe, tzw. idiomy – charakteryzuje nienaruszalny skład, szyk i kształt gramatyczny: biały kruk, farbowany lis, robić z igły widły, twardy orzech do zgryzienia

• narodowe nieprzetłumaczalne na inne języki: potępić w czambuł, zalać sadła za skórę, zbić z pantałyku,

• biblijne: palec Boży (2. Mojż. 8,19), kraina mlekiem i miodem płynąca (2. Mojż. 3,8), złoty cielec (2. Mojż. 32), twarzą w twarz (2. Mojż. 33,11), zawieszony między niebem a ziemią (2. Sam. 18,9), rozpędzić na cztery wiatry (Ezech. 17,21),

• mitologiczne: wyskoczyć jak Atena z głowy Zeusa (jak Minerwa z głowy Jowisza), męki Tantala, syzyfowa praca,

• literackie, np. z dzieł Wiliama Szekspira: coś się psuje w państwie duńskim; być albo nie być – oto jest pytanie,

• historyczne: pyrrusowe zwycięstwo, (przeciąć) gordyjski węzeł, przekroczyć Rubikon;

2. związki łączliwe – jeden z członów jest wymienny tylko w granicach kilku czy najwyżej kilkunastu synonimów: rościć sobie prawo, pretensje; dobijać targu, interesu; torować drogę, ścieżkę, przejście. Ze względu na liczbę wariantów są przyczyną wielu błędów językowych: wywierać wpływ, presję, ale nie: szantaż, przymus; odnieść sukces, zwycięstwo, ale nie: laury.

3. Następnie nauczyciel wyjaśnia: Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Przedmiot frazeologii stanowią tylko te zdania – frazy, które odznaczają się przynajmniej pewnym stopniem powszechności, są często powtarzane w tej samej, bądź bardzo zbliżonej formie. Czasami mówi się o nich: złote myśli, przysłowia, sentencje, maksymy (aforyzmy).

4. Nauczyciel wydaje polecenie przeczytania tekstu Stanisława Jerzego Leca Myśli nieuczesane (fragmenty) i wykonanie następujących ćwiczeń:

• określ gatunek; podaj definicję pojęć: kalambur, trawestacja,

• dokonaj analizy środków i mechanizmów językowych wykorzystywanych przez autora (synonimy, homonimy),

• odszukaj kontekst.

5. Następnie proponuje lekturę tekstu Danuty Buttler Dlaczego zanikają przysłowia w polszczyźnie? (fragmenty) i prosi o zwrócenie uwagi na pojęcia: przysłowie, paremiologia, kultura „inteligencka”, a także na przyczyny zanikania niektórych przysłów.

• przysłowie – aforyzm; kultura ludowa (przysłowie, gawęda, krotochwila, humoreska, pamiętnik) – kultura „inteligencka”; dodatkowo paremiologia;

• przyczyny zaniku:

• oficjalność kontaktów międzyludzkich (szablonowość),

• archaizmy i dialektyzmy jako części składowe, np. pomoże bochenkowi i kukiełka, gdzie kukiełka to okrągła bądź podłużna bułka słodka – ‘i nawet człowiek najmniej znaczący może się kiedyś przydać’,

• mocne osadzenie w realiach historycznych, np. nie puszczaj wilka z dołu – ‘nie pobłażaj człowiekowi nieuczciwemu’.

c) Faza podsumowująca

Aby podsumować i utrwalić wiadomości omawiane na lekcji, nauczyciel proponuje sporządzenie notatki w formie punktów zawierającej informacje na temat źródeł pochodzenia związków frazeologicznych:

1. język rodzimy

1. zachowania ludzkie: siedzieć z założonymi rękami,

2. dawne zwyczaje: zdobywać ostrogi, zwijać chorągiewkę,

3. metaforyczne opisy sytuacji: nie wylewać za kołnierz, dmuchać na zimne, robić z igły widły,

4. świat roślin i zwierząt: wysmukły jak topola, chytry jak lis,

5. środowiskowo – zawodowa odmiana języka: poczta pantoflowa, puścić farbę (myśliwskie), pierwsza naiwna (teatralne), złota rączka (rzemieślnicze);

2. tradycja kultury śródziemnomorskiej

1. starożytność:

• mitologia: róg obfitości, męki Tantala; zagadki Sfinksa; silny, jak Herkules; koń trojański; dojść po nitce do kłębka; zostać ugodzonym strzałą Amora; znaleźć się w objęciach Morfeusza,

• historia: pyrrusowe zwycięstwo, drakońskie prawa, kości zostały rzucone,

• literatura: Horacy – naga prawda, chwytaj dzień!; Ajschylos – łabędzi śpiew; Ezop – lwia część;

2. Biblia: sól ziemi, Sodoma i Gomora, ciemności egipskie, kolos na glinianych nogach;

3. literatura światowa: Dante Alighieri – dantejskie sceny; Wiliam Szekspir – w tym szaleństwie jest metoda; James F. Cooper – ostatni Mohikanin; Fiodor Dostojewski – zbrodnia i kara; Miguel de Cervantes Saavedra – walczyć z wiatrakami; Honoré de Balzac – kobieta w wieku balzakowskim;

4. literatura polska: Adam Mickiewicz – młodości! ty nad poziomy wylatuj (Oda do młodości), miej serce i patrzaj w serce (Romantyczność); Cyprian K. Norwid – autorów - sądzą ich dzieła, nie autorzy autorów (Cenzor – krytyk); Juliusz Słowacki – pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą (Grób Agamemnona); Zygmunt Krasiński – dramat układasz (Nie‑boska komedia); Ignacy Krasicki – włożyć między bajki (Wstęp do bajek); Witold Gombrowicz – Słowacki wielkim poetą był (Ferdydurke), Zofia Nałkowska – ludzie ludziom zgotowali ten los (Medaliony).

5. Bibliografia

1. Buttler D., Dlaczego zanikają przysłowia w polszczyźnie? (fragmenty), [w:] Ibidem, ss. 34‑35.

2. Kurkowska H., Skorupka S., Frazeologia, [w:] H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys, PWN, Warszawa 2001.

3. Lec S. J., Myśli nieuczesane (fragmenty), [w:] J. Klejnocki, B. Łazińska, D. Zdunkiewicz‑Jedynak, Język polski. Słowa i teksty. Literatura i nauka o języku. Podręcznik do pracy w szkole. Klasa 2, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2004, ss. 32‑33.

4. Szpakowska‑Mądzik I., Projekty lekcji z nauki i języku w szkole ponadpodstawowej, Wyd. Pedagogiczne ZNP, Kielce 1997.

5. Związki frazeologiczne (frazeologizmy), [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego, PWN, Warszawa 2004.

6. Załączniki

brak

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Pierwsza z cyklu dwóch lekcji poświęconych związkom frazeologicznym przeznaczonych dla klasy II liceum.