Życie codzienne w cywilizacji przemysłowej na początku XX wieku

Wprowadzenie

3,3,3,3

R13PFeWa69Bee

Na zdjęciu odkurzacz. Długi drewniany kij, a do niego przymocowany worek. Główna część odkurzacza składa się z jasnego i okrągłego pojemnika z napisami. W tle lampka lampki i inne maszyny oraz obraz kobiety czytającej książkę i kuchni.

Rj7y48GQ9b4Xp

Na zdjęciu stół, a na nim przymocowana maszyn do szycia. Maszyna ma kołowrotek z tyłu oraz metalowe części. Zdobiona w motywy kwiatowe. W tle kanapa.

R1Z0dlQwkEHzF

Na rysunku maszyna z talerzami w środku na stoliczku. Po lewej stronie zlew, a po prawej kobieta z fartuchem na spódnicy. Jest w białej koszuli, ma spięte włosy i  przygląda się maszynie.

R1a965iwEl6QQ

Na zdjęciu pralka. W lewym dolnym rogu silnik, a do niego przymocowany pas. Pas jest nawinięty na koło przy drewnianym pojemniku z metalową klapą.

Kiedy to było?

Dom – obyczaje i warunki życia

Dom w cywilizacji przemysłowej XIX i początków XX wieku był kojarzony z życiem rodzinnym i stanowił jego centrum. To w nim toczyło się życie codzienne i odświętne. Urządzano w nim rodzinne ceremonie i uroczystości. W warunkach domowych rodziły się dzieci. Był on także ostatnim miejscem pobytu umierających członków rodzin. Pomimo rozwoju służby zdrowia i zwiększania się liczby szpitali pobyt w nich traktowano jako ostateczność, wciąż zarezerwowaną dla ludzi pochodzących z warstw uboższych. Ludzie majętni sporadycznie korzystali z usług powstających prywatnych klinik. Z reguły wzywano lekarzy do domuj0000008UPB3v25_000tp001wzywano lekarzy do domu.

Powszechnym zjawiskiem było zatrudnianie służby domowej, zazwyczaj żeńskiej.
Jej usługi były tanie, więc rodzina z klasy średniej miała na ogół przynajmniej jedną służącą. Zwykle zatrudniano trzy osoby: oprócz pokojówki również kucharkę i stangreta (służący powożący końmi w bryczce, karecie), a w zamożniejszych rodzinach - także pomywaczkę, nianię, guwernera (nauczyciel i wychowawca dzieci) i kamerdynera (osoba nadzorująca prace porządkowe i podawanie do stołu lub osobisty lokaj pana domu). Na zatrudnianie służącej mogły sobie pozwolić nawet zamożniejsze rodziny robotnicze. Dla ludzi tamtej epoki nieustanna obecność w domu zupełnie obcego człowieka, prowadzącego gospodarstwo domowe pod okiem pani domu, nie była niczym wyjątkowym.

Udogodnienia cywilizacyjne, takie jak centralne ogrzewanie, kanalizacja, bieżąca zimna i gorąca woda, energia i światło elektryczne oraz windy zawitały, w zamożniejszych domach po 1890 roku i upowszechniły się w ciągu kolejnych 20 lat, zwiększając komfort życia mieszkańców miast. Przez większość XIX wieku domy ogrzewano węglem lub korzystano z kominków. Oświetlano je świecami (w 1. połowie XIX wieku), lampami naftowymi i gazowymi (w 2. połowie stulecia). Sposoby te nie zanikły, choć powoli odchodziły do lamusa. Tam, gdzie postęp cywilizacyjny docierał powoli, na przykład na wsi w Europie Wschodniej, nawet świece bywały niedostępnym luksusem. Dzięki wprowadzonym udogodnieniom następował wzrost świadomości na temat roli czystości oraz zwiększył się stopień dbałości o higienę. Na przełomie XIX i XX wieku dzięki rozbudowie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej możliwe stało się instalowanie łazienek i ubikacji w mieszkaniach. Jednak nadal nie były one uważane za element niezbędny. Traktowano je raczej jak coś, czym można się pochwalić. Wciąż jeszcze w wielu arystokratycznych domach kąpiel brano, wołając służbę, która wnosiła wannę do sypialni i wlewała do niej wodę.

Ciekawostka

W zaciszu domowym
Przestrzeń prywatna w domach warstw wyższych…

RSBkjraLpjUvh

Na obrazie dwie kobiety. Jedna z nich siedzi na wiklinowym fotelu, rozwiązuje włosy. Przed nią lustro i stoliczek z książką i czepcem, zdjętym z głowy. Kobieta ubrana jest w długą suknię z dekoltem, zapinaną na kokardki i ozdobioną falbankami. Za nią stojąca pochylona w jej kierunku służąca, czyszcząca ubranie. Kobieta ma czepek na głowie z koronką i czerwoną przepaską. Ma suknię z dużym dekoltem i czerwonymi rękawami. Służąca w rękach trzyma jasno różowy szlafrok pani. Za nimi stoi parawan. W tle kotara. W lewym rogu fragment ramy obrazu.

…i warstw ludowych.

RCDgFppZvRTok

Na obrazie bardzo ubogie, surowe wnętrze. Na wprost, w niszy łóżko z pościelą na podwyższeniu częściowo zasłonięte zasłoną. Ściany odrapane, zniszczone, schodzi z nich niebieska farba. Przed łóżkiem krzesło. Z prawej strony okno a pod nim stoi drewniana ławka.

W XIX wieku zaczęto przestrzegać prawa jednostek do prywatności. Stawała się ona z wolna elementem komfortu mieszkania. Podział na pomieszczenia prywatne i reprezentacyjne był jednak luksusem, na który przez długi czas pozwolić sobie mogły jedynie warstwy wyższewarstwy wyższewarstwy wyższe. Posiadanie sypialni było miernikiem statusu i dobrobytu. Nie miały do niej wstępu, pod groźbą naruszenia obyczajności, osoby spoza kręgu domowników i służby.
Od końca XIX wieku upowszechnił się zwyczaj urządzania osobnych sypialni pani i pana domu. Pojawiły się też buduarybuduarbuduary i gabinety. W przeciwieństwie do sypialni oba te pomieszczenia pełniły funkcje z pogranicza sfery prywatnej i reprezentacyjnej. W buduarze gospodyni w samotności oddawała się lekturze Tutaj stał jej sekretarzyk, przy którym pisała listy, dziennik, planowała rachunki. W gabinecie pan domu odpoczywał, czytając gazety i książki, ale było to również miejsce jego pracy zawodowej: tu zajmował się sprawami związanymi z prowadzeniem firmy czy fabryki, zarządzaniem majątkiem. Do rzadkości natomiast należały pokoje dziecięce, które pojawiły się w domach na większą skalę dopiero po I wojnie światowej, wraz z rozpowszechnianiem się nowych trendów pedagogicznych. Do tego czasu bardziej postępowi rodzice wydzielali im odrębny kąt do zabawy lub nauki.

Wraz z rozwojem przemysłu i postępem technicznym liczba służących w domach sukcesywnie jednak malała. Przodowały w tym Stany Zjednoczone. Na przełomie XIX wieku i na początku XX wieku pojawiło się wiele pomysłów na racjonalizację pracy domowej. Coraz powszechniej korzystano z wynalazków, takich jak maszyna do szycia czy mechaniczna pralka na korbkę. Nowe metody konserwowania żywności ułatwiały zapełnianie domowych spiżarni. Postęp w dziedzinie gospodarstwa domowego interesował panie domu tym mocniej, im w domu mniej było służby. Zwłaszcza na kobiety amerykańskie spadał wówczas obowiązek wykonywania większości czynności domowych, nawet tych bardziej brudzących. Toteż na przełomie XIX i XX wieku coraz głośniej apelowano, aby w planowaniu wyglądu i kształtu domu brać pod uwagę konieczność oszczędzania kobietom zbędnej pracy poprzez zmniejszanie powierzchni mieszkań i projektowanie wygodnych kuchni.

Jak wyobrażano sobie przyszłość w 1910 roku?

Kapsuła czasu

Polecenie 1

Na podstawie rysunków odpowiedz, jak wyobrażano sobie dom przyszłości. 

Wskazówka

Rad – pierwiastek odkryty przez Marię Skłodowską‑Curie;
w 1910 roku znano już gramofon, radio, telefon i kinematograf.

RVHmjIvHwYnT8

(Uzupełnij).

Polecenie 1

Wyobraź sobie, że jesteś XIX wiecznym odkrywcą. Zastanów się i opowiedz jaki wynalazek chciałbyś wymyślić.

R1APMdkBajk2Y

(Uzupełnij).

R1YsfTyUYpacM1

Na ilustracji wyobrażenie życia codziennego w 2000 roku. W salonie pięć osób, trzech mężczyzn i dwie kobiety. Jedna z nich przy stole zabiera się do nalewania herbaty. Wszyscy grzeją się przy nowoczesnym kominku na rad. W środku kominka znajduje się dość cienki pręt jarzący się na końcu i rozświetlający jego wnętrze złotym światłem. Na półce nad kominkiem stoi zegar i dwa wazony z kwiatami.

RjVGcLvZOF7tP1

Na ilustracji wyobrażenie życia codziennego w 2000 roku. Kobieta (z prawej) i mężczyzna siedzą na fotelach bujanych. Mężczyzna w prawej ręce trzyma zapalone cygaro i buja się, kobieta patrzy na mężczyznę. Przed nimi gazeta dźwiękowa czyli urządzenie przypominające wyglądem stary gramofon z czaszą. Na podstawie ma napis w języki francuskim Gazette du XXI siecle. Koło kobiety stoi stolik z dzbankiem. Na podłodze wzorzysty dywan. W oknie zielone kotary.

Rm9Hdny6GQC0n1

Na ilustracji wyobrażenie wynalazków w 2000 roku. Dwóch mężczyzn, jeden siedzi przed stolikiem na którym stoi video telefon. Urządzenie przypomina stary gramofon, ma dużą czaszę, jest połączone kablami z rodzajem słuchawki w kształcie trąbki. Siedzący przy stoliku obsługuje videofon. Drugi trzyma słuchawkę, przez którą mówi, do kobiety widocznej na stojącym przed nim ekranie. Kobieta również zwraca się do mężczyzny, wyciąga rękę w geście jakby coś tłumaczyła. Światło na ekran pada z dużej lampy.

R8cVxgREaxSUE1

Na ilustracji wyobrażenie życia codziennego w 2000 roku. Widoczny salon z pianinem, obrazami na ścianie, wazonem z palmą. Okno z drapowanymi firanami. Zasłony opierają się na ziemi. Kobieta czyści podłogę elektryczną froterką. Maszyna ma z przodu na kiju szczotkę do zamiatania, a z tyłu gąbkę na stelażu. Te przyrządy umocowane są na rodzaju stojaka na kółkach. Kobieta porusza tą konstrukcję przywiązanym do niej sznurkiem na kiju. Maszyna czyści parkiet znajdujący się w pokoju.

Małżeństwo

W XIX wieku uważano powszechnie, że małżeństwo jest najlepszym sposobem na stabilizację życiową, zwłaszcza w przypadku kobiet. We wszystkich warstwach społecznych poza robotniczą małżeństwa były aranżowane. Społeczeństwa europejskie wypracowały bardzo skuteczne sposoby aranżowania małżeństw z całkowitym pominięciem miłości jako elementu przyciągającego do siebie przedstawicieli dwojga płci. Według ówczesnych przekonań ożenek służył prokreacji i podniesieniu lub utrwaleniu prestiżu społecznego. Najczęściej związki małżeńskie zawierano w ramach własnej warstwy. Odstępstwo od tej zasady nazywano mezaliansemmezaliansmezaliansem. Tylko wśród robotników, ludzi często oderwanych od korzeni rodzinnych i świeżo przybyłych do miasta, decyzja o ślubie nie była uzależniona od posiadanego majątku ani woli rodziców.

Stopniowo jednak panująca w wielkich aglomeracjach miejskich początku XX wieku anonimowość zwiększała możliwość decydowania przez jednostkę o sprawach małżeństwa, podobnie jak własnej edukacji, pracy i sposobie codziennej egzystencji. Wzrastało też znaczenie miłości w związku małżeńskim. Samotność, również ta z wyboru, nie była tak nietolerowana, jak w tradycyjnych kręgach, zwłaszcza na południu i wschodzie Europy, gdzie kobiety samotne ('stare panny') nadal piętnowano. Musiały też nosić ośmieszające je panieńskie stroje.

Ciekawostka

Narzeczeństwo

ReN45EZWQfKiO

Na zdjęciu mężczyzna i kobieta z w wysoko upiętymi włosami. Przytulają się. Mają złączone policzki, on opiera swoją lewą rękę na jej lewym ramieniu. Prawą ręką trzyma jej rękę. Na jednym z palców kobieta ma założony pierścionek.

Przyszłość kobiet i ich szanse na rynku matrymonialnym zależały w dużej mierze od posiadania posaguposagposagu. Od kandydatki na żonę w myśl zaleceń poradników oczekiwano mądrości życiowej, oszczędności, dobroci, dbałości o siebie i swoich najbliższych, a także litości nad biednymi i nieszczęśliwymi. W kontaktach z narzeczonym, zawsze w obecności osób trzecich, panienka powinna była unikać kokieterii względem niego, a tym bardziej innych mężczyzn, nawet jeśli czyniła to dla wzbudzenia jego zazdrości. Sama jednak nie mogła być też zazdrosna, źle widziane było 'porywcze zachowanie', ceniono natomiast spokój i wesołość. Dorastające dziewczęta 'z dobrych domów' nie mogły chodzić bez opieki, gdyż narażało je to na zarzut braku moralności. Okres narzeczeństwa, w XIX wieku trwający około roku, dziewczęta powinny były przeznaczyć na przygotowanie się do roli pań domu, gospodyń, żon i matek. W tym celu zalecano obserwację dobranych, zgodnych małżeństw i sięganie po odpowiednie lektury, w szczególności Pismo Święte. Był to również czas na przygotowanie wyprawy ślubnej.wyprawa ślubnawyprawy ślubnej.

W porównaniu z okresem 'panieńskiej niewoli' mężatka osiągała wyższy status społeczny. Miała prawo do większej swobody w stroju i w przemieszczaniu się. Około 1900 roku mężatka w większości krajów europejskich mogła już swobodnie dysponować własnym posagiem i majątkiem (lub dochodami z pracy), sporządzać testament albo organizować opiekę na dziećmi bez konieczności uzyskiwania zgody męża. Wcześniej, za sprawą kodeksu Napoleona było to bardzo utrudnione. Ta względna swoboda była osiągnięciem świeżej daty, podobnie jak elektryczność w domach, i stanowiła jeden z sukcesów ruchu emancypacyjnego, wspieranego przez środowiska liberalne i demokratyczne. Dla mężczyzny małżeństwo niosło konsekwencje innego rodzaju: koniec wolności właściwej stanowi kawalerskiemu i kulturowo usankcjonowany obowiązek utrzymania rodziny. Z tego powodu często odwlekano w czasie decyzję o małżeństwie, do momentu ustabilizowania własnej pozycji materialnej. Ubogi robotnik miał mniej szans na założenie rodziny niż dobrze sytuowany przedsiębiorca czy urzędnik.

Po ślubie pozycję socjalną żony określał status społeczny jej męża. W rodzinach arystokratycznych i zamożnych od kobiet oczekiwano wytwornych manier, aktywności towarzyskiej i działalności filantropijnej. W rodzinach mieszczańskich kobieta miała być współpracownicą męża i doradczynią w prowadzeniu interesów. Jednak podejmowanie przez kobiety‑mężatki ról głównych żywicielek musiało być uzasadnione chorobą lub kalectwem mężczyzny. W rodzinach robotniczych i chłopskich kobieta musiała być zapobiegliwą gospodynią. Tylko w rodzinach wiejskich relacje między płciami były mniej sformalizowane i swobodniejsze. Jednocześnie im niższa była pozycja społeczna kobiety, tym bardziej zwiększał się zakres jej obowiązków gospodarskich.

W całej Europie XIX wieku i początków XX wieku dominował patriarchalny model małżeństwapatriarchalny model małżeństwapatriarchalny model małżeństwa. Jego istotą był ścisły podział ról społecznych według modelu: zarobkujący ojciec i niezarobkująca matka – pani domu, kierująca gospodarstwem domowym i zabiegami opiekuńczymi, najczęściej przy pomocy osób trzecich (krewni, służba domowa). Podejmowanie pracy w powszechnym odczuciu stanowiło oczywisty dowód społecznie niskiej kondycji, toteż kobiety rezygnowały z zajęć zarobkowych, jeśli tylko pozwalała na to sytuacja finansowa, najczęściej po ślubie. Prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowywanie dzieci, choć często wiązało się z ciężką pracą, nie było uważane za równoważne z pracą zarobkową mężczyzn.

Inaczej wyglądało to w Stanach Zjednoczonych, gdzie w życiu rodzinnym panował egalitaryzm. W Ameryce narodził się nowy styl życia kobiet, zgodnie z którym ich aktywność przed ślubem i po nim realizowana była bez opieki mężczyzn. Samodzielnie, bez ich towarzystwa, chodziły one po mieście, jeździły konno i podróżowały koleją. Uprawiały gimnastykę i działały w stowarzyszeniach. W Europie zmiany patriarchalnego modelu małżeństwa w układ partnerski były bardzo ograniczone.

Rodzice i dzieci

RmiK5YzeHsTvo

Na ilustracji jednopokoleniowa rodzina na tarasie. Od lewej: dwóch chłopców opiera się na balustradzie. Jeden stoi, drugi siedzi na krzesełku. Za nimi starszy mężczyzna, czyta gazetę do której zerka też młodszy mężczyzna. Przed nimi za stołem, na którym stoją trzy filiżanki i karafka, siedzi mężczyzna zaczytany w gazetę. Po przeciwnej stronie kobieta i dziewczynka siedzą i robią robótki ręczne. W tle roślinność, na balkonie i poza nim.

Rodzina w XIX wieku zredukowała swoje rozmiary, zyskując postać wspólnoty dwupokoleniowej (nazywanej przed demografów nuklearną), składającej się z rodziców i dzieci. Proces ten dotyczył zarówno wsi, jak i szybko modernizujących się miast. Zdecydowały o tym przemiany kapitalistyczne, industrializacja i zwiększona mobilność społeczna. Najsłabsze więzi rodzinne panowały w społeczeństwie amerykańskim, gdzie szybciej niż w Europie zniknęły rodziny wielopokoleniowe, a dzieci wyprowadzały się z domu niemal natychmiast po osiągnięciu dojrzałości,
bez względu na stan cywilny.

Wielodzietność była w XIX wieku zjawiskiem powszechnym. Kobiety zazwyczaj rodziły po kilkanaścioro dzieci. W warstwach wyższych po urodzeniu dzieci były karmione przez mamki, podczas gdy matki odpoczywały i nabierały sił. Kobiety z rodzin robotniczych, chłopskich i rzemieślniczych od razu po porodzie wracały do pracy. Początek wieku XX przyniósł jednak zmiany. Kolosalne znaczenie dla życia rodzinnego i społecznego miał postęp medycyny i obserwowane w całej dziewiętnastowiecznej Europie skokowe wydłużenie się czasu życia ludzkiego. Propagowano bardziej świadome macierzyństwo i higienę dzieci. Zmniejszenie dzietności kobiet i umieralności dzieci poprawiło ich pozycję w rodzinie i stwarzało możliwości bezpośredniego udziału rodziców (przede wszystkim matek) w wychowaniu potomstwa. Postawa ta wciąż jednak była wyjątkiem — wciąż korzystano z pomocy mamek, niań i guwernantek.

Już od II połowy XIX wieku pojawiła się – jako wyraz uznania i akceptacji specyfiki dzieciństwa – odzież przeznaczona specjalnie dla dzieci, zabawki dziecięce, instytucja żłobka i place zabaw. Jednak w dziedzinie wychowania dominowała surowa dyscyplina. We wszystkich warstwach społecznych dzieci chętnie i często karano fizycznie (rózgą i knutem!), bo uważano, że to wzmacnia je moralnie i hartuje. Dopiero na początku XX wieku w postępowych środowiskach inteligencji zaczął się rozwijać nowy trend traktowania dzieci po partnersku, a także wychowywania ich i uczenia przez zabawę. Nie oczekiwano też od dzieci powszechnego w pozostałych warstwach społecznych obowiązku całowania ojca w rękę.

Ciekawostka

RaUxAYTlQrmfZ

Na zdjęciu Ernest Hemingway z rodziną. Dwupokoleniowa rodzina. Od lewej stoi dziewczynka w ciemnej sukience do kolan, obok na krześle siedzi mężczyzna w garniturze, białej koszuli z małą dziewczynką na kolanach. Dziewczynka ma sukienkę z falbankami. Obok kobieta z wysoko upiętymi włosami, w długiej sukni z szerokim dołem, na jej kolanach dziewczynka w eleganckiej sukience. Obok nich stoi chłopiec w bluzce, spodniach i krawacie.

Stopniowo dziecko zaczęło zajmować coraz istotniejsze miejsce w rodzinnym układzie. Coraz większą wagę zaczęto przywiązywać do poznania jego upodobań oraz rozwijania zdolności. Poświadcza to upowszechniająca się w początkach XX wieku zbiorowa fotografia rodzinna, która szczególnie dla rodzin inteligenckich stała się rytuałem i okazją do manifestowania wzajemnych, międzypokoleniowych więzi. Coraz częściej dzieci ustawiano na pierwszym jej planie. Były też bohaterami odrębnych zdjęć, wykonywanych już nie tylko przy okazji chrztu czy komunii (zgodnie z upodobaniami ówczesnych rodzin robotniczych), ale także w celu upamiętnienia lat szkolnych.

Praca kobiet

Rewolucja przemysłowa i wprowadzenie maszyn do produkcji stworzyło zjawisko masowej pracy kobiet. Maszyna wybrała i zagarnęła dla siebie kobiety – pisała na początku XX wieku jedna z działaczek socjalistycznych. W mieście pracowały one głównie w przemysłach włókienniczym, tekstylnym, spożywczym i tytoniowym. Równie popularnym zajęciem była służba domowa. W fabrykach kobietom dawano najprostsze zajęcia i nie dbano o podnoszenie ich kwalifikacji. Niska płaca i podrzędna pozycja zawodowa kobiet uchodziły za coś naturalnego. Nawet samodzielność zawodowa i finansowa mieszczanek (prowadzących sklepy, warsztaty usługowe i produkcyjne), choć dopuszczana prawem i nieraz wymuszona sytuacją, była dla społeczeństwa dowodem niepowodzenia życiowego.

Na początku wieku XX — za sprawą ustawodawstwa społecznego regulującego nieludzkie warunki pracy, skróceniu czasu pracy i zakazowi pracy dzieci — wiele kobiet wróciło do domów. Inne, dzięki zdobytemu wykształceniu podjęły pracę zawodową. Były to kobiety z warstw średnich, które w pracy widziały możliwość realizacji własnych aspiracji życiowych. Bywało też, że kryzys finansowy albo rodzinne uwarunkowania wymuszały jej poszukiwania. Początek XX wieku to czas zwiększonej obecności kobiet na rynku pracy umysłowej, głównie w urzędach i szkołach. Rosła też wraz z postępem kultury masowej liczba aktorek, artystek, pisarek i poetek. Aktywność zawodowa zmieniała powoli pozycję kobiet w społeczeństwie. Wywalczony przez emancypantki dostęp do wyższego wykształcenia po raz pierwszy w historii stworzył kobietom nieistniejące wcześniej szanse na wykonywanie zawodów lepiej płatnych i przynoszących uznanie. Jednak kariera naukowa i praca w wolnych zawodach (lekarz, sędzia, adwokat) długo budziła opory mężczyzn.

R54XPgjbS3id4

Karykatura. Rysunek, z prawej strony kobieta, z lewej dziecko. Kobieta pochyla się nad stołem, jest czymś bardzo zajęta. W pokoju brud, wywrócone krzesło, rozrzucone buty, książka, miotła. Za nią, czego nie widzi, garnek do którego wpada dziecko. Jest w nim zanurzone, widać tyko jego nogi i kawałek ubrania.

Zamiast zakończenia

R1XxNaNcYu1ga

Na ilustracji widoczne dwie kobiety stojące w pomieszczeniu kuchennym. Jedna z nich jest ubrana w kraciastą sukienkę i fartuch, wyciera ręce w fartuch, patrzy obojętnie na drugą kobietę. Druga kobieta jest ubrana w ciemną suknię, wyciąga rękę w stronę służącej, ma groźny wyraz twarzy. Za kucharką stoi kuchnia węglowa, na niej garnek, z którego bucha para. Na ścianie jest powieszone drobne wyposażenie kuchenne.