Życie gospodarcze w Polsce XVI wieku: rola miast, działalność gospodarcza polskiej szlachty, rola chłopów.

Zmiany w gospodarce europejskiej w XVI wieku

Na przełomie XV i XVI wieku Europa wkroczyła na drogę intensywnych przemian gospodarczych. Było to następstwo zmian, które przyniosły za sobą wielkie odkrycia geograficzneWielkie odkrycia geograficznewielkie odkrycia geograficzne. Do Europy napłynęły nowe rośliny, niewolnicy, a przede wszystkim wielkie ilości złota i srebra.

R13Oh306XLQSZ

Na ilustracji mapa przedstawiająca gospodarkę europejską w XVI‑XVII wieku.

Mapa – Jest to konturowa mapa Europy w XVI–XVII wieku. Eksport i import towarów w Europie .

Jest to konturowa mapa Europy. Umieszczone na niej zostały nazwy państw: Portugalia, Hiszpania, Francja, Anglia, Rzesza, Szwecja, Dania, Imperium Osmańskie. Ponadto zaznaczono najważniejsze w tym czasie miasta: Kadyks, Sewilla, Lizbona, Madryt, Genua, Wenecja, Paryż, Antwerpia, Amsterdam, Londyn, Stambuł, Buda, Wiedeń, Praga, Kraków, Berlin, Gdańsk, Oslo, Lwów, Kijów, Warszawa, Królewiec, Ryga, Moskwa. Na mapie zaznaczono granice Rzeczypospolitej w 1618 roku. Na mapie strzałkami o różnych kolorach zaznaczono kierunki przepływu towarów w Europie. Strzałka do wybrzeży Hiszpanii: Złota flota z Nowego Świata. Strzałki z terytorium Hiszpanii w stronę Anglii, paryża, Rzeszy i Genui: kruszce. Strzałka w z terytorium Portugalii w stronę Rzeszy: pieprz i korzenie. Strzałka z terytorium Szwecji w stronę Amsterdamu: miedź i żelazo. Strzałka z terytorium Rzeczypospolitej okrążająca całą Europę - w stronę Hiszpanii, Italii, Turcji: zboże. Strzałka z terytorium Litwy w dwie strony - Rosji i Amsterdamu: towary leśne. Strzałka z okolic Kijowa w stronę Rzeszy: woły. Strzałka ze Szwecji w stronę Rzeszy: woły.

Rozpoczęła się nowa epoka, w której wielkie korzyści zaczęły odnosić państwa posiadające kolonieKoloniakolonie. W Europie pojawiło się nowe zjawisko gospodarcze, które zostało z czasem nazwane mianem „rewolucji cen”. Polegało ono na spadku cen złota i srebra w stosunku do innych artykułów. Patrząc od drugiej strony - rewolucja cen oznaczała wzrost cen na artykuły rzemieślnicze oraz płody rolne. Na rynkach europejskich poszukiwano taniej żywności. Poszukiwano więc państw, gdzie żywność produkowana była taniej niż w innych krajach europejskich.

Takim krajem była Polska. Jej bogactwem była żywność, głównie zboże. Eksport żywności przynosił duże korzyści, szczególnie tym, którzy tę żywność produkowali. Tłumaczy to wiele zmian, które dokonały się w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym państwa polskiego w XVI wieku.

Społeczeństwo polskie w XVI wieku

W średniowieczu ukształtowało się w Polsce społeczeństwo stanowe. Składało się ono z czterech stanów: duchownego, szlacheckiego, mieszczańskiego i chłopskiego. Stany nie były jednolite, gdyż w każdym z nich były grupy zarówno bogate, jak i ubogie. Podział społeczeństwa na stany utrzymał się przez następne kilkaset lat.

Szlachta. Była to grupa najbardziej uprzywilejowana. Szlachta w Polsce była o wiele liczniejsza niż w innych państwach (w Europie Zachodniej ok. 2‑3% ogółu społeczeństwa, w Polsce nawet do 10%). Główną masę szlachty stanowiła szlachta średniozamożna i uboga. Najbogatszą grupę szlachty stanowiła magnateriamagnateriamagnateria. Było to zaledwie kilkadziesiąt rodzin, które dysponowały wielkimi majątkami ziemskimi. Dawało im to ważną rolę w życiu państwa. Spośród nich pochodzili najważniejsi urzędnicy i dostojnicy państwowi. W XVI w. wzrosło znaczenie średniej szlachty. Osiągała ona znaczące dochody ze sprzedaży płodów rolnych, co powodowało wzrost jej znaczenia. Ujawniło się to także w życiu politycznym, bowiem w XVI w. średnia szlachta próbowała przeciwstawić się wpływom politycznym magnaterii.

Mieszczaństwo. Była to grupa ludności miejskiej, składająca się głównie z kupców i rzemieślników. W rywalizacji o wpływy w państwie mieszczanie przegrali ze szlachtą. Z inicjatywy szlachty pojawiły się prawa ograniczające rolę mieszczaństwa. Przeciw kupcom działał przywilejPrzywilejprzywilej uzyskany przez szlachtę w 1496 r., zezwalający na sprowadzanie z zagranicy bez cłaCłocła towarów przeznaczonych na swoje własne potrzeby. Szlachta nie musiała więc kupować produktów sprowadzanych przez kupców. Ponadto sejmy zakazywały kupcom polskim wyjazdów za granicę. Królowie polscy prowadzili politykę sprzyjającą interesom szlachty, co powodowało, że mieszczanie nie mieli wsparcia ze strony władz państwowych. Ponadto mieszczanie pozbawieni byli wpływu na życie polityczne państwa, gdyż nie mieli swoich przedstawicieli w sejmie.

Chłopi. Była to najliczniejsza grupa społeczna, ale jednocześnie najbardziej pokrzywdzona. W miarę czasu rosło uzależnienie chłopów od szlachty, która była właścicielem ziemi uprawianej przez nich ziemi. Królowie nadawali szlachcie przywileje, które np. ograniczyły prawo chłopów do opuszczania wsi (przywilej piotrkowski z 1496 r.). Król Zygmunt StaryZygmunt StaryZygmunt Stary w latach 1518‑1520 oddał szlachcie sądownictwo nad chłopami. Chłopi stracili prawo do odwoływania się do sądów królewskich w sporach z właścicielami ziemi. W 1520 r. został wydany przez króla statut toruński, w którym ustalony został stały wymiar pańszczyznyPańszczyznapańszczyzny.

Kształtowanie się gospodarki folwarcznej

W XVI wieku ukształtował się na ziemiach polskich specyficzny rodzaj gospodarki nazywany gospodarką folwarczno–pańszczyźnianą. Władze państwowe faworyzowały rolnictwo, nie zajmując się przemysłem (rzemiosłem) i handlem. W XVI wieku eksport żywności i innych surowców przynosił olbrzymie zyski. Szlachta polska uzyskiwała duże dochody ze sprzedaży zboża na zachód Europy. Dzięki temu uzyskała silną pozycję polityczną. Rzeczpospolita stawała się państwem jednego stanu, gdyż pozycja szlachty rosła kosztem chłopów i mieszczaństwa.

FolwarkFolwarkFolwark szlachecki

Gospodarka rolna prowadzona przez szlachtę preferowała organizację folwarkówFolwarkfolwarków. Były to duże gospodarstwa rolne, produkujące żywność (głównie zboże) na sprzedaż. Główną siłę roboczą stanowili przede wszystkim chłopi. Folwarki rozwijały się głównie w pobliżu rzek, które stanowiły najważniejsze szlaki handlowe Polski (głównie Wisła). Dzięki dochodom płynącym z folwarków szlachta uzyskała duże dochody. Wielkość folwarku różniła się w zależności od zamożności właściciela. Średniozamożna szlachta posiadała folwarki o wielkości około 2,5 do 5 łanów, czyli od około 40 do 80 hektarów. Do głównych produktów folwarków należało zboże, zwykle żyto i owies, a na żyznych ziemiach pszenica. W folwarkach pracowali chłopi. Szlachta wykorzystywała swoją przewagę, aby zmuszać chłopów do przymusowej pracy na roli. Taka praca nosiła nazwę pańszczyznaPańszczyznapańszczyzna. Istniały dwa rodzaje pańszczyzny – piesza i sprzężajna. Sprzężajna wykonywana była przez chłopów przy pomocy własnego zaprzęgu (konie lub woły). W obu wypadkach chłopi pracowali przy pomocy własnych narzędzi lub własnych zwierząt. Wymiar pańszczyzny był uzależniony od wielkości dzierżawionejDzierżawadzierżawionej ziemi. System ten przynosił szlachcie wielkie korzyści, bo chłopi stanowili darmową siłę roboczą. Z drugiej strony, chłopi zmuszani do pracy wykonywali swoje obowiązki mało wydajnie i niedbale, dlatego trzeba było ich pilnować i kontrolować. Korzyści wynikające z gospodarki rolnej opartej na darmowej pracy chłopów spowodowały, że folwarki zakładali wszyscy, którzy dysponowali odpowiednim obszarem ziemi. Istniały więc nie tylko folwarki szlacheckie, ale również zakładano je w dobrach kościelnych, czy królewskich (królewszczyznachkrólewszczyznakrólewszczyznach).

RppNEVUJWfKrY

Ilustracja składa się z dwóch obrazków. Obrazek z lewej strony przedstawia grupę trzech osób na polu w czasie żniw. W tle widoczna jest chata. Spośród tych osób jedna z nich ostrzy kosę, druga grabi siano, trzecia przy pomocy motyki spulchnia ziemię pod uprawę. Obrazek z prawej strony przedstawia dwóch mężczyzn w budynku, którzy przy pomocy cepów młócą zebrane zboże.

RCcrWwB5IIMMR

Ilustracja przedstawia orkę ziemi. Na polu pracują dwa zaprzęgi ciągnące pługi. Do jednego z nich zaprzęgnięta jest para wołów, do drugiego para koni. Zwierzęta poganiane są przez mężczyzn batami. W tle chata wiejska.

Handel

Najważniejszym centrum handlowym Polski był Gdańsk. Było to główne miasto Pomorza Gdańskiego, położone przy ujściu Wisły do Morza Bałtyckiego. Stało się ono ważnym ośrodkiem handlowym już w czasach panowania krzyżackiego. Kiedy w 1466 r. w wyniku drugiego pokoju toruńskiego znalazło się pod panowaniem królów polskich jego rola jeszcze bardziej wzrosła.

Gospodarka polska była uzależniona od pomyślnej koniunktury na zboże. Kryło się w tym jednak poważne niebezpieczeństwo, którego w XVI wieku nikt nie widział. Uzależnienie od eksportu jednego rodzaju towaru uzależniło Polską od sytuacji na rynkach europejskich. To w następnych stuleciach doprowadziło do poważnego problemu, z którym nikt nie umiał sobie poradzić. Szlachta nauczona gospodarowania na roli nie tylko nie widziała innych możliwości zajęć, ale także nimi pogardzała. Panowało przekonanie, że jest to jedyne zajęcie godne szlachcica.

R1MevoYhHxx4G

Na ilustracji rysunek. Na górze napis: Zboże nie płaci. Rysunek przedstawia dwie grupy mężczyzn. Pierwsza z nich to mężczyźni w strojach szlacheckich, druga to mężczyźni w strojach zachodnich kupców. Szlachcice nisko kłaniają się kupcom. W tle widać morze i płynące po nim statki.

R15wQAE77Ifj6

Na ilustracji rysunek. Na górze napis: Zboże płaci. Rysunek przedstawia dwie grupy mężczyzn. Pierwsza z nich to mężczyźni w strojach szlacheckich, druga to mężczyźni w strojach zachodnich kupców. Kupcy nisko kłaniają się szlachcie. W tle widać morze i płynące po nim statki.

Słownik pojęć

Notatki

Bibliografia

M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław‑Warszawa‑Kraków‑Gdańsk‑Łódź 1986.

A. Leszczyński, Ludowa historia Polski, Warszawa 2020.

J. Skodlarski, Historia gospodarcza, Warszawa 2012.