Audiobook: Kobieta w antycznym Rzymie Tylko jedno miejsce w całym Rzymie bywało niedostępne dla mężczyzn, odgrywających wiodącą rolę w życiu publicznym. Tym miejscem była w nocy świątynia Westy, a dokładniej rzecz ujmując – część przybytku, w której płonął wieczny ogień. Westa, rzymska odpowiedniczka greckiej Hestii, to opiekunka nie tylko domowego ogniska, ale również ogniska państwowego. Symbolizuje nie tylko troskę o dom jako przestrzeń życia rodzinnego, ale również ten szerzej rozumiany dom – ojczyznę. Państwo uważane było za wielką rodzinę, w związku z tym kult Westy był jednym z najstarszych i najbardziej szanowanych w Rzymie. Opieka nad domowym ogniskiem i rodziną była zadaniem powierzanym kobiecie, dlatego kultem Westy zajmowały się kapłanki – westalki, wybierane przez najwyższego kapłana – pontifex maximus [pontifeks maksimus] – spośród dziewic najlepszych arystokratycznych rodzin. Swoją służbę w świątyni młode Rzymianki rozpoczynały już między 6 a 10 rokiem życia! Wtedy to pontifex maximus dokonywał swojego wyboru, angażując dziewczynkę na trwającą 30 lat posługę westalki. Pierwsze dziesięciolecie upływało na nauce wszelkich potrzebnych obrzędów, kolejne 10 lat westalka pełniła samodzielnie służbę, by przez kolejne dziesięć lat kształcić młode dziewczęta, dopiero rozpoczynające swoją służbę.Zadaniem westalek było utrzymywanie wiecznego ognia na ołtarzu świątyni. Sumienność w strzeżeniu ognia oraz dochowywanie ślubów dziewictwa były konieczne, by kapłankę nie spotkała surowa kara – w obu przypadkach śmierć. Westalka mogła udzielić łaski zbrodniarzowi prowadzonemu na śmierć, gdyby padł do jej stóp, błagając o ratunek. Wierzono, że ich modlitwy zapewniały państwu pomyślność, a co roku 9. czerwca odbywały się Vestalia, w czasie których kobiety przybywały do świątyni Westy, składając jej dary. Co działo się z westalką po 30 latach przykładnej służby? Kapłanka była wolna i mogła rozporządzić swoim losem zgodnie z własną wolą. Oznaczało to, że mogła również powrócić do życia w społeczeństwie i założyć rodzinę – stać się żoną oraz matką. W praktyce taka możliwość była jednak ponoć rzadko wykorzystywana – westalki wolały pozostać w świątyni. Może dlatego, że przesąd głosił, iż dawna kapłanka nie będzie szczęśliwa, chcąc żyć jak zwyczajna kobieta. Ponadto, żyjąc w świątyni, westalka do końca życia cieszyła się szacunkiem i uznaniem wśród innych kapłanek oraz całego społeczeństwa. Westalką była matka Romulusa i Remusa, słynnych bliźniąt i założycieli Rzymu. Dziewczyna była córką Numitora, króla miasta Alba Longa. Stryj zmusił ją do złożenia ślubów czystości i rozpoczęcia służby westalki, jednak dziewczyna urodziła dwoje dzieci ze swojego związku z Marsem, bogiem wojny. Bojąc się o życie dzieci, Rea Sylwia umieściła je w koszyku i puściła go na rzekę. Dzieci zostały wykarmione przez wilczycę kapitolińską i w ten sposób przeżyły, zanim znalazł je i przygarnął pasterz Faustulus. Większość kobiet urodzonych w rzymskich rodzinach stawało się żonami, matkami i opiekunkami domowego ogniska. Lary i penaty – bo tak nazywały się te dobroczynne bóstwa czczone w każdym domu – właśnie od gospodyni miały doznawać największej czci. Pani domu przy każdym posiłku najpierw tym bóstwom wydzielała porcję pokarmu, w ten sposób oddając im cześć i upraszając o dobro i opiekę dla swojej rodziny. U swych podstaw społeczeństwo rzymskie zorganizowane było zgodnie z ideą patriarchatu. Słowo to pochodzi od łacińskiego pater – ojciec i oznacza taką organizację rodziny i społeczeństwa, w której kluczowe role i urzędy powierzone są mężczyznom. Na czele rodziny stał ojciec rodziny – pater familias [pater familjas] – który miał władzę nad życiem wszystkich członków rodziny, majątkiem, również majątkiem żony, którą reprezentował jako pełnomocnik, mając w oczach prawa wszelkie przywileje pełnomocnika. Warto jednak podkreślić, że u zarania Rzymu niezwykle ważną rolę odegrały kobiety – Sabinki, które przyczyniły się do zapewnienia pokoju i dobrobytu rozwijającemu się państwu rzymskiemu. O jakie wydarzenie chodzi? Zgodnie z podaniami na temat początków przyszłego Imperium Rzymskiego, Romulus pragnął rozwinąć nowo powstałe państwo i zwiększyć liczbę obywateli. Najłatwiej było to osiągnąć, otwierając Rzym dla wszystkich, również zbiegłych niewolników, więźniów czy osób, które weszły w konflikt z prawem i szukały azylu. Cel został osiągnięty – liczba Rzymian szybko się powiększyła, jednak skutkiem ubocznym takich zabiegów była pogarszająca się opinia na temat Rzymu. Mieszkańcy sąsiednich państw i ludów nie godzili się na małżeństwa swych kobiet z mieszkańcami Rzymu. Odmowy ze strony Sabinów poddani Romulusa nie przyjęli ze spokojem. Zaprosili Sabinów na święto Neptuna i porwali w czasie uroczystości sabińskie dziewczęta. Słynne porwanie Sabinek zakończyło się wyprawą wojenną Sabinów, którzy uderzyli na Rzym w odwecie za porwanie kobiet sabińskich. W tym momencie dochodzi do słynnej interwencji Sabinek – już żon Rzymian i matek ich dzieci, którą opisuje Liwiusz w swym dziele Ab Urbe condita [ab urbe kondita] (Od założenia miasta), I, 13, 1‑8. Kobiety stanęły pomiędzy walczącymi, mówiąc, że wolą zginąć niż stać się wdowami lub sierotami. Mężczyźni, poruszeni odwagą kobiet, nie tylko zawarli pokój, ale również połączyli oba narody, przenosząc władzę do Rzymu. Oczywiście, większość rzymskich kobiet nie stawała nigdy przed tego typu wyzwaniami. Życie młodej Rzymianki ukierunkowane było na zamążpójście, założenie rodziny, urodzenie dzieci oraz opiekę nad domowym ogniskiem. Podobnie jak w przypadku chłopców, ojciec nowo narodzonej dziewczynki musiał ją zaakceptować i przyjąć do rodziny poprzez podniesienie z ziemi. Młodej Rzymiance nadawano wówczas imię, będące żeńską wersją imienia rodowego ojca: córka Juliusza stawała się więc Julią, podczas gdy córka Terencjusza – Terencją. Jeżeli obywatel miał więcej niż jedną córkę, pozostałym córkom – na przykład Juliom lub Terencjom – dodawano również liczebniki porządkowe.Dziewczęta z bogatych domów po urodzeniu przekazywane były opiekunce. Do 12 roku życia uczyły się w koedukacyjnej szkole, zdobywając podstawową wiedzę i znajomość języka. Po zakończeniu tego etapu edukacji ojciec mógł zdecydować o zatrudnieniu nauczycieli, którzy zapoznawali ją z dziełami klasyków oraz kształcili z zakresu śpiewu, tańca oraz innych potrzebnych kobiecie umiejętności. Pedagodzy musieli się spieszyć, ponieważ dziewczynka w wieku około 12 do 14 lat uważana była już za dorosłą i rozpoczynano poszukiwanie dla niej odpowiedniego małżonka. Oczywiście decydujący głos w tej sprawie miał ojciec, a córka musiała zaakceptować jego wybór. Na pewno często musiała być to trudna konieczność, jako że małżeństwa były aranżowane głównie dla posagu i osobiste uczucia dziewczyny najczęściej nie były brane pod uwagę. Związek był raczej umową, kontraktem niż zalegalizowaniem miłości pomiędzy kobietą a mężczyzną. Ślub zawierały osoby pochodzące z tej samej warstwy społecznej, a sama ceremonia miała charakter prywatny, bez udziału żadnych instytucji lub kapłanów. Rzymianie znali dwa typy ślubów. Jeden z nich to conventio in manum [conventio/ convencjo in manum] – w tym przypadku kobieta przechodziła spod władzy ojca pod władzę męża. Kobieta tym samym opuszczała rodzinę ojca i stawała się częścią rodziny męża. Drugim typem związku było małżeństwo sine conventione in manum [ sine conventione/convencjone in manum] – mężatka pozostawała zależna od ojca i nadal była powiązana z własną rodziną, łącznie z prawem do dziedziczenia. Jak wyglądał rzymski ślub? Poprzedzały go zaręczyny, z którymi wiązał się zwyczaj ofiarowania narzeczonej monety lub żelaznego pierścienia. Sama ceremonia zaślubin nie była bardzo skomplikowana ani rozbudowana. Narzeczeni podawali sobie ręce w obecności świadków, prosząc o błogosławieństwo bogów oraz wypowiadając sakralną formułę: Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia [ubi tu gajus ibi ego gaja] (Gdzie ty Gajuszu, tam ja, Gaja). W czasie ceremonii, jak przekazuje Plutarch, proszono o pomoc i opiekę bóstwa: Jowisza, Junonę, Wenus, Fides, Dianę. Mąż przenosił świeżo poślubioną kobietę przez próg, aby ochronić ją przed złym przyjęciem przez duchy opiekuńcze w nowym domostwie. Wręczanie zaręczynowego pierścienia, obecność świadków w czasie ślubu, podawanie sobie rąk w czasie zaślubin oraz przenoszenie Małżeństwa, mogły kończyć się rozwodem, które, podobnie jak śluby, nie były zbyt sformalizowane – jedno z małżonków po prostu opuszczało dom. Kobieta w razie rozwodu zawsze odzyskiwała wniesiony posag. Dlaczego Rzymianie się rozwodzili? Przyczyny były częściowo podobne do współczesnych: zdrada małżeńska, bezpłodność; o zakończeniu małżeństwa mogło decydować jednak również nieposłuszeństwo wobec męża – jeden z Rzymian, Publiusz Swetoniusz Sotus, rozwiódł się podobno z żoną, ponieważ poszła bez jego wiedzy na igrzyska! Na liście „przestępstw”, które kończyć się mogły rozwodem, znajdowało się także wykradnięcie kluczy do piwnicy z winem. Jednak zakończenie małżeństwa w przypadku wykradnięcia wina mogło okazać się dla kobiety najmniejszym problemem. Za picie wina groziła w przypadku niewiasty kara śmierci. Niestety, zakaz spożywania wina przez kobiety uzasadniano ich niższością umysłową. W pismach Cycerona zachowało się wyobrażenie o kobiecie jako odznaczającej się mniejszą dozą rozsądku. Rzymskie kobiety przywiązywały dużą wagę do pielęgnowania swojej urody i higieny: zażywały kąpieli (w domu lub publicznej łaźni), czyściły zęby, używały płynu do płukania ust, odświeżającego oddech, nacierały ciało olejkami. Powszechne było stosowanie przez Rzymianki kosmetyków. Kobiety bieliły twarze kredą (uważano, że blada cera jest piękna), usta i policzki malowały czerwoną glinką oraz własnej roboty szminkami, wytwarzanymi z różnych ziół. Rzęsy czerniono tuszem wytwarzanym ze smoły, ponadto stosowana była depilacja – zarówno nóg, jak i ciała pod pachami. Wszystkie kosmetyki kobiety wytwarzały same! Stosowano również specyfiki odmładzające i przeciwzmarszczkowe. Wiele uwagi poświęcano pielęgnacji włosów. Znana powszechnie była praktyka farbowania ich mieszaniną sprowadzaną z Germanii lub farbą wytwarzaną z pijawek i octu. Jeżeli zabiegi farbowania powodowały łysienie z powodu zbytniej intensywności mikstury, Rzymianki nie popadały bynajmniej w rozpacz, ale ratowały się odpowiednio przygotowanymi perukami, jednocześnie stosując wzmacniające mikstury z sarniego szpiku lub niedźwiedziego sadła. Sytuacja kobiety rzymskiej zmieniała się na przestrzeni wieków. Okres królewski i republiki wiązał się z całkowitą zależnością kobiety od męża lub ojca. O losie kobiety decydują całkowicie mężczyźni, decydujący we wszystkich jej życiowych sprawach i reprezentujący je w sądach. Kobieta rodzi dzieci, zajmuje się domem, zajmuje się tkactwem, wykonuje powierzone jej przez męża obowiązki, takie jak opiekę nad skarbcem lub zarządzanie niewolnikami, niekiedy – z przyczyn finansowych – zajmuje się pracą zawodową. Pod koniec republiki i w okresie cesarstwa pozycja kobiety w Rzymie zmienia się. Oczywiście już i wcześniej w życiu publicznym zdobywały duże znaczenie bogate i wpływowe kobiety (na przykład majętne wdowy, o których względy zabiegali wszyscy mężczyźni). Pozycja takich kobiet sprawiała, że nie były do końca poddane męskiemu autorytetowi, zyskując dużą niezależność. Jednak dopiero w okresie późnej republiki i cesarstwa pozycja kobiet zmieniała się w szerszym zakresie – stały się wpływowe w świecie polityki, mimo że formalnie nie przysługiwały im prawa takie, jak mężczyznom. Takie kobiety aktywnie uczestniczyły w polityce i miały wpływ na ważne wydarzenia w państwie, uczestnicząc nawet w spiskach oraz intrygach politycznych.

Prezentacja przedstawia rzeźbę pod tytułem „Zwycięska Wenus” autorstwa Antonio Canovy. Dodatkowo na prezentacji umieszczono następującą informację: 1. Rzeźba neoklasyczna, przedstawiająca siostrę Napoleona Bonaparte uzmysławia, jak silnie kanony piękności starożytnych cywilizacji wpływały na sztukę kolejnych epok. Podejmowanie tematów z antycznej mitologii pozwalało na podejmowanie działań, które mogłyby w innych okolicznościach się nie powieść. Jednym z nich z pewnością byłoby wykonanie rzeźby pozującej nago Paoliny Borghese. Dwudziestopięcioletnia żona rzymskiego księcia Camillo Borghese została uwieczniona jako Wenus Zwycięska, czyli tuż po rozstrzygnięciu sądu Parysa. Triumfująca bogini trzyma swoje trofeum – jabłko z napisem Dla najpiękniejszej. Czy mitologiczny kostium uczynił pozowanie nago przez księżnę Borghese mniej skandalicznym? Z pewnością nie w oczach małżonka odważnej Paoliny – może o tym świadczyć fakt rozpadu małżeństwa niedługo po powstaniu arcydzieła, które można dziś podziwiać w Galerii Borghese.

Słownik łacińsko-polski.