Żywność genetycznie modyfikowana – nadzieje i obawy
Spór o organizmy modyfikowane genetycznie częściej wykorzystuje ludzkie emocje wywołane obawą przed nieznanym, niż naukowe argumenty. Brak przystępnej wiedzy oraz liczne manipulacje ze strony osób i instytucji, w których interesie leży wspieranie produkcji żywności tradycyjnej lub wytworzonej z wykorzystaniem biotechnologii, skutecznie utrudniają konstruktywną dyskusję.
człowiek modyfikuje genetycznie organizmy po to, aby wytworzyć u nich przydatne cechy;
skrót GMO oznacza organizmy modyfikowane genetycznie;
modyfikacje genetyczne organizmów wywołują kontrowersje.
wyjaśniać aktualny stan prawny dotyczący hodowania GMO i wprowadzania na rynek produktów modyfikowanych genetycznie;
oceniać zalety i wady stosowania żywności modyfikowanej genetycznie oraz pochodzącej od zwierząt karmionych roślinami modyfikowanymi;
wyjaśnać pojęcia produkt GMO oraz żywność GMO;
formułować argumenty za i przeciw produkowaniu oraz spożywaniu żywności modyfikowanej genetycznie
1. Regulacje GMO w Polsce
Jedną z 27 zasad zrównoważonego rozwoju, przyjętych na Konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro, jest zasada przezorności. Stosuje się ją wtedy, gdy istnieje obawa, że pod wpływem określonych działań człowieka może dojść w środowisku do trwałych zmian. Możliwość wystąpienia negatywnych skutków traktuje się tak, jakby istniała pewność co do ich wystąpienia. Taką obawę niosą m.in. genetyczne modyfikacje organizmów.
Pierwszym dokumentem regulującym prawne kwestie dotyczące organizmów GM była Konwencja o różnorodności biologicznej, która weszła w życie w 1993 r., a 3 lata później zaczęła obowiązywać w Polsce. Kolejny dokument – Protokół z Kartageny – rozszerzył zagadnienia przedstawione w Konwencji. W Polsce jego zapisy zaczęły obowiązywać w 2003 r. Obecnie prawodawstwo dotyczące GMO w krajach Unii Europejskiej opiera się na Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady z 2009 r. w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie.
W Polsce najważniejszym aktem prawnym dotyczącym GMO jest Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z 22 czerwca 2001 r. Reguluje ona m.in. zamknięte użycie GMOzamknięte użycie GMO, wprowadzanie do obrotu produktów GMO, uwalnianie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu. Według jej zapisów organizm genetycznie zmodyfikowany to organizm inny niż ludzki, w którym materiał genetyczny został sztucznie zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych. W ustawie wymieniono także metody sztucznej modyfikacji. Należą do nich:
bezpośrednie włączanie obcego materiału genetycznego dokomórki organizmu modyfikowanego;
włączenie obcego DNA do DNA biorcy przy użyciu wektorów wirusowych, plazmidowych czy innych;
niewystępujące w przyrodzie techniki łączenia materiału genetycznego co najmniej dwóch różnych komórek, w wyniku czego powstaje komórka o odmiennym materiale genetycznym.
W zapisach ustawy zawarto także definicję produktu GMOproduktu GMO, czyli każdego wyrobu, w skład którego wchodzą organizmy modyfikowane genetycznie lub ich fragmenty.
W celu zapewnienia bezpieczeństwa biologicznegobezpieczeństwa biologicznego, czyli ograniczenia lub wykluczenia ewentualnych zagrożeń wynikających z wykorzystania biotechnologii i jej produktów, wprowadza się ścisłą kontrolę wytwarzania, przetwarzania, transportu, składowania i stosowania GMO oraz otrzymanych z nich produktów. Wytwarzanie, przechowywanie, transport i niszczenie GMO musi odbywać się w zamkniętych pomieszczeniach, izolowanych od ludzi i środowiska. W ten sposób realizowane jest tzw. zamknięte użycie GMO opisane w Ustawie o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Żywność modyfikowana genetycznieŻywność modyfikowana genetycznie oraz zawierająca modyfikowane organizmy musi być specjalnie oznakowana. Ponadto firmy, każdorazowo po jej otrzymaniu, mają obowiązek odnotowania, od kogo ją otrzymały i komu ją przekazują (krok w przód, krok w tył). Dokumentacja taka ma być przechowywana przez 5 lat.
W Unii Europejskiej dozwolona jest uprawa 17 odmian modyfikowanej genetycznie kukurydzy (jedną z nich jest kukurydza MON 810) oraz wykorzystywanego przemysłowo transgenicznego ziemniaka Amflora. Kraje stowarzyszeniowe mogą jednak regulować uprawy GMO za pomocą wewnętrznych przepisów. W Polsce od 2013 r. obowiązuje zakaz upraw GMO. Rocznie importujemy ok. 2 mln ton soi genetycznie zmodyfikowanej, z której wytwarza się pasze dla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Pasze stanowiące produkty GMO, zgodnie z obowiązującym obecnie prawem, mogą być wykorzystywane do żywienia zwierząt do 2017 r.
Opracuj ankietę, której wyniki powinny dać odpowiedź na pytanie: Czego obawiają się konsumenci, którzy deklarują niechęć zakupu żywności GMO? Przeprowadź ankietę wśród rówieśników. Przeanalizuj jej wyniki i ustal, które obawy wynikają z braku wiedzy, a które mają uzasadnienie naukowe. Przygotuj prezentację multimedialną i przedstaw ją na zajęciach.
Kwestie obrotu produktami GM i uwalniania GMO do środowiska zostały unormowane w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady z 2001 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Natomiast w odniesieniu do żywności i pasz GMO obowiązuje szczegółowa procedura określona w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady z 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy.
2. Pytania dotyczące organizmów modyfikowanych genetycznie
Zastanów się, czy spożywanie DNA zmodyfikowanych genetycznie organizmów jest szkodliwe.
Zastanów się, czy możliwe jest włączenie się genów organizmów GM do naszego genomu.
Od czasu wprowadzenia upraw GMO w Stanach Zjednoczonych notuje się epidemię otyłości. Zastanów się, czy jest ona wynikiem spożywania modyfikowanej genetycznie żywności.
Zastanów się, czy żywność genetycznie modyfikowana powoduje raka.
Zastanów się, czy to możliwe, że długofalowe negatywne dla ludzi skutki spożywania roślin GM ujawnią się w kolejnych pokoleniach.
Zastanów się, czy uzasadniona jest obawa przed powstaniem superchwastów w wyniku wprowadzenia do hodowli roślin GM.
Zastanów się, czy istnieje możliwość przeniesienia sztucznie wprowadzonych genów z roślin GM, na rośliny dziko rosnące.
Zastanów się, czy uprawy roślin GM są bardziej narażone na masowe wyniszczenie niż tradycyjne.
Zastanów się, czy są naukowe dowody na to, że GMO są nieszkodliwe dla ludzi i środowiska.
Grejpfrut jest mieszańcem pomarańczy olbrzymiej (pomelo) z pomarańczą chińską, a ta ostatnia – wynikiem krzyżowania pomarańczy olbrzymich z mandarynkami. Grejpfrut zawiera geny mandarynek oraz co najmniej 2 gatunków pomarańczy. Wymień zagrożenia, jakie związane są z uprawą grejpfruta będącego mieszańcem. Jak sądzisz, dlaczego nikt nie protestuje przeciwko uprawie i spożywaniu grejpfrutów?
3. Stop GMO?
Zmiany zachodzące w genomach organizmów mogą być spontaniczne. Jednak w przypadku zmodyfikowanych genetycznie organizmów do ich genomów zostają wprowadzone fragmenty genomów innych jednostek. Taki proces nie może zajść samoistnie w przyrodzie, ponieważ organizmy niespokrewnione ze sobą nie krzyżują się. Zmianą, która nie zachodzi w przyrodzie, będzie przeniesienie całego genu kodującego białko bakterii do genomu roślin. Przykładem takiej modyfikacji jest wprowadzenie do genomu kukurydzy genu bakterii Bacillus thuringiensis. Produktem tego genu jest białko, które powoduje zwiększenie odporności roślin na szkodniki. W Indiach przeprowadzono badania, z których wynika, że w okresie, kiedy uprawiano tam rośliny transgeniczne, nastąpił wzrost aktywności szkodników niewrażliwych na białko pochodzenia bakteryjnego, obecne w zmodyfikowanych roślinach.
Zwolennicy GMO zakładają, że uprawy roślin modyfikowanych genetycznie przyczynią się do obniżenia liczby głodujących ludzi na świecie. Obecnie (dane z 2014 r.) według raportu Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) na świecie głoduje 805 mln osób. Wprowadzenie roślin modyfikowanych genetycznie do krajów o wysokim odsetku głodujących może wpłynąć na zwiększenie liczby upraw. Jednak często na takich terenach panują niekorzystne warunki środowiskowe (np. susze), przez co zarówno rośliny modyfikowane, jak i niemodyfikowane mają trudności z wydaniem plonów. Przeciwnicy GMO twierdzą, że problem głodu nie wynika z niewystarczającej ilości pożywienia, lecz złej dystrybucji. Inny raport FAO przedstawia dane informujące o tym, że jedna trzecia produkowanej żywności, czyli ok. 1,3 mld ton, jest wyrzucana.
Jednym z argumentów przemawiających za pracami nad nowymi odmianami uprawnych roślin transgenicznych są zmieniające się ostatnio na całym globie warunki klimatyczne. Nowe rośliny mają szansę zapobiec drastycznym spadkom plonów, zastępując rośliny tradycyjne, które już wkrótce mogą się okazać nieprzystosowane do zmienionych warunków środowiskowych. Mimo to autorzy raportu na temat rolnictwa, przygotowanego na zlecenie ONZ i Banku Światowego, rekomendują, by do 2050 r. w rozwiązywaniu problemów żywnościowych polegać na tradycyjnych roślinach – uprawach ekologicznych i konwencjonalnych, choć nowocześnie prowadzonych.
Raport niezależnej pozarządowej organizacji badającej rynki rolne na świecie ISAAA (Międzynarodowego Instytutu Propagowania Upraw Biotechnologicznych) z 2012 r. podaje, że w latach 1996‑2011, dzięki uprawom roślin transgenicznych nastąpił wzrost produkcji żywności, który przyniósł producentom 78 mln dolarów zysków. W tym samym czasie zmniejszyło się także prawie o 0,5 mln ton zużycie pestycydów, a emisja COIndeks dolny 22 zmniejszyła się o 90 tys. ton. Ze względu na większą wydajność roślin GM możliwe było pozostawienie odłogiem 90 mln ha pól, co przyczyniło się do rozprzestrzenienia dzikich populacji roślin i zwierząt oraz utrzymania bądź zwiększenia bioróżnorodności. Od 2010 r. powierzchnia upraw roślin modyfikowanych najszybciej rośnie w takich krajach, jak Chiny i Indie, a ich uprawę w tym regionie podejmują głównie właściciele niewielkich pól. Pamiętać też należy, że na skutek wprowadzenia upraw biotechnologicznych, zatrudnienie w rolnictwie straciło 15 mln osób.
Obawy budzi także bardzo prawdopodobne uzależnienie rolników od koncernów biotecznilogicznych. Obecnie monopolistą rynku jest koncern Monsanto, który w USA kontroluje 90% upraw roślin GM. Materiał siewny przez niego sprzedawany chroniony jest patentami, więc nie można na przykład wysiewać nasion zebranych przez rolnika z roślin modyfikowanych. Zatem każdorazowe obsianie pół wymaga zakupu materiału siewnego po cenach narzuconych przez monopolistę, a ich przypadkowe wysianie się w drugim roku jest karane jako kradzież własności intelektualnej producenta.
Większość osób pytanych o GMO w Europie (ok. 60%) i w Polsce (ok. 75%) jest przeciwna żywności modyfikowanej genetycznie. Dlaczego mimo to ma miejsce ekspansja roślin GM?
Rozważ:
skutki zakazu uprawy jakichkolwiek roślin modyfikowanych na całym świecie;
sytuację, w której uprawiane są jedynie opatentowane odmiany roślin GM.
Powierzchnia upraw GMO na świecie zwiększyła się w latach 1996‑2013 dziesięciokrotnie, z 17 mln do 170 mln ha.
Podsumowanie
Stosowanie organizmów GM budzi obawy u ludzi.
Inżynieria genetyczna odgrywa znaczącą rolę w procesie uzyskiwania organizmów posiadających korzystne z punktu widzenia człowieka zmiany w genomach.
Obecnie w Polsce obowiązuje ustawa zakazująca prowadzenia upraw organizmów GM.
Uprawy roślin transgenicznych są szansą na zwiększenie plonów w rolnictwie i zmniejszenie zjawiska głodu.
Wprowadzenie upraw biotechnologicznych może doprowadzić m.in. do ekonomicznego uzależnienia producentów roślin od koncernów biotechnologicznych, niekontrolowanego przepływu genów, pojawienia się nieznanych jeszcze zagrożeń zdrowia konsumentów żywności modyfikowanej.
1. Wyobraź sobie, że jesteś właścicielem (właścicielką) gospodarstwa rolnego i masz wybór między uprawą naturalnej i genetycznie modyfikowanej kukurydzy. Rozważ argumenty za i przeciw, a następnie podejmij decyzję. Przedstaw rozważania na plakacie lub w prezentacji.
2. Wyjaśnij, dlaczego Unia Europejska dopuściła możliwość uprawy modyfikowanej soi i ziemniaka, a zakazała uprawy modyfikowanego rzepaku.
Słowniczek
działania ekologiczne podejmowane w celu ochrony ludzi przed zagrożeniami wynikającymi z naruszenia funkcjonowania przyrody oraz zamierzonego wykorzystywania zjawisk i czynników przyrodniczych przeciw człowiekowi; obejmuje m.in. działania zapobiegające ubożeniu ekosystemów, stymulowanie procesów gospodarczych (by sprzyjały ochronie i odtwarzaniu różnorodności biologicznej i ekosystemów), ochronę populacji ludzkich przed głodem, monitorowanie i ochronę przed epidemiami wśród ludzi i zwierząt, kontrolę nad wprowadzaniem do środowiska organizmów modyfikowanych genetycznie (obcych gatunków i genotypów), przeciwdziałanie bioterroryzmowi
produkt składający się z organizmów genetycznie zmodyfikowanych lub zawierający ich fragmenty bądź kombinacje oraz DNA lub białka z organizmów genetycznie zmodyfikowanych (wg: Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, Dz. U. 2007 r. Nr 36 poz. 233, z późn. zm.)
działania polegające na ograniczeniu kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem stosowane podczas modyfikacji genetycznych organizmów i ich hodowli, przechowywania, transportu, niszczenia, usuwania lub innego wykorzystywania organizmów transgenicznych i pochodzących z nich produktów
żywność wyprodukowana z organizmów GMO lub zawierająca ich domieszkę bądź produkty z nich pochodzące
Zadania
Uprawy organizmów GM
| Prawda | Fałsz | |
| są dozwolone na terenie Unii Europejskiej. | □ | □ |
| są dozwolone na terenie Polski. | □ | □ |
Uzupełnij luki, wpisując brakujące daty (rok) lub nazwy aktów prawnych.
2011, 1983, Protokół z Kartageny, Ustawa o ochronie przyrody, 1998, Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, 2001, 2010, Konwencja o różnorodności biologicznej, 1996
Pierwszym dokumentem regulującym uprawę GMO była .................................................................................................. , która weszła w życie w naszym kraju w roku ...................................................................................................
W Polsce aktem prawnym definiującym pojęcie organizmu genetycznie zmodyfikowanego jest .................................................................................................. , która weszła w życie w roku ...................................................................................................
Organizmem zmodyfikowanym genetycznie jest
- tytoń z genem kodującym białko bakteryjne.
- bakteria produkująca ludzką insulinę.
- kukurydza MON810.
- grusza z zaszczepionymi na niej pędami jabłoni.
- biała myszka zakupiona w sklepie zoologicznym.
- każda odmiana soi.
Oceń prawdziwość poniższych zadań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Spożywanie genów innych organizmów jest szkodliwe dla człowieka. | □ | □ |
| Uprawa roślin GM produkujących białko odporności na szkodniki może skutkować pojawieniem się szkodników odpornych na to białko. | □ | □ |
| Zmiany w genomach organizmów nie mogą zachodzić spontanicznie. | □ | □ |
| Istnieje możliwość włączenia genów znajdujących się w DNA zawartym w pokarmie roślinnym lub zwierzęcym do ludzkiego genomu. | □ | □ |