Nowa epoka

Wprowadzenie

Nie jest rzeczą prostą zauważyć, że w natłoku codziennych dni coś się zasadniczo zmieniło. Najlepszym przykładem będzie przeprowadzenie 'eksperymentu historycznego' z udziałem waszych dziadków. Sprawdźcie, ilu spośród nich dostrzegło, że 4 czerwca 1989 r. rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Polski.

Dlaczego ludzie dzielą swoje dzieje na epoki? Co to jest chronologia?

Niemal od zarania dziejów, człowiek ma potrzebę porządkowania otaczającego go świata. Potrzeba ta obejmuje również aspekt przemijania - upływu czasu. Naukę, która zajmuje się badaniem kolejności następowania po sobie zjawisk i wydarzeń oraz mierzenia czasu nazywamy chronologiąchronologiachronologią.

Podobne pytanie zadajemy sobie w odniesieniu do nowożytnościnowożytnośćnowożytności. Dlaczego historycy, a wraz z nimi wszyscy, którzy czytają o dziejach człowieka, nagle zaczynają mówić o 'nowej jakości'? W czym dostrzegamy różnice i czy podobnie widzieli ową inność również ludzie, którzy żyli na przełomie epok? Jednym słowem, pytamy o 'granice epoki', co w poważnych opracowaniach historycznych nazywane jest periodyzacjąperiodyzacjaperiodyzacją dziejów.

Kto odkrył 'nowożytność'?

W przypadku nowożytności po raz pierwszy konieczność jej wydzielenia dostrzegł Christoph CellariustqzahU3Xdl_000tp001Christoph Cellarius [czyt.: kristof celarius] w książce wydrukowanej w 1685 r.
Dla żyjącego w XVII wieku uczonego okres ten, różny od poprzednich – antyku i wieków średnich – zaczął się około 1500 roku. Zatem zostało to dostrzeżone dopiero po upłynięciu niemal dwóch wieków.

RtxKydEmjhwX4

Na ilustracji mężczyzna z lokowanymi, długimi włosami o surowej twarzy. Brwi ma zmarszczone a na czole widocznych jest kilka zmarszczek. Nos długi, pociągły. Oko lewe ma usytuowane niżej niż prawe. Ubrany w zapinaną togę z bufiastymi rękawami. Na szyi ma zawiązaną apaszkę. Tło grafiki stanowią cienkie linie.

R1GL8Ymkc9wuv

Karta tytułowa z 1753 r. z wydawnictwa Verlag Paulus Emanuel Richter w Altenburgu. Na ilustracji widoczna okładka z napisami w połowie namalowany szkic w kształcie koła. Napisy: Christophori Cellarii Historia universalis breviter ac perspicue exposita, in antiquam, et medii aevi ac novam divisa, cum notis perpetuis. Editio XI ad nostra usque tempora continuata et summariis aucta. Na rysunku widoczne narzędzia naukowe: luneta, kątomierz, globus, książka, ekierka.

Niedostrzegalne zmiany – stare, ale jednak inne

Co się zmieniło, że zaczęto o tym pisać? Z pewnością nie nastąpiła gwałtowna wymiana ludności, nie zmieniły się wszystkie panujące dynastie czy ustroje polityczne, a otaczające ludzi przedmioty i budowle nadal pozostawały niemal takie same. Przykładów można pokazać całe mnóstwo. Gotycka katedra Notre-Dame
[czyt.: notr dam] w Paryżu wzniesiona w XIII wieku, w średniowieczu, nie różniła się na pierwszy rzut oka od wybudowanego już w innej epoce (XVI‑XVII wieku) paryskiego kościoła pod wezwaniem św. Eustachego. Także wypełnione witrażami okna w obu kościołach różnią się między sobą tylko drobnymi szczegółami. W znajdującej się na przeciwległym końcu Europy Polsce, gotycki, czyli średniowieczny kościół z Poznania wygląda niemal identycznie jak nowożytny kościółek z XVI wieku z Niedźwiadnej na Podlasiu.

RIhxRoWEDsEKu

Na zdjęciu Kościół św. Eustachego w Paryżu - strona południowa. Kościół utrzymany jest w stylu późnego gotyku, wyłączając typowo renesansową fasadę południowo‑zachodnią. Ma 105 metrów długości i ponad 33 metry wysokości. Zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską, obiekt opiera się na systemie przypór, posiada również dwie rozety (jedna mniejsza nad drugą większą). Fasada zachodnia powstała w XVIII wieku. Przy elewacji głównej jedna wieża została ukończona w stylu renesansowym, natomiast druga wieża pozostaje pniakiem.

RA3UyIowyGOp0

Katedra Notre‑Dame w Paryżu, widok od południa. Katedra ma 130 metrów długości, 48 metrów szerokości, fasadę Katedry tworzą dwie wieże mające po 70 metrów wysokości (płaskie z lewej strony). Widoczne dwie okrągłe rozety, czyli wielkie okrągłe okna wypełnione witrażami. Nad małą rozetą rozciągają się sterczyny. Z prawej ostrołukowe okna z witrażami, które do środka wpuszczają wiele światła. Przy nich widoczne przypory wzmacniające mur. Przed Katedrą mur i fragment rzeki.

RSBzR3FhLdkak

Na zdjęciu okno i witraż w katedrze Notre‑Dame w Paryżu. Widoczne są 24 sceny po 12 na każdej z części okna. W górnej części maswerki z okrągłymi kształtami wypełnione witrażami.

R1FHpVfDzjwfg

Na zdjęciu okno i witraż w kościele św. Eustachego w Paryżu. Maswerk łukowaty zakończony okrągłym kształtem. Na witrażu dziewięć postaci. Trzy główne, sześć pobocznych.

Ciemniejsze linie w polu okna to kamienny szkielet (nazywany maswerkiem), dzielący wielką powierzchnię okna na małe pola, które były wypełnione szklanymi, kolorowymi przedstawieniami.

R17bhlEPVWGdZ

Na zdjęciu kolegiata wzniesiona w całości z cegły. Dwie kondygnacje parzystych nisz. Wejście do środka prowadziło od strony południowej przez ostrołukowy portal wykonany z profilowanych, glazurowanych cegieł. Podobny portal (obecnie zamurowany) umieszczono w elewacji północnej. Oświetlenie zapewniały ostrołukowe okna wypełnione trójdzielnymi, prostymi maswerkami, po jednym pomiędzy każdą parą lizen, poza stroną północną, gdzie jedno okno zaślepiono (pierwsze od lewej). Z lewej strony zdjęcia widoczna wysoka figura Matki Bożej, pod nią zebrani wierni.

R1QqTpQVCkoLN

Na zdjęciu kościół późnogotycki, murowany z czerwonej cegły. Wzmocniony od zewnątrz przyporami, budowla wzniesiona na rzucie prostokąta. Szczyty od wschodu i zachodu z wysokimi blendami zwieńczonymi półkoliście. Półokrągłe zakończenie wejścia.

Cezura końcowa i cezura wewnętrzna

Gdzie zatem szukać zasadniczych cech różniących poszczególne okresy?
Czym różniła się nowożytność od średniowiecza? Jak długo trwała i kiedy się zakończyła nowa epoka? Co do ostatniego, historycy są zgodni. Kres nowożytności i początek historii współczesnej stanowi koniec I wojny światowej (i rewolucja rosyjska). Jednak w środku tego długiego okresu doszło do wydarzeń mających wielki wpływ na dalszy bieg dziejów, tzn. do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789‑1799). Podzieliła ona tę epokę na:

• wczesnonowożytną - trwającą od końca XV wieku do końca XVIII wieku,

• późną epokę nowożytną, czyli dzieje tzw. 'długiego wieku XIX' (1789‑1918).

RbWlmgvSdzax4

Na obrazie widoczna twierdza obronna z dwiema wieżami. Przy zwieńczeniu murów twierdzy i jej wież widoczne kłęby dymu. Na prawo od twierdzy znajdują się ruiny muru oraz brama. Po prawej stronie obrazu fragment budynków XVIII wiecznych. Wszędzie kłęby dymu. Na pierwszym planie wojska oraz ludność cywilna ostrzeliwująca twierdzę. W centrum mężczyzna prowadzony przez żołnierza i cywila.

Istota epoki wczesnonowożytnej

Najważniejszymi cechami charakterystycznym epoki wczesnonowożytnej było pojawienie się elementów, które burzyły wykształcony i utrwalony w średniowiecznej Europie feudalny system stanowy. System, w którym określonym grupom społecznym (do których przynależność wynikała najczęściej z urodzenia) odpowiadały różne funkcje i zadania społeczne oraz prawa – obowiązki i przywileje:

• rycerstwu,

• szlachcie,

• chłopstwu,

• mieszczaństwu,

• duchowieństwu.

W takich ramach żyli Europejczycy, ale podobne struktury występowały również w innych kręgach cywilizacyjnych, np. w Chinach czy Japonii. Zdecydowane przyspieszenie procesów demontażu systemu stanowego nastąpiło po Rewolucji Francuskiej. W kolejnych dziesięcioleciach zakres jego istnienia ulegał ciągłemu zawężeniu, chociaż proces ten - zwłaszcza w kulturze, obyczajowości czy ideologii – odbywał się niezwykle powoli.

Cechy charakterystyczne epoki

Najważniejsze cechy charakteryzujące przemiany w epoce wczesnonowożytnej (począwszy od XV wieku) to:

• powstanie nowego obrazu człowieka i postrzegania świata,

• powstanie państw narodowych,

• upowszechnienie się w polityce pojęcia 'racja stanutqzahU3Xdl_000tp004racja stanu',

• szeroko rozumiana 'sekularyzacja' (zeświecczenie) życia społecznego,

• przemiany w kulturze, rozwój 'kultury pisanej' i kultury opartej na podstawach 'naukowości',

• początek rewolucji przemysłowej,

• ruchy emancypacji (dążenie do niezależności) gospodarczej i politycznej mieszczaństwa.

Cechy periodyzacji – zasada jednorodności i wartościowanie

Określenie 'epoka' pochodzi z języka greckiego i pierwotnie znaczyło punkt znaczący, zwrotny (chwilowe zatrzymanie się), od którego rozpoczynano w chronologii liczenie czasu. Zatem epoka jest okresem historycznego rozwoju,
który wyraźnie odróżnia się od innych panującymi lub przenikającymi go poglądami, tendencjami czy strukturami, stanowiąc jednocześnie pewną jednorodność. Homogeniczność (czyli zwartość, spoistość) epoki podkreślała prawa i obowiązki, a także przywileje, które uważa się za pasujące do modelu. Niestety, często marginalizowane jest wszystko, co nietypowe, przypadkowe czy niepasujące do epoki.

Logiczna periodyzacja służy sensownemu podziałowi upływającej historii w taki sposób, aby można było wskazać na istotne tendencje rozwojowe i zawsze zawiera kryteria wartościujące (ocenę, że coś było dobre albo złe, ładne lub brzydkie). Choć historycy powinni zachować bezstronność (obiektywizm) i opierać się jedynie na realnym przebiegu wydarzeń, to przez sam dobór faktów (a często sposób ich nazywania) dokonują pewnego uproszczenia, które zakłóca lub zniekształca obraz przeszłości.

Problem początku i bezdyskusyjność końca

Im bardziej wnikliwe badania prowadzone są nad epoką wczesnonowożytną,
czyli dziejami pomiędzy ok. 1500 r. a 1800 r., tym wyraźniej dostrzegamy istnienie znacznych wewnętrznych różnic w tym okresie. Niektórzy historycy zaproponowali na przykład wydzielenie pomiędzy okresem wczesnonowożytnym a najnowszym
tzw. długiego XVIII wieku. W pewnym momencie wzrosło zainteresowanie wiekiem XVII i niektórzy badacze wnioskowali, by to stulecie uznać za kres średniowiecza i początek nowożytności. Jednakże niezależnie od tego, jakie wydarzenie przyjmiemy za początek epoki nowożytnej:

• upadek Konstantynopola (1453),

• wynalezienie druku (ok. 1450 r.),

• odkrycie Ameryki (1492),

• początek wojen włoskich (1492),

• upublicznienie tez Lutra (1517),

• wstąpienie na tron Karola V (1516/19 r.), Jana Olbrachta (1492 r.) czy też Zygmunta Starego (1506/1507 r.),

daty te tylko symbolicznie wyznaczą początek epoki.

Dużo łatwiejszy do sprecyzowania wydawał się historykom koniec epoki. Za jej kres uznaje się:

• Wielką Rewolucję Francuską,

• powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej,

• a w przypadku polskich badaczy – koniec pierwszej Rzeczypospolitej, czyli trzeci rozbiór Polski. Koniec epoki wczesnonowożytnej wydaje się łatwiejszy do zaobserwowania również w tendencjach artystycznych - architekturze, malarstwie, a nawet w ubraniach i modzie.

Rw06ExYwVdqlU

Na ilustracji zdobycie Konstantynopola w 1453 r. Na obrazie widoczny zamek zdobywany przez żołnierzy z lądu i morza. Żołnierze wchodzą po drabinach wspinając się na zamek. Część strzela z łuku i z lądu i z łodzi w morzu. Na zamku żołnierze, którzy się bronią. Wyposażeni są w topory, łuki i inne narzędzia walki.

R1cy4moU50HlU

Na obrazie prawdopodobnie pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba do Indii. Na kontynencie białowłosy Kolumb, klęczący na ziemi, z podniesioną lewą ręką, w której trzyma sztandar. Prawa ręka opuszczona, trzyma w niej miecz, który końcówką oparty jest na ziemi. Oczy kieruje ku niebu. Otaczają go jego towarzysze, przybywający na łodziach, w strojach marynarzy i żołnierzy. Niektórzy noszą sztandary a inni broń. Po lewej stronie kompozycji grupa półnagich i zaskoczonych tubylców stoi obok franciszkanina, który trzyma krucyfiks. W tle, na spokojnym morzu, zakotwiczone karawele ze złożonymi żaglami.

RLT2GjQKgUCaQ

Na obrazie kobieta ubrana we francuską suknię, sprzed rewolucji. To suknia dworska złożona z trzech elementów: z usztywnianego fiszbinami stanika odsłaniającego ramiona, rozpiętej na szerokim stelażu spódnicy i trenu. Suknia uszyta z luksusowej tkaniny i zdobiona misternymi koronkami. Na końcu rękawów przyszyte są zdobne falbanki. Na głowie kobiety peruka. Kobieta siedzi na tarasie, w oddali widać drzewa.

REqzxNOMvmX22

Na obrazie kobieta. Ubrana w jasną, skromną suknię. Głowa kobiety wsparta jest na jej wzniesionej lewej ręce, łokieć wsparty na miękkiej poduszce z frędzlem. Kobieta ma smutny wyraz twarzy. Włosy długie, lokowane, spływające aż na udo. Na głowie ma czepiec z kroju podobny do czapki frygijskiej. Poniżej piersi ma powieszony medalion Wedgwooda.

Pierwszy portret namalowany około 1770 roku przez Louisa Carrogisa Carmontelle’a [czyt.: lui carożize karmontel ] (1717‑1806) przedstawia Louise Marie Adélaïde de Bourbon [czyt.: lui maryje delai de burbą] (1753–1821). Jej dziadek był nieślubnym synem Ludwika XIV, a ona sama jedną z najbogatszych panien w przedrewolucyjnej Francji. Wyszła za mąż za arystokratycznego zwolennika rewolucji, później skazanego na śmierć Filipa Égalité [czyt.: filip egality]. Jej synem był późniejszy król Francuzów Ludwik Filip I.

Drugi portret namalowany prawdopodobnie w latach 90. XVIII wieku przez najwybitniejszą malarkę francuską XVIII i pocz. XIX wieku Élisabeth‑Louise Vigée Le Brun [czyt.: elizabet lui wiże le bra] (1755‑1842).

Nazwy

Na konieczność głębszych badań nad epoką wskazują przemiany, jakie wówczas miały miejsce – początki wczesnego kapitalizmu czy powstawanie wczesnych państw,
ale przede wszystkim wspomniane dynamizowanie się elementów prowadzących
do zlikwidowania systemu stanowego.

Określenia epoki obejmującej wieki od XVI – XVIII w różnych językach brzmią odmiennie:

• po polsku – 'epoka nowożytna', obecnie coraz częściej 'epoka wczesnonowożytna',

• po niemiecku – 'Neue Geschichte' [czyt.: noje gesziśte], 'Geschichte der Neuzeit [czyt.: gesziśte der noicait] – analogicznie 'Frühneuzeit' [czyt.: fruneucait]

• po angielsku – 'Modern History' [czyt.: modern histori], lub 'Early Modern History' [czyt.: erli modern histori],

• po francusku – 'Époque moderne', 'Époque moderne antérieure' [czyt.: epok modern anturie].

Tradycjonalizm historyków?

Jest coś ironicznego w fakcie, że mimo całej dyskusji, morza wylanego atramentu i wskazywania na 'symboliczność' dat rocznych w periodyzacji, to większość historyków nadal posługuje się najczęściej kryterium początków lub końca jakiejś epoki datami panowania konkretnych władców. Tak było przed Cellariusem, tak było po nim i podobnie jest dzisiaj. Nie inaczej jest w całym pisarstwie polskich historyków. Dzieje Polski nowożytnej rozpoczynają się od początków panowania króla
Jana Olbrachta (1492) lub Zygmunta Starego (1506).