Grecki filozof, Heraklit z Efezu, myśląc o ciągłych zmianach całego świata, powiedział m.in., że: „Nie można dwukrotnie wejść do tej samej rzeki”. Miał rację – w rzece woda płynie przez cały czas. Jeśli wyjdziesz z rzeki, to już sekundę później w tym miejscu będzie inna woda. W dodatku rzeki ciągle się zmieniają.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
na czym polega krążenie wody w przyrodzie,
jak woda kształtuje krajobraz,
na czym polega proces akumulacji.
Twoje cele
Scharakteryzujesz trzy odcinki biegu rzeki: górny, środkowy, dolny oraz ujście rzeki.
Przedstawisz mechanizm powstawania zakoli i starorzeczy.
Wyjaśnisz, jak wyznaczyć kierunek i prędkość przepływu wody w rzece.
iVALuQRU5Y_d5e177
1. Rzeka w odcinkach
Rzeka jest to największy ciekciekciek wodny, który posiada własne nazwy. Do większej rzeki wpadają inne, zwane dopływamidopływdopływami. Obszar zajęty przez rzekę i jej dopływy nazywamy dorzeczemdorzeczedorzeczem. W rzece możemy wyróżnić trzy odcinki: biegi górny, środkowy i dolny. Bieg górny rozpoczyna się u źródłaźródłoźródła, czyli miejsca, w którym rzeka bierze początek. W Polsce najwięcej źródeł znajduje się w górach oraz na wyżynach. Dzięki dużym różnicom wysokości (czyli dużemu spadkowi) woda w górnym biegu płynie szybko, zazwyczaj po stromych zboczach, żłobi wąskie doliny. Siła wody jest bardzo duża, może nawet wyrywać z dna zboczy duże bloki skalne. Bieg środkowy charakteryzuje się zwykle wolniejszą niż wcześniej prędkością płynącej wody. Płynąca woda podmywa brzegi, przez co rzeka poszerza swoją dolinę, a także transportuje drobne skały. Jeśli koryto rzeki jest kręte, to przy brzegu, po zewnętrznej części zakrętu, woda płynie z większą prędkością. Przy brzegu, po wewnętrznej stronie zakrętu, prędkość wody jest mniejsza i woda pozostawia tam osady. Proces ten prowadzi do tworzenia zakolizakolezakoli, które po pewnym czasie mogą zostać odcięte od rzeki przez kolejne partie osadów i pozostaną po nich jeziora zwane starorzeczamistarorzeczestarorzeczami. Bieg dolny charakteryzuje się najmniejszą prędkością płynącej wody. Kończy się on ujściemujście rzekiujściem, czyli miejscem, w którym rzeka wpada do innej rzeki, jeziora lub morza. Blisko ujścia rzeki nanoszą duże ilości osadów, dzięki którym może się utworzyć delta. Koryto rzeczne jest tam rozdzielone na wiele odnóg, a obszary między nimi są podmokłe.
R1WSGEAk4dhVa
RvVHQdLZiuJyQ
ROrZRmgxU48rl
R11uXJ6ivse5R
RLXMgslb2Mzvt
11
Polecenie 1
Na podstawie własnej obserwacji i map zdecyduj, czy rzeka w pobliżu twojego miejsca zamieszkania ma swój bieg górny, środkowy czy dolny. Ustal, czy występują tam zakola lub starorzecza.
Zastanów się nad nurtem, występującą roślinnością i szerokością koryta rzeki.
Rzeka w biegu górnym jest rwąca i ma wąskie koryto, w środkowym - zakola, starorzecza i dużo roślinności przybrzeżnej, a w dolnym piaszczyste łachy i bardzo wolny nurt.
Ciekawostka
Wskazanie dokładnego źródła rzeki jest często bardzo trudne. Na przykład najdłuższa polska rzeka – Wisła – nie ma jednego wyraźnego źródła. Powstaje ona z połączenia kilku potoków. Wszystkie one również nie mają jednego źródła, lecz wypływają z kilku miejsc, gdzie woda ledwie sączy się na powierzchni skał Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.
iVALuQRU5Y_d5e235
2. Od źródła do ujścia
W każdej rzece możemy wyróżnić kilka elementów jej budowy:
początek rzeki – przeważnie jest to źródło, ale niektóre rzeki biorą początek na przykład w jeziorze;
nurt, czyli najszybciej płynącą strugę rzeki w korycie, która na prostych odcinkach znajduje się zwykle w środku koryta rzeki, a na zakolach – bliżej zewnętrznego brzegu;
kierunek biegu, w którym płynie rzeka, wyznaczany zawsze od źródła do ujścia; rozpoznać go można, obserwując nurt;
brzegi rzeki (lewy i prawy), które wyznacza się po określeniu kierunku biegu, stojąc plecami w stronę źródła, a twarzą do ujścia.
RuQewW8700zDs
RkyvedtqjchZ3
11
Polecenie 2
Wskaż na mapie Polski rzekę położoną najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Znajdź w rożnych źródłach informacje, gdzie ma ujście.
Pamiętaj, że rzeki zaznaczone są na mapach na niebiesko.
Ujście rzeki możesz prześledzić na mapie lub sprawdzić np. w artykule na wikipedia.pl. Znajdź artykuł o danej rzece i odnajdź potrzebną informację.
1
Polecenie 2
Jaka rzeka położona jest najbliżej twojego miejsca zamieszkania? Znajdź w rożnych źródłach informacje, gdzie ma ujście.
R1N8d95TKVaDO
Ujście rzeki możesz sprawdzić np. w artykule na wikipedia.pl.
Znajdź artykuł o danej rzece i odnajdź potrzebną informację.
Prędkość wody w rzece1
Doświadczenie 1
Poznanie sposobu określania i pomiaru prędkości wody.
Co będzie potrzebne
taśma miernicza,
stoper lub telefon z opcją pomiaru czasu,
suchy patyk lub inny pływający przedmiot o naturalnym pochodzeniu, np. szyszka (nie wolno do wody wrzucać plastiku lub papieru!),
kartka i ołówek,
ewentualnie kalkulator.
Instrukcja
W towarzystwie nauczyciela lub innej osoby dorosłej udaj się nad rzekę lub większy potok.
Wybierz w miarę prosty odcinek rzeki.
Wybierz punkt, gdzie będzie zaczynał się pomiar. Powinien to być na przykład most lub inne miejsce, z którego łatwo będzie wrzucić do wody patyk.
Od zaznaczonego punktu odmierz wzdłuż rzeki 10 m i zaznacz koniec odcinka.
Wrzuć do wody (na początku odcinka) mały patyczek, włączając równocześnie stoper.
Zmierz czas dopływu patyczka do zaznaczonego końca odcinka
Pomiar powtórz, zapisz wyniki: czas I ....................., czas II .....................
Wykonaj obliczenia: czas średni = (czas I + czas II)/2 [s]
Oblicz średnią prędkość (Vśr) wg wzoru : Vśr = 10 m/czas średni [m/s]
Podsumowanie
Ruch drobnych liści, gałązek i innych obiektów pozwala określić prędkość płynącej wody.
Uwaga!
Płynąca woda ma ogromną siłę, dlatego podczas jakichkolwiek prac i pomiarów prowadzonych w rzece należy zachować szczególną ostrożność. Przyjście z pomocą tonącemu w rzece jest bardzo trudne nawet dla ludzi umiejących pływać.
Ciekawostka
Długość Wisły, najdłuższej rzeki w Polsce, wynosi 1047 km. Średnia prędkość jej nurtu to 2 m/s (czyli 7,2 km/h). Oznacza to, że cząsteczka wody przepłynie odcinek od źródła do ujścia Wisły w ok. 145 godzin.
iVALuQRU5Y_d5e356
Podsumowanie
Rzeki zaczynają swój bieg w źródłach (mogą go też rozpoczynać na przykład w jeziorach) i kończą w ujściach.
Bieg rzeki dzielimy na: górny, środkowy, dolny.
W środkowym biegu rzeki woda podcina brzegi i w efekcie powstają zakola, a potem starorzecza.
Po silnych opadach lub wiosennych roztopach rzeki mogą wylać i następuje powódź.
Praca domowa
1
Polecenie 1
Opisz zmiany, jakim ulega pobliska rzeka w ciągu roku. Jak zmienia się roślinność tej rzeki, zwierzęta pływające w wodzie i po jej powierzchni oraz woda w kolejnych porach roku?
jezioro leżące w dolinie rzecznej, które jest fragmentem jej dawnego koryta
ujście rzeki
ujście rzeki
miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza
zakole
zakole
fragment koryta rzecznego o kształcie przypominającym łuk lub pętlę wykształcony w wyniku erozji bocznej (podmywania brzegu przez rzekę)
źródło
źródło
naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię
iVALuQRU5Y_d5e555
Zadania
1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
RO5KX1F5a39bN1
2
Ćwiczenie 2
R1eDiV2CDwH2W1
3
Ćwiczenie 3
RkbeqWS9sZR831
3
Ćwiczenie 4
RIBG0oKQ0aAs61
Łączenie par. Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Wisły.. Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wisła wpada do Odry.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Źródła Wisły znajdują się w Czechach.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wisła uchodzi do Bałtyku.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Cały bieg Wisły od źródeł do ujścia znajduje się w Polsce.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Łączenie par. Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Wisły.. Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wisła wpada do Odry.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Źródła Wisły znajdują się w Czechach.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wisła uchodzi do Bałtyku.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Cały bieg Wisły od źródeł do ujścia znajduje się w Polsce.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Wisły.
Prawda
Fałsz
Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce.
□
□
Wisła wpada do Odry.
□
□
Źródła Wisły znajdują się w Czechach.
□
□
Wisła uchodzi do Bałtyku.
□
□
Cały bieg Wisły od źródeł do ujścia znajduje się w Polsce.