Jak tworzą się słowa?
Z tego e‑materiału dowiesz się, w jaki sposób jedne wyrazy powstają od drugich i jak w związku z tym zmienia się ich budowa.
1) Wyjaśnij, co znaczą i od jakich wyrazów mogły powstać słowa używane w gwarze uczniowskiej: nara, narka, ziomal, dyr.
2) Wyszukaj w tekstach współczesnych zespołów młodzieżowych (np. w tekstach zespołów reprezentujących hip‑hop) neologizmy i zapisz je tutaj lub w zeszycie.
Słowotwórstwo
Dział językoznawstwa zajmujący się budową wyrazów i wyjaśniający sposób ich tworzenia nosi nazwę słowotwórstwa (od „tworzyć słowa”). Wyrazy powstają w różny sposób, wiele z nich pochodzi od słów istniejących już w naszym języku. Wystarczy przejrzeć dowolny słownik języka polskiego, by odnaleźć słowa, które choć występują w swoich indywidualnych znaczeniach i w różnej formie, to mają coś wspólnego – zawierają podobne cząstki. Wiele z nich tworzy tak zwane rodziny wyrazów, np.: dom, domowy, domownik, domator, domostwo, domek, domeczek.
Ze słowotwórstwem łączy się dział językoznawstwa zajmujący się badaniem pochodzenia wyrazów, ustalaniem ich dawniej występujących i pierwotnych znaczeń, który nazywa się etymologią. Współcześnie można korzystać z wielu słowników etymologicznych (np. autorstwa Aleksandra Brücknera, Władysława Borysia czy Krystyny Długosz‑Kurczabowej), w których zawarte są informacje na temat tego, skąd do polszczyzny trafiły najbardziej znane zapożyczenia, jak się zmieniały ich formy oraz jakie wyrazy pokrewne od nich utworzono. Na przykład podobną historię, a więc etymologię, mają wyrazy ojciec i ojczyzna.
Wyraz podstawowy i pochodny
Wyraz podstawowy – wyraz, od którego utworzono wyraz pochodny.
Wyraz pochodny – wyraz utworzony od innego wyrazu (wyrazu podstawowego), składa się z podstawy słowotwórczej i formantu.
Podstawa słowotwórcza – część wyrazu przeniesiona z wyrazu podstawowego do pochodnego.
Formant – cząstka, za pomocą której tworzony jest wyraz pochodny.
Rodzaje formantów
Formant to cząstka, która odróżnia wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Może występować w wyrazie pochodnym w różnych miejscach, dlatego też wyróżnia się kilka rodzajów formantów:
przedrostki (prefiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się przed podstawą słowotwórczą, np. prze + czytać → przeczytać, naj + ciekawszy → najciekawszy,
przyrostki (sufiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się po podstawie słowotwórczej, np. dom + ek → domek, kolor + owy → kolorowy,
wrostki (interfiksy) - czyli cząstki znajdujące się między podstawami słowotwórczymi pochodzącymi z dwóch wyrazów, np. księga + o + zbiór → księgozbiór, żywy + o + płot → żywopłot,
formanty zerowe (ø) - występują, gdy w wyrazie pochodnym zostaje odrzucona końcowa cząstka wyrazu podstawowego, np. czołgać → czołg‑ø, dźwigać → dźwig‑ø.
Zadaniowo
Dopisz wyrazy podstawowe do wyrazów pochodnych.
trawnik – ............
aptekarz – ............
chodnik – ................
płotek – ............
ptactwo – ............
Określ znaczenia słowotwórcze wyrazów pochodnych i dobierz do nich wyraz podstawowy.
krótkawy, eksmąż, nauczycielka, drukarnia, drewniany, ‘taki, który nie jest całkiem krótki’, krótki
| Wyraz pochodny | Znaczenie wyrazu pochodnego | Wyraz podstawowy |
|---|---|---|
| krótkawy | ‘taki, który nie jest całkiem krótki’ | krótki |
| eksmąż | ||
| nauczycielka | ||
| drukarnia | ||
| drewniany |
Przyporządkuj wyrazy do odpowiedniej grupy.
spisać, czytelnik, stulatek, liczykrupa, nanieść, eksksiążę, arcydzieło, bieganie, wywołać, mapnik, brudnawy, nadinspektor, ciekawostka, parostatek, wyczytać, drogowskaz
| Wyrazy utworzone za pomocą przyrostka | |
|---|---|
| Wyrazy utworzone za pomocą przedrostka | |
| Wyrazy złożone, utworzone za pomocą formantu wewnętrznego |
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: wyraz pochodny, wyraz złożony, parafraza słowotwórcza, formant, słowotwórstwo, wyraz podstawowy, podstawa słowotwórcza.