Liczba ludzi na Ziemi przekroczyła 7 mld i nadal rośnie. Tempo wzrostu nie zawsze było stałe, ponadto różniło się przestrzennie. W tym rozdziale przyjrzymy się procesom wpływającym na liczbę ludności i tempo zmian. Spróbujemy stworzyć prognozę na przyszłość.

R1VhHPFw9RuEw
Procesy demograficzne na świecie. Liczba mieszkańców Ziemi do końca obecnego wieku może wzrosnąć od 9,6 do 12,3 miliardów
Źródło: geralt, https://pixabay.com/id/service/license/, dostępny w internecie: https://pixabay.com/id/illustrations/statistik-populasi-dunia-822235/, licencja: CC BY-SA 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • czym jest przyrost naturalny,

  • jak oblicza się przyrost naturalny i w jakich jednostkach podaje się jego wielkość,

  • warunki środowiskowe pod względem jakości życia na świecie; pamiętaj, że nie zawsze są one optymalne,

  • zróżnicowanie średniej długości życia na świecie.

Twoje cele
  • Wyjaśnisz, czym jest eksplozja demograficzna.

  • Opiszesz model przejścia demograficznego.

  • Scharakteryzujesz model przejścia epidemiologicznego.

  • Wskażesz, jakie skutki wiążą się z wysokim i niskim przyrostem naturalnym.

i1dWDYnm8b_d5e161

1. Historyczne zmiany liczby ludności świata

RaOpkM93R826w
Rozwój ludności świata
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Z wykresu wyraźnie wynika, że przez tysiąclecia liczba ludności zwiększała się bardzo powoli, czyli że przyrost naturalnyprzyrost naturalny (ruch naturalny)przyrost naturalny był naprawdę niski. Wzrósł w czasach nowożytnych, a gwałtownie przyspieszył w XIX wieku. Obecnie tempo zmian nadal jest wysokie, choć nieznacznie straciło impet.

Zależność człowieka od warunków naturalnych powodowała, że głównym jego problemem był niedobór żywności. Niedożywienie zwiększało podatność na choroby, a nieznajomość ich przyczyn ograniczała zarówno profilaktykę, jak i leczenie. Skutkowało to wysoką śmiertelnością. Odpowiedzią na nią była maksymalnie duża liczba rodzących się dzieci. Wiedziano bowiem, że znaczna ich część umrze przed osiągnięciem dorosłości.

Rewolucja przemysłowa w XIX wieku przyniosła ogromne zmiany, również demograficzne. Poznanie fizjologii roślin dało podstawy do wytworzenia nawozów sztucznych i zwiększenia produkcji żywności. Dzięki rozwojowi mikrobiologii zidentyfikowano przyczyny chorób i odkryto metody przechowywania żywności. Ludność przenosząca się do miast zyskiwała w przemyśle niezależne od pogody i pory roku źródło dochodów, a warunki mieszkaniowe, choć z naszego punktu widzenia fatalne, były lepsze niż na większości wsi.

Czynniki te wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności przy nadal wysokim poziomie urodzeń. Skutkiem takiej sytuacji był gwałtowny wzrost przyrostu naturalnego i liczby ludności.

Kolejna zmiana to spadek liczby rodzących się dzieci przy utrzymującym się niskim poziomie zgonów. Zauważono, że postęp w wielu dziedzinach życia ograniczył śmiertelność. Programy emerytalne i pomoc społeczna sprawiły, że rodzice stali się mniej zależni od dzieci. Miało to pośredni wpływ na niższy przyrost naturalny, tym razem z powodu niskiej stopy urodzeń i jeszcze niższej stopy zgonów.

i1dWDYnm8b_d5e215

2. Fazy przejścia demograficznego

Wieloletnia analiza informacji dotyczących przyrostu naturalnego w danym społeczeństwie pozwoliła stworzyć tzw. model faz przejścia demograficznego.

R19A64pddJ2O2
Fazy przejścia demograficznego
Źródło: Educational Materials (PHS), Krzysztof Jaworski, domena publiczna, dostępny w internecie: http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

fazie pierwszej przyrost naturalny jest bardzo mały, czasami nawet ujemny (regres demograficzny), ponieważ wysoki poziom urodzeń niweluje niemal tak samo wysoki poziom zgonów. Często liczba dzieci stanowi o pozycji rodziny w społeczności. W fazie tej pozostały nieliczne społeczności w najbardziej odległych fragmentach lasów równikowych Ameryki Południowej lub Nowej Gwinei.

Faza druga charakteryzuje się wysokim przyrostem naturalnym, często mówi się nawet o eksplozji demograficznejeksplozja demograficznaeksplozji demograficznej. Jest ona wynikiem spadku śmiertelności przy utrzymującym się wysokim poziomie urodzeń. Liczba zgonów zmalała dzięki zwiększonej produkcji żywności, wprowadzeniu edukacji zdrowotnej i szczepionek. Najwięcej takich społeczeństw jest w Afryce Subsaharyjskiej.

R12AoEqThOOYp
Zmiany liczby mieszkańców wybranych krajów Afryki Zachodniej
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

fazie trzeciej śmiertelność nadal spada, choć wolniej niż poprzednio, ale najistotniejszą różnicą jest obniżenie się stopy urodzeń wynikające m.in. z edukacji dziewcząt i kobiet. Osiągnięcie przez kobiety nawet podstawowego wykształcenia przyczynia się do porodów pierwszego dziecka w późniejszym wieku. Ponadto wykształcone kobiety mogą lepiej opiekować się potomstwem, co z kolei skutkuje dłuższymi odstępami pomiędzy porodami. W niektórych krajach spadek urodzeń jest wynikiem polityki władz. Chiny w latach 70. XX wieku wprowadziły drastyczną politykę jednego dziecka, w Indiach jest to w gestii poszczególnych stanów. W tej fazie znajdują się niektóre społeczeństwa krajów rozwijających się, np. Brazylia czy Tajlandia.

RLpVTo0I9xWzs
Zmiany dzietności w Indiach i Chinach
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Czwarta faza charakteryzuje się niskim przyrostem naturalnym wynikającym z niskiej śmiertelności i małej dzietności. Jest typowa dla państw wysoko rozwiniętych, w których rodzice, mając wypracowaną emeryturę, nie są zależni od swoich dzieci. Ponad to rozwinięte aspiracje opóźniają założenie rodziny. Znajomość fizjologii człowieka, powszechna wiedza o planowaniu rodziny oraz nastawienie na zaspokajanie własnych potrzeb to dodatkowe czynniki powodujące, że pierwsze dziecko pojawia się dość późno, a kolejnych też jest mniej.

Rj9S3sh6ZJ86m1
Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na podziałce pionowej opisano wartości dla populacji Francji od zera do szesnastu, wyrażone w promilach. Na osi poziomej opisano lata od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego drugiego do dwa tysiące osiemnastego roku. Niebieską linią zaznaczono stopę zgonów, czerwoną linią oznaczono stopę urodzeń. Linia czerwona na wykresie jest położona wyżej niż niebieska. Obie mają przebieg łagodny z drobnymi wahaniami w górę i w dół, z ogólną tendencją do spadku. Wartości czerwonej linii oznaczającej stopę urodzeń – od około czternastu promili w roku osiemdziesiątym drugim do około jedenastu promili w roku dwa tysiące dziewiętnastym; wartości dla stopy zgonów – od około dziesięciu do około dziewięciu promili.
Przyrost naturalny we Francji
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 1

Oblicz wartość przyrostu naturalnego w Polsce w 2020 roku, wiedząc, że urodziło się 355,3 tys. osób, zmarło 477,4 tys., a liczba ludności wynosiła 38 265 tys. Wybierz z listy właściwą odpowiedź.

R1NrGSkL0okYD
Miejsce na Twoje obliczenia: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RygVbYJCsATFy
Możliwe odpowiedzi: 1. -122,1 tys., 2. , 3. Nieprawidłowa odpowiedź B
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Fazę piątą wprowadzono do modelu, ponieważ okazało się, że w dużej grupie państw europejskich przyrost naturalny jest długotrwale ujemny. Najdłużej taki stan trwa w Niemczech. Charakteryzuje on także ludność krajów postkomunistycznych.

R16A5DHeIilfM1
Na ilustracji wykres liniowy przedstawiający zmianę liczby zgonów i urodzeń w latach 1960‑2020. Z lewej strony na podziałce pionowej opisano wartości od zera do trzydziestu w promilach. Na osi poziomej opisano lata od tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego do dwa tysiące czternastego roku. Pionową linią na wykresie oznaczono rozpad Związku Radzieckiego w roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym pierwszym. Niebieską linią zaznaczono stopę zgonów, czerwoną linią zaznaczono stopę urodzeń. Linia czerwona do daty rozpadu ZSRR jest położona wyżej niż niebieska. Linia czerwona opada. Linia niebieska unosi się. Tuż po upadku ZSRR linie przecinają się, z linia niebieska oznaczająca stopę zgonów jest powyżej linii oznaczającej stopę urodzeń. W kolejnych latach linie pokrywają się.
Zmiany liczby urodzeń i zgonów w Rosji
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RT06xpqaJoxyS1
Na ilustracji wykres liniowy, przedstawiający zmianę liczby zgonów i urodzeń w latach 1960‑2020. Z lewej strony na podziałce pionowej opisano wartości od zera do dwudziestu w promilach. Na osi poziomej opisano lata od tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego do dwa tysiące dziewiętnastego roku. Niebieską linią zaznaczono stopę zgonów, czerwoną linią zaznaczono stopę urodzeń. Linia czerwona jest położona początkowo wyżej niż niebieska. W tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym roku stopa urodzeń wynosiła około szesnaście promili, następnie w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, wzrosła do około osiemnastu promili, po czym gwałtownie spadła do poziomu około dziesięciu promili w latach siedemdziesiątych. W kolejnych latach nieznacznie malała, do poziomu nieco ponad dziewięciu promili w ostatnich latach. Stopa zgonów plasowała się na poziomie około dwunastu promili do końca lat osiemdziesiątych, następnie stopniowo malała do poziomu dziesięciu promili, by ponownie wzrosnąć do niespełna dwunastu promili w roku dwa tysiące dziewiętnastym.
Zmiany liczby urodzeń i zgonów w Niemczech
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niemcy są krajem, w którym procesy opisane w fazie piątej zaszły najdalej. Bardzo niska stopa urodzeń w krajach Europy Środowej i Wschodniej to skutek transformacji po upadku systemu komunistycznego. Przemiany gospodarcze i ich negatywne aspekty, jak: zamykanie nierentownych zakładów, jawne bezrobocie, spadek dochodów, konieczność dyspozycyjności wobec pracodawców, niepewna przyszłość, zniechęcają do zakładania rodzin.

Modelowi przejścia demograficznego towarzyszy model przejścia epidemiologicznego – opisujący zmiany przyczyn zgonów w poszczególnych etapach rozwoju społeczeństwa.

W fazie pierwszej dominują: niedożywienie, głód, urazy, choroby zakaźne i pasożytnicze. Dla fazy drugiej charakterystyczna jest przewaga chorób zakaźnych łatwo atakujących duże populacje ludzkie oraz pasożytniczych występujących szczególnie w gorących i wilgotnych obszarach. W kolejnych fazach coraz istotniejsze stają się choroby cywilizacyjne: układu krążenia, cukrzyca, nowotwory i choroby zwyrodnieniowe, jak choroba Alzheimera czy parkinsonizm.

Trzeba jednak zauważyć, że model ten nie uwzględnia na przykład epidemii HIV/AIDS, która znacząco wpłynęła na strukturę ludności południowej części Afryki, ani epidemii wybuchających w ostatnich czasach z nową siłą, jak gorączka krwotoczna Ebola.

RwSQcYifBU7rQ
Przewidywany wpływ AIDS na strukturę demograficzną RPA
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i1dWDYnm8b_d5e334

3. Znaczenie struktury demograficznej

Proporcje pomiędzy młodą i zaawansowaną wiekowo częścią społeczeństwa bywają dla różnych krajów świata krańcowo odmienne. Przykładowe dane przedstawia tabela.

Struktura demograficzna wybranych państw wg CIA Factbook w 2020 roku; udział grup wiekowych w %

Państwo

0‑14

15‑24

25‑54

55‑64

ponad 65

Niger

49,8

18,4

25,9

2,6

2,6

Indie

28,5

18,1

40,6

5,8

5,7

Brazylia

23,8

16,5

43,7

7,6

7,3

Hiszpania

15,4

9,6

45,9

17,6

17,5

Niemcy

13,0

10,6

41,7

21,1

20,9

Japonia

13,2

9,7

38,1

25,8

24,6

Szczególnie wygodna do analizy struktury demograficznej jest grafika przedstawiająca dane w formie specyficznego wykresu – piramidy wiekupiramida wiekupiramidy wieku.

RnuWu3g6OiGe6
Piramida wieku dla ludności Angoli w 2020 roku
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R13xzCUFn2IIP
Piramida wieku dla ludności Szwecji w 2020 roku
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W wielu krajach rozwijających się dzieci i młodzież stanowią często ponad połowę ludności – mówi się wówczas o społeczeństwie młodym. Z kolei kraje wysoko rozwinięte mają coraz liczniejszą grupę mieszkańców w wieku emerytalnym – jest to społeczeństwo starzejące się. Obie sytuacje powodują odmienne problemy i wyzwania.

Duża liczba dzieci to konieczność wyżywienia ich zgodnie z wymogami fizjologii oraz specyficznej opieki zdrowotnej, np. obowiązkowe szczepienia, a także zapewnienie im odpowiednich warunków mieszkaniowych. Kolejne wyzwanie stanowi edukacja – potrzebne są szkoły, wykształceni nauczyciele i choćby podstawowe pomoce dydaktyczne. To wszystko dość mocno obciąża budżet wielu krajów.

W młodym społeczeństwie w dalszej, ale łatwo przewidywalnej przyszłości rzesza ludzi pojawi się na rynku pracy, stając się pracownikami albo bezrobotnymi – wyzwaniem jest wprowadzenie warunków do tworzenia miejsc pracy. Duża liczba młodych ludzi to wyborcy skłonni do radykalnych poglądów i działań. Należy się również liczyć ze zwiększoną przestępczością. Ponadto, gdy obecni bardzo liczni młodzi ludzie staną się rodzicami, wzrośnie przyrost naturalny.
Inne problemy spotykają społeczeństwa starzejące się.

1
Polecenie 2

Wyobraź sobie siebie za 60 lat. Jako żwawy emeryt będziesz chciał/a uczestniczyć w życiu społecznym i kulturalnym swojej miejscowości. Opisz i uzasadnij swoje oczekiwania wobec jej władz, gdy będziesz w wieku 70–80 lat.

RP3PWbwvHcCd4
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ludzie starsi często wymagają pomocy przy codziennych czynnościach, a duża część z nich żyje samotnie. Dodatkowo ich choroby są liczne i długotrwałe, co powoduje zwiększenie nakładów na opiekę zdrowotną i socjalną, np. poprzez wyższe podatki. Ograniczona możliwość poruszania się wiąże się z koniecznością dostosowania budynków i środków komunikacji. Przechodzenie na emeryturę skutkuje brakiem pracowników, zwłaszcza doświadczonych. To z kolei obniża produktywność, wymusza przedłużenie wieku emerytalnego lub imigrację. Z drugiej strony emeryci mają zwykle niewysokie, ale stabilne dochody, przez co kreują rynek towarów dopasowanych do ich specyficznych potrzeb (potrafisz wymienić przykłady?). Stanowią nieoceniony zasób wzorców, tradycji i więzi międzyludzkich. Mogą pomagać w wychowaniu wnuków lub udzielać się jako wolontariusze. W dzielnicach przez nich zamieszkanych spada przestępczość, co obniża koszty funkcjonowania państwa. Rośnie ich znaczenie jako grupy wyborców.

i1dWDYnm8b_d5e492

4. Działania na rzecz zmiany wielkości przyrostu naturalnego

Niektóre kraje próbują wpłynąć na zwiększenie albo zmniejszenie przyrostu naturalnego. W pierwszym przypadku mówimy o polityce pronatalistycznej, w drugim – antynatalistycznej.

Najczęściej są to działania finansowe, np. zasiłki po urodzeniu dziecka, ulgi podatkowe, zniżki w instytucjach kultury, a ponadto: ochrona miejsca pracy kobiety w ciąży i po jej powrocie do pracy, dzielony urlop rodzicielski, dostęp do żłobków i przedszkoli. Taka polityka prowadzona jest na przykład w Polsce, Francji czy Szwecji.

Najbardziej znany przykład polityki antynatalistycznej to polityka jednego dziecka wprowadzona w Chinach w 1977 roku, później wielokrotnie modyfikowana. Z zasady rodzice mieli prawo do jednego dziecka, za urodzenie kolejnych groziły m.in. kary finansowe czy zwolnienia z pracy. Częste były wymuszone aborcje. Polityka okazała się skuteczna – szacunki mówią o ponad 400 mln nieurodzonych dzieci.

1
Polecenie 3

Oceń z różnych punktów widzenia chińską politykę jednego dziecka opisaną powyżej, którą wprowadzono w Chinach w 1977 roku. Załóż, że jesteś na przykład funkcjonariuszem partyjnym, urzędnikiem państwowym, młodym małżonkiem/młodą małżonką, bogatym biznesmenem/bogatą bizneswomen, działaczem/-ką na rzecz przestrzegania praw człowieka, drobnym rolnikiem, robotnikiem fizycznym.

R1LOKeLieRF7Y
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Indie podobny efekt osiągnęły inną drogą. Nie wprowadziły jednolitej polityki w całym państwie – pozostawiły to w gestii stanów. Jedną z dróg zmniejszenia dzietności jest edukacja dziewcząt. Dzięki temu później wychodzą za mąż, mają mniej dzieci i lepiej się nimi opiekują. Na spadek przyrostu wpływają również zachęty finansowe dla nowych małżeństw, które zdecydują się na pierwsze dziecko co najmniej 2 lata po ślubie.

Z kolei w Ameryce Łacińskiej do spadku dzietności przyczyniły się m.in. telenowele o młodych, pięknych, bogatych i najczęściej bezdzietnych bohaterach. Oglądające je kobiety mniej lub bardziej świadomie starają się im dorównać. Dążenie do awansu finansowego i społecznego powoduje odłożenie macierzyństwa na później oraz decyzję o małej liczbie dzieci.

R1RuUZJHsm8yf
Zmiany dzietności kobiet w Brazylii
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i1dWDYnm8b_d5e546

5. Perspektywy rozwoju ludności świata

Liczba ludności na świecie ciągle rośnie. Ponieważ większość ludzi mieszka w krajach rozwijających się, to tamtejsze procesy najbardziej wpływają na sytuację w skali globalnej. Przyrost naturalny, mimo wyraźnego spadku w ostatnich kilkudziesięciu latach, nadal jest tam wysoki. To sprawia, że na świecie pojawiają się miliony przyszłych rodziców i liczba ludzi przez następne kilkadziesiąt lat nadal będzie się zwiększała. Wzrost zostanie zahamowany, gdy współczynnik dzietnościwspółczynnik dzietnościwspółczynnik dzietności w skali świata spadnie do poziomu 2,13 urodzeń przypadających na jedną kobietę. Nastąpi wówczas prosta zastępowalność pokoleń. Dalsze perspektywy zależą od wartości tego wskaźnika. Jeśli jeszcze spadnie, liczna ludności świata zacznie się zmniejszać. Jeżeli jednak wzrośnie, nastąpi kolejny wzrost zaludnienia.

RnpL1GzBE9wxa
Przewidywana liczba ludności świata do 2100 roku
Źródło: Tomorrow sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i1dWDYnm8b_d5e579

Podsumowanie

  • Liczba ludności świata przekroczyła 7 mld i nadal rośnie.

  • Tempo zmian jest różne w skali państw i kontynentów.

  • Model przejścia demograficznego opisuje i wyjaśnia zróżnicowane tempo zmian.

  • Model przejścia epidemiologicznego opisuje i wyjaśnia zróżnicowanie przyczyn zgonów.

  • Przed społeczeństwami tak młodymi, jak i starzejącymi się stają poważne i długofalowe wyzwania finansowe i organizacyjne.

  • W niektórych krajach rządy wprowadzają działania na rzecz zmiany wielkości przyrostu naturalnego.

  • Do 2100 roku tempo wzrostu będzie malało, ale liczba ludności wzrośnie do około 11 mld.

Praca domowa
  1. Na podstawie dostępnych danych oceń, do jakiego stopnia procesy demograficzne wybranego przez Ciebie kraju pasują do modelu przejścia demograficznego.

R1BjYHdaFVpHu
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
  1. Znajdź informacje o kosztach i skuteczności polityki pronatalistycznej wybranego kraju.

R1INYjCjo06tX
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
i1dWDYnm8b_d5e654

Słownik

eksplozja demograficzna
eksplozja demograficzna

bardzo szybkie (ok. 30 ‰) tempo przyrostu rzeczywistegoprzyrost rzeczywistyprzyrostu rzeczywistego liczby ludności na danym terenie, powodujące podwojenie się populacji w ciągu jednego pokolenia (ok. 20–25 lat)

piramida wieku
piramida wieku

dwa diagramy słupkowe zestawione obok siebie, utworzone dla poszczególnych roczników lub grup wiekowych, pokazujące strukturę wieku kobiet oraz mężczyzn zamieszkałych na danym obszarze

przyrost naturalny (ruch naturalny)
przyrost naturalny (ruch naturalny)

różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów na danym obszarze (w państwie, województwie itp.) w określonym czasie, najczęściej w ciągu roku

przyrost rzeczywisty
przyrost rzeczywisty

zmiana liczby ludności na danym obszarze w określonym czasie; przyrost rzeczywisty to suma przyrostu naturalnego i salda migracji

współczynnik dzietności
współczynnik dzietności

liczba urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15‑49 lat)

i1dWDYnm8b_d5e763

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1
R1dUr20QhKPHB
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
Ry3fhk3mxpNKT
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3

Połącz nazwy państw z odpowiadającymi im piramidami wieku.

R1KkiEDRZhFFU
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 3

Na podstawie informacji zawartych w e‑materiale przeanalizuj i scharakteryzuj piramidy wieku dla Szwecji i Angoli.

Ćwiczenie 4
ReeRdvkLl0Lkm
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1RicFWDDeZgp
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.