Procesy demograficzne na świecie

R1VhHPFw9RuEw

Na ilustracji na pierwszym planie grupa kilkudziesięciu postaci ludzi. Dzieci, kobiety, mężczyźni, wszyscy są narysowani kolorem czarnym. W tle kula ziemska z siatką geograficzną w kolorach białym i czerwonym. Pomiędzy ludźmi i kulą ziemską trójwymiarowy wykres słupkowy. Każdy słupek jest czterokolorowy. Im dalej w prawo tym większy.

1. Historyczne zmiany liczby ludności świata

RaOpkM93R826w

Na ilustracji wykres. Na osi pionowej liczba ludności świata w miliardach od zera do dziewięciu. Na osi poziomej lata, od roku tysiąc osiemsetnego do dwa tysiące czterdziestego. Kropkami na wykresie oznaczono lata, w których liczba ludności miała okrągłą liczbę miliardów, lub jest taka prognozowana. Czerwona linia wykresu przebiega początkowo łagodnie, z poziomu jednego miliarda w tysiąc osiemset czwartym roku, do dwóch miliardów w roku tysiąc dziewięćset dwudziestym siódmym. Następnie gwałtownie zyskuje na dynamice. Trzy miliardy – rok tysiąc dziewięćset pięćdziesiąty dziewiąty, cztery – tysiąc dziewięćset siedemdziesiąty czwarty; pięć – tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty siódmy; sześć – tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty dziewiąty; siedem – dwa tysiące dwunasty; osiem – dwa tysiące dwudziesty piąty; dwa tysiące czterdziesty – dziewięć miliardów.

Z wykresu wyraźnie wynika, że przez tysiąclecia liczba ludności zwiększała się bardzo powoli, czyli że przyrost naturalnyprzyrost naturalny (ruch naturalny)przyrost naturalny był naprawdę niski. Wzrósł w czasach nowożytnych, a gwałtownie przyspieszył w XIX wieku. Obecnie tempo zmian nadal jest wysokie, choć nieznacznie straciło impet.

Zależność człowieka od warunków naturalnych powodowała, że głównym jego problemem był niedobór żywności. Niedożywienie zwiększało podatność na choroby, a nieznajomość ich przyczyn ograniczała zarówno profilaktykę, jak i leczenie. Skutkowało to wysoką śmiertelnością. Odpowiedzią na nią była maksymalnie duża liczba rodzących się dzieci. Wiedziano bowiem, że znaczna ich część umrze przed osiągnięciem dorosłości.

Rewolucja przemysłowa w XIX wieku przyniosła ogromne zmiany, również demograficzne. Poznanie fizjologii roślin dało podstawy do wytworzenia nawozów sztucznych i zwiększenia produkcji żywności. Dzięki rozwojowi mikrobiologii zidentyfikowano przyczyny chorób i odkryto metody przechowywania żywności. Ludność przenosząca się do miast zyskiwała w przemyśle niezależne od pogody i pory roku źródło dochodów, a warunki mieszkaniowe, choć z naszego punktu widzenia fatalne, były lepsze niż na większości wsi.

Czynniki te wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności przy nadal wysokim poziomie urodzeń. Skutkiem takiej sytuacji był gwałtowny wzrost przyrostu naturalnego i liczby ludności.

Kolejna zmiana to spadek liczby rodzących się dzieci przy utrzymującym się niskim poziomie zgonów. Zauważono, że postęp w wielu dziedzinach życia ograniczył śmiertelność. Programy emerytalne i pomoc społeczna sprawiły, że rodzice stali się mniej zależni od dzieci. Miało to pośredni wpływ na niższy przyrost naturalny, tym razem z powodu niskiej stopy urodzeń i jeszcze niższej stopy zgonów.

2. Fazy przejścia demograficznego

Wieloletnia analiza informacji dotyczących przyrostu naturalnego w danym społeczeństwie pozwoliła stworzyć tzw. model faz przejścia demograficznego.

R19A64pddJ2O2

Na ilustracji wykres. Na osi pionowej z lewej strony wartości od zera do czterdziestu podpisane jako „liczba urodzeń i zgonów na tysiąc mieszkańców w ciągu roku”. Na osi poziomej wykres podzielony na pięć równych pasów. Na górze podpisane pięć faz. Wykres przedstawia zmiany współczynnika urodzeń i zgonów. Faza pierwsza (wysokostacjonarna) – liczba urodzeń wyrównuje się z liczbą zgonów (nieco poniżej czterdziestu na tysiąc mieszkańców). Faza druga (wczesnego wzrostu) – gwałtowne zmniejszenie liczby zgonów (od około trzydziestu pięciu na początku do około czternastu na końcu fazy), wzrost liczby ludności. Faza trzecia (późnego wzrostu) – na początku tej fazy przyrost naturalny jest duży i stopniowo maleje wraz z dążeniem do kolejnej fazy. Liczba urodzeń spada od około trzydziestu ośmiu do osiemnastu na tysiąc mieszkańców pod koniec fazy. Liczba zgonów również – od około czternastu do dziesięciu. Faza czwarta (niskostacjonarna) – liczba zgonów jest niewielka, utrzymuje się na poziomie znanym z końca poprzedniej fazy. Liczba urodzeń zrównuje się z liczbą zgonów pod koniec fazy. Faza piąta (spadkowa) – przyrost naturalny ujemny. Liczba zgonów utrzymuje się na stałym poziomie, liczba urodzeń lekko ale systematycznie spada.

W fazie pierwszej przyrost naturalny jest bardzo mały, czasami nawet ujemny (regres demograficzny), ponieważ wysoki poziom urodzeń niweluje niemal tak samo wysoki poziom zgonów. Często liczba dzieci stanowi o pozycji rodziny w społeczności. W fazie tej pozostały nieliczne społeczności w najbardziej odległych fragmentach lasów równikowych Ameryki Południowej lub Nowej Gwinei.

Faza druga charakteryzuje się wysokim przyrostem naturalnym, często mówi się nawet o eksplozji demograficznejeksplozja demograficznaeksplozji demograficznej. Jest ona wynikiem spadku śmiertelności przy utrzymującym się wysokim poziomie urodzeń. Liczba zgonów zmalała dzięki zwiększonej produkcji żywności, wprowadzeniu edukacji zdrowotnej i szczepionek. Najwięcej takich społeczeństw jest w Afryce Subsaharyjskiej.

R12AoEqThOOYp

Wykres przedstawiający zmianę liczby mieszkańców krajów Afryki, na przykładzie Ghany, Nigru i Togo od tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego do dwa tysiące dwudziestego roku. Trzy kolorowe linie, we wszystkich przypadkach tendencja rosnąca. Ghana - od siedmiu milionów w roku tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym do trzydziestu jeden milionów w roku dwa tysiące dwudziestym. Niger - od trzech i pół do dwudziestu czterech i pół miliona. Togo - od około półtora miliona do ośmiu milionów.

W fazie trzeciej śmiertelność nadal spada, choć wolniej niż poprzednio, ale najistotniejszą różnicą jest obniżenie się stopy urodzeń wynikające m.in. z edukacji dziewcząt i kobiet. Osiągnięcie przez kobiety nawet podstawowego wykształcenia przyczynia się do porodów pierwszego dziecka w późniejszym wieku. Ponadto wykształcone kobiety mogą lepiej opiekować się potomstwem, co z kolei skutkuje dłuższymi odstępami pomiędzy porodami. W niektórych krajach spadek urodzeń jest wynikiem polityki władz. Chiny w latach 70. XX wieku wprowadziły drastyczną politykę jednego dziecka, w Indiach jest to w gestii poszczególnych stanów. W tej fazie znajdują się niektóre społeczeństwa krajów rozwijających się, np. Brazylia czy Tajlandia.

RLpVTo0I9xWzs

Wykres przedstawiający liczbę dzieci przypadających na jedną kobietę w Indiach i Chinach w latach tysiąc dziewięćset pięćdziesiąt - dwa tysiące pięćdziesiąt. Dwie kolorowe linie, tendencja malejąca. Pozioma oś wyznacza lata, a pionowa liczbę dzieci – zastosowano na niej podziałkę od jeden do siedmiu. Indie: na początku wartość sześć, następnie wartości maleją łagodnie, od około dwa tysiące dwudziestego piątego wartość stała, wynosząca niecałe dwa. Chiny, na początku wartość oscylująca wokół sześciu. Następnie, od lat siedemdziesiątych wykres spada bardzo ostro, na początku lat dziewięćdziesiątych osiąga wartość poniżej dwóch, która utrzymuje się w następnych latach (zrównując się po dwa tysiące dwudziestym piątym roku z wartością dla Indii).

Czwarta faza charakteryzuje się niskim przyrostem naturalnym wynikającym z niskiej śmiertelności i małej dzietności. Jest typowa dla państw wysoko rozwiniętych, w których rodzice, mając wypracowaną emeryturę, nie są zależni od swoich dzieci. Ponad to rozwinięte aspiracje opóźniają założenie rodziny. Znajomość fizjologii człowieka, powszechna wiedza o planowaniu rodziny oraz nastawienie na zaspokajanie własnych potrzeb to dodatkowe czynniki powodujące, że pierwsze dziecko pojawia się dość późno, a kolejnych też jest mniej.

Fazę piątą wprowadzono do modelu, ponieważ okazało się, że w dużej grupie państw europejskich przyrost naturalny jest długotrwale ujemny. Najdłużej taki stan trwa w Niemczech. Charakteryzuje on także ludność krajów postkomunistycznych.

Niemcy są krajem, w którym procesy opisane w fazie piątej zaszły najdalej. Bardzo niska stopa urodzeń w krajach Europy Środowej i Wschodniej to skutek transformacji po upadku systemu komunistycznego. Przemiany gospodarcze i ich negatywne aspekty, jak: zamykanie nierentownych zakładów, jawne bezrobocie, spadek dochodów, konieczność dyspozycyjności wobec pracodawców, niepewna przyszłość, zniechęcają do zakładania rodzin.

Modelowi przejścia demograficznego towarzyszy model przejścia epidemiologicznego – opisujący zmiany przyczyn zgonów w poszczególnych etapach rozwoju społeczeństwa.

W fazie pierwszej dominują: niedożywienie, głód, urazy, choroby zakaźne i pasożytnicze. Dla fazy drugiej charakterystyczna jest przewaga chorób zakaźnych łatwo atakujących duże populacje ludzkie oraz pasożytniczych występujących szczególnie w gorących i wilgotnych obszarach. W kolejnych fazach coraz istotniejsze stają się choroby cywilizacyjne: układu krążenia, cukrzyca, nowotwory i choroby zwyrodnieniowe, jak choroba Alzheimera czy parkinsonizm.

Trzeba jednak zauważyć, że model ten nie uwzględnia na przykład epidemii HIV/AIDS, która znacząco wpłynęła na strukturę ludności południowej części Afryki, ani epidemii wybuchających w ostatnich czasach z nową siłą, jak gorączka krwotoczna Ebola.

RwSQcYifBU7rQ

Wykres przedstawiający piramidę wieku zawierającą przewidywany wpływ AIDS na strukturę demograficzną RPA. Czerwonymi poziomymi słupkami oznaczona jest prognozowana rzeczywista liczba mieszkańców w poszczególnych przedziałach wiekowych. Żółtymi poziomymi słupkami, pokrywającymi się z czerwonymi, ale zdecydowanie od nich dłuższymi oznaczona jest prognozowana hipotetyczna liczba mieszkańców, gdyby nie miała miejsca epidemia AIDS. Dla osób do trzydziestego piątego roku życia hipotetyczna liczba mieszkańców jest większa o około jedną piątą. Dla osób starszych hipotetyczna liczba mieszkańców ma jeszcze większy udział, dla grupy wiekowej powyżej czterdziestego roku życia (do sześćdziesiątego czwartego) prognozowana liczba jest niekiedy ponad dwukrotnie większa od rzeczywistej liczby mieszkańców.

3. Znaczenie struktury demograficznej

Proporcje pomiędzy młodą i zaawansowaną wiekowo częścią społeczeństwa bywają dla różnych krajów świata krańcowo odmienne. Przykładowe dane przedstawia tabela.

Szczególnie wygodna do analizy struktury demograficznej jest grafika przedstawiająca dane w formie specyficznego wykresu – piramidy wiekupiramida wiekupiramidy wieku.

RnuWu3g6OiGe6

Wykres przedstawiający piramidę wieku społeczeństwa młodego Angoli w 2020 roku: bardzo szeroka podstawa wskutek dużej liczby urodzeń, bardzo dynamicznie zwężająca się ku górze. Z lewej strony podziałki liczbowej określającej pięcioletnie przedziały wiekowe zestawiono słupki niebieskie dla mężczyzn, z prawej strony – różowe dla kobiet.

R13xzCUFn2IIP

Wykres przedstawiający piramidę wieku społeczeństwa starzejącego się Szwecji w 2020 roku. Z lewej strony podziałki liczbowej określającej pięcioletnie przedziały wiekowe zestawiono słupki niebieskie dla mężczyzn, z prawej strony – różowe dla kobiet. Kształt piramidy wskazuje na typ struktury wiekowej społeczeństwa starzejącego się. Jest regresywny, ze stosunkowo niską liczbą urodzeń i podobną liczbą zgonów oraz coraz bardziej starzejącą się ludnością. Piramida ma kształt grzyba.

W wielu krajach rozwijających się dzieci i młodzież stanowią często ponad połowę ludności – mówi się wówczas o społeczeństwie młodym. Z kolei kraje wysoko rozwinięte mają coraz liczniejszą grupę mieszkańców w wieku emerytalnym – jest to społeczeństwo starzejące się. Obie sytuacje powodują odmienne problemy i wyzwania.

Duża liczba dzieci to konieczność wyżywienia ich zgodnie z wymogami fizjologii oraz specyficznej opieki zdrowotnej, np. obowiązkowe szczepienia, a także zapewnienie im odpowiednich warunków mieszkaniowych. Kolejne wyzwanie stanowi edukacja – potrzebne są szkoły, wykształceni nauczyciele i choćby podstawowe pomoce dydaktyczne. To wszystko dość mocno obciąża budżet wielu krajów.

W młodym społeczeństwie w dalszej, ale łatwo przewidywalnej przyszłości rzesza ludzi pojawi się na rynku pracy, stając się pracownikami albo bezrobotnymi – wyzwaniem jest wprowadzenie warunków do tworzenia miejsc pracy. Duża liczba młodych ludzi to wyborcy skłonni do radykalnych poglądów i działań. Należy się również liczyć ze zwiększoną przestępczością. Ponadto, gdy obecni bardzo liczni młodzi ludzie staną się rodzicami, wzrośnie przyrost naturalny.
Inne problemy spotykają społeczeństwa starzejące się.

Ludzie starsi często wymagają pomocy przy codziennych czynnościach, a duża część z nich żyje samotnie. Dodatkowo ich choroby są liczne i długotrwałe, co powoduje zwiększenie nakładów na opiekę zdrowotną i socjalną, np. poprzez wyższe podatki. Ograniczona możliwość poruszania się wiąże się z koniecznością dostosowania budynków i środków komunikacji. Przechodzenie na emeryturę skutkuje brakiem pracowników, zwłaszcza doświadczonych. To z kolei obniża produktywność, wymusza przedłużenie wieku emerytalnego lub imigrację. Z drugiej strony emeryci mają zwykle niewysokie, ale stabilne dochody, przez co kreują rynek towarów dopasowanych do ich specyficznych potrzeb (potrafisz wymienić przykłady?). Stanowią nieoceniony zasób wzorców, tradycji i więzi międzyludzkich. Mogą pomagać w wychowaniu wnuków lub udzielać się jako wolontariusze. W dzielnicach przez nich zamieszkanych spada przestępczość, co obniża koszty funkcjonowania państwa. Rośnie ich znaczenie jako grupy wyborców.

4. Działania na rzecz zmiany wielkości przyrostu naturalnego

Niektóre kraje próbują wpłynąć na zwiększenie albo zmniejszenie przyrostu naturalnego. W pierwszym przypadku mówimy o polityce pronatalistycznej, w drugim – antynatalistycznej.

Najczęściej są to działania finansowe, np. zasiłki po urodzeniu dziecka, ulgi podatkowe, zniżki w instytucjach kultury, a ponadto: ochrona miejsca pracy kobiety w ciąży i po jej powrocie do pracy, dzielony urlop rodzicielski, dostęp do żłobków i przedszkoli. Taka polityka prowadzona jest na przykład w Polsce, Francji czy Szwecji.

Najbardziej znany przykład polityki antynatalistycznej to polityka jednego dziecka wprowadzona w Chinach w 1977 roku, później wielokrotnie modyfikowana. Z zasady rodzice mieli prawo do jednego dziecka, za urodzenie kolejnych groziły m.in. kary finansowe czy zwolnienia z pracy. Częste były wymuszone aborcje. Polityka okazała się skuteczna – szacunki mówią o ponad 400 mln nieurodzonych dzieci.

Indie podobny efekt osiągnęły inną drogą. Nie wprowadziły jednolitej polityki w całym państwie – pozostawiły to w gestii stanów. Jedną z dróg zmniejszenia dzietności jest edukacja dziewcząt. Dzięki temu później wychodzą za mąż, mają mniej dzieci i lepiej się nimi opiekują. Na spadek przyrostu wpływają również zachęty finansowe dla nowych małżeństw, które zdecydują się na pierwsze dziecko co najmniej 2 lata po ślubie.

Z kolei w Ameryce Łacińskiej do spadku dzietności przyczyniły się m.in. telenowele o młodych, pięknych, bogatych i najczęściej bezdzietnych bohaterach. Oglądające je kobiety mniej lub bardziej świadomie starają się im dorównać. Dążenie do awansu finansowego i społecznego powoduje odłożenie macierzyństwa na później oraz decyzję o małej liczbie dzieci.

R1RuUZJHsm8yf

Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na podziałce pionowej opisano wartości od zera do siedmiu. Opisano – dzietność. Na osi poziomej opisano pięcioletnie przedziały czasowe od roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego do dwa tysiące trzydziestego. Granatową linią zaznaczono spadek dzietności w Brazylii. Początkowo prosta linia utrzymująca się na poziomie sześciu, gwałtownie opada od połowy lat sześćdziesiątych, do poziomu nieco poniżej dwóch, osiągniętego na początku drugiej dekady dwudziestego pierwszego wieku.

5. Perspektywy rozwoju ludności świata

Liczba ludności na świecie ciągle rośnie. Ponieważ większość ludzi mieszka w krajach rozwijających się, to tamtejsze procesy najbardziej wpływają na sytuację w skali globalnej. Przyrost naturalny, mimo wyraźnego spadku w ostatnich kilkudziesięciu latach, nadal jest tam wysoki. To sprawia, że na świecie pojawiają się miliony przyszłych rodziców i liczba ludzi przez następne kilkadziesiąt lat nadal będzie się zwiększała. Wzrost zostanie zahamowany, gdy współczynnik dzietnościwspółczynnik dzietnościwspółczynnik dzietności w skali świata spadnie do poziomu 2,13 urodzeń przypadających na jedną kobietę. Nastąpi wówczas prosta zastępowalność pokoleń. Dalsze perspektywy zależą od wartości tego wskaźnika. Jeśli jeszcze spadnie, liczna ludności świata zacznie się zmniejszać. Jeżeli jednak wzrośnie, nastąpi kolejny wzrost zaludnienia.

RnpL1GzBE9wxa

Na ilustracji wykres warstwowy zatytułowany „prognozy liczby ludności świata do dwa tysiące dziewięćdziesiątego ósmego roku”. Na pionowej osi podziałka z liczbą ludności wyrażoną w miliardach, poprowadzona co dwa, do dwunastu miliardów. Na wykresie wartości rosną od siedmiu w dwa tysiące dziesiątym roku do jedenastu miliardów na końcu wykresu przypadającym na rok dwa tysiące dziewięćdziesiąty ósmy. Wykres podzielony na kraje rozwijające się i rozwinięte. Niski i niezmienny udział krajów rozwiniętych w całkowitej liczbie ludności świata. Oznaczono je kolorem fioletowym, przez cały okres utrzymuje się na poziomie około miliarda sześciuset milionów.

Podsumowanie

• Liczba ludności świata przekroczyła 7 mld i nadal rośnie.

• Tempo zmian jest różne w skali państw i kontynentów.

• Model przejścia demograficznego opisuje i wyjaśnia zróżnicowane tempo zmian.

• Model przejścia epidemiologicznego opisuje i wyjaśnia zróżnicowanie przyczyn zgonów.

• Przed społeczeństwami tak młodymi, jak i starzejącymi się stają poważne i długofalowe wyzwania finansowe i organizacyjne.

• W niektórych krajach rządy wprowadzają działania na rzecz zmiany wielkości przyrostu naturalnego.

• Do 2100 roku tempo wzrostu będzie malało, ale liczba ludności wzrośnie do około 11 mld.

Słownik

Ćwiczenia