Sytuacja międzynarodowa Polski przed wybuchem II wojny światowej

Jacek Matysiak Pułkownik Józef Beck --- wzlot i upadek

'Myślał o sobie, że gra w szachy z Hitlerem, a tu zaczęło wyglądać na to, że może jest tylko jednym z pionków na szachownicy'

smp_01 Źródło: Jacek Matysiak, Płk Józef Beck - wzlot i upadek., dostępny w internecie: https://wpolityce.pl/polityka/165350-plk-jozef-beck-wzlot-i-upadek-polityka-zagraniczna-ii-rp-cz-i-myslal-o-sobie-ze-gra-w-szachy-z-hitlerem-a-tu-zaczelo-wygladac-na-to-ze-moze-jest-tylko-jednym-z-pionkow-na-szachownicy.

Oświadczenie Neville’a Chamberlaina złożone w Izbie Gmin, 31 marca 1939 roku

Zdaniem Rządu nie ma sprawy, która nie mogłaby być rozwiązana pokojowo i nie znajdujemy usprawiedliwienia dla użycia siły i pogróżek w miejsce metody negocjacji.

[…] Aby stanowisko Rządu J.K.M. było zupełnie jasne, muszę już teraz poinformować izbę, że zanim jeszcze te narady zostaną ukończone, w wypadku jakiejkolwiek akcji międzynarodowej zagrażającej wyraźnie niepodległości polskiej i której rząd Polski będzie uważał za słuszne w imię żywotnych interesów kraju przeciwstawić swoje siły narodowe. Rząd J.K.M. będzie uważał się za zobowiązany do natychmiastowego poparcia Polski wszelkimi środkami. Rząd brytyjski zapewnił o tym rząd Polski. Mogę dorzucić, że rząd francuski upoważnił mnie do potwierdzenia, że jego postawa w tej sprawie jest taka sama jak nasza.

smp_02 Źródło: Oświadczenie Neville’a Chamberlaina złożone w Izbie Gmin, 31 marca 1939 roku, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 131.

Fragment przemówienia ministra Józefa Becka w sejmie w odpowiedzi na notę kanclerza Rzeszy Niemieckiej, Warszawa, 5 maja 1939

Układ polsko‑niemiecki z 1934 r. był układem o wzajemnym szacunku i dobrym sąsiedztwie, i jako taki wniósł pozytywną wartość do życia naszego państwa, do życia Niemiec i do życia całej Europy. Z chwilą jednak, kiedy ujawniły się tendencje, ażeby interpretować go bądź to jako ograniczenie swobody naszej polityki, bądź to jako motyw do żądania od nas jednostronnych, a niezgodnych z naszymi żywotnymi interesami koncepcji stracił swój prawdziwy charakter.

Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My, w Polsce, nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.

smp_03 Źródło: Przemówienie ministra Becka - fragment., dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Przem%C3%B3wienie_J%C3%B3zefa_Becka_w_Sejmie_RP_5_maja_1939_r.

Fragment tajnego protokołu

1. Na wypadek przekształcenia terytorialno‑politycznego obszaru należącego do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa), północna granica Litwy tworzy automatycznie granicę sfery interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego.

2. Na wypadek terytorialno‑politycznego przekształcenia terytoriów należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew‑Wisła‑San. Kwestia, czy i w interesie obu uznane będzie za pożądane utrzymanie niepodległego państwa polskiego zostanie definitywnie zdecydowane dopiero w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia.

3. Jeżeli chodzi o południowy wschód Europy, to ze strony radzieckiej podkreśla się zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza się zupełne desinteressement odnośnie do tego terytorium.

4. Protokół ten traktowany będzie przez obie strony w sposób ściśle tajny.

Telegram ambasadora USA w Moskwie do sekretarza stanu USA z 24 sierpnia 1939

Powołując się na 464 z 24 sierpnia godz. 9.00.

Tekst traktatu był dziś ogłoszony w sowieckiej prasie i jest zgodny z zarysem przesłanym w wyżej wymienionym telegramie z dodatkiem wstępu, stwierdzającego, iż obecny traktat opiera się na sowiecko‑niemieckim traktacie z kwietnia 1926. Ponieważ prasa niewątpliwie poda pełny tekst, nie będę go telegrafował.

Ściśle poufne. Zostałem poinformowany w ścisłym zaufaniu, że osiągnięto wczoraj wieczorem pełne porozumienie między rządami sowieckim a niemieckim odnośnie do spraw terytorialnych w Europie Wschodniej, w wyniku którego Estonia, Łotwa, wschodnia Polska i Besarabia są uznane za sferę żywotnych interesów sowieckich. Mój informator dodaje, że artykuł czwarty, który zabrania każdemu z kontrahentów przystępowania do jakiejkolwiek grupy mocarstw skierowanej przeciw drugiemu, wyklucza nie tylko przyłączenie się Sowietów do sojuszu anglo‑francuskiego, ale również jakąkolwiek kolaborację niemiecko‑japońską. Poinformowano mnie, że rokowania były prowadzone osobiście przez Stalina, który nie ukrywał przed Ribbentropem, iż był od dawna za zbliżeniem sowiecko‑niemieckim. Po zawarciu traktatu Stalin wypił toast za Hitlera i za 'wznowienie tradycyjnej przyjaźni niemiecko‑rosyjskiej'. Poinformowano mnie, że w wyniku dyskusji odnośnie do spraw terytorialnych, dotyczących krajów położonych między Niemcami a Związkiem Sowieckim, osiągnięto milczącą zgodę, iż Związek Sowiecki otrzyma kompensaty terytorialne, jeśli sobie będzie ich życzył, za zmiany terytorialne, które Niemcy mogą wprowadzić w tych regionach.

Ribbentrop leci z powrotem do Berlina dziś o godz. 14.00.

Steinhard

smp_04 Źródło: Telegram ambasadora USA w Moskwie do sekretarza stanu USA z 24 sierpnia 1939., dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Telegram_ambasadora_USA_w_Moskwie_do_sekretarza_stanu_USA_24_sierpnia_1939.

Przemówienie Adolfa Hitlera z 22 sierpnia 1939 roku

Zagłada Polski wysuwa się na pierwszy plan. Celem jest zniszczenie żywej siły, a nie dotarcie do określonej linii. Jeżeli wybuchnie wojna na zachodzie, zagłada Polski także pozostaje zadaniem pierwszoplanowym. Ze względu na porę roku konieczne jest szybkie rozstrzygnięcie.

Dam powód propagandzie dla uzasadnienia wybuchu, obojętne, czy wiarygodny. Nikt nie będzie pytał później zwycięzcy, czy mówił prawdę, czy nie. Na początku i w czasie prowadzenia wojny nie idzie o prawo, lecz o zwycięstwo.

[…]

Pierwszym celem jest dotarcie do Wisły i Narwi. Nasza przewaga techniczna załamie nerwy Polaków. Należy rozbić natychmiast każdą nową formującą się jednostkę polską, wojna musi być wojną na zniszczenie.

Celem militarnym jest ostateczne zdruzgotanie Polski. Szybkość jest rzeczą najważniejszą. Pościg aż do pełnej zagłady.

Mam przekonanie, że niemiecki Wehrmacht zda egzamin. Rozkaz do ataku zostanie jeszcze wydany, prawdopodobnie w sobotę rano [26 sierpnia].

smp_05 Źródło: Przemówienie Adolfa Hitlera z 22 sierpnia 1939 roku, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 133–134.

Układ polsko‑angielski --- 25 sierpnia 1939 roku

Rząd polski i rząd Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Północnej pragną oprzeć na stałej podstawie współpracę między swymi krajami, wynikającą z zapewnień pomocy wzajemnej o charakterze obronnym, które już wymieniły, postanowiły zawrzeć układ.

ART. 1. W razie gdyby jedna ze stron umawiających znalazła się w działaniach wojennych z jednym z mocarstw europejskich (w tajnym protokole wskazano, że chodzi o Niemcy) na skutek agresji tego ostatniego przeciwko tejże stronie umawiającej się udzieli bezzwłocznie stronie umawiającej się, znajdującej się w działaniach wojennych, wszelkiej pomocy i poparcia, będących w jej mocy.

ART. 2 Punkt 1. Postanowienia art. 1 stosują się również w razie jakiejkolwiek bądź akcji jednego z mocarstw europejskich, która by zagrażała wyraźnie pośrednio lub bezpośrednio niezawisłości jednej ze stron umawiających się, a która by była tego rodzaju, że ta strona umawiająca się, uważałaby za żywotne przeciwstawienie się jej swymi siłami zbrojnymi.

smp_06 Źródło: Układ polsko-angielski – 25 sierpnia 1939 roku, [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 4, Rzeszów 1996, s. 134–135.

Galeazzo Ciano Fragment dziennika Galeazzo Ciano (ministra spraw zagranicznych faszystowskich Włoch)

Przyjazd do Warszawy [...]. Polska wbrew wszystkim wysiłkom polityki Becka jest zasadniczo i z natury antyniemiecka. Jej tradycje, instynkt i interesy przeciwstawiają się Niemcom.

[...] [Polacy] podziwiają w nas bardziej poezję pędzla niż siłę broni, w którą obecnie zupełnie nie wierzą.

[...] Polska będzie kontynuowała swoją politykę równowagi, która została jej narzucona przez położenie geograficzne z Rosją – nic ponad kontakty ściśle konieczne. Z Francją – sojusz obronny, do którego nie ma jednak specjalnego zaufania. Z Niemcami – dobre sąsiedztwo utrzymywane jednak z wysiłkiem, zważywszy na tyle czynników duchowych i materialnych, skłaniających do konfrontacji.

[...] jedynym głosem, który w Polsce się liczy, jest głos nieboszczyka Piłsudskiego.

[...] Reasumując wrażenia i sprowadzając je do poziomu naszych interesów, słuszne wydaje się stwierdzenie, że lekkomyślnością byłoby utrzymywać, iż Polska jest krajem pozyskanym dla Osi lub trójkąta [tzn. bloku Niemiec, Japonii, Włoch]. Ale nadmiernym pesymizmem byłoby też uznawanie jej wprost za wroga Osi. Gdy wybuchnie wielki kryzys, Polska przez dłuższy czas pozostanie z bronią u nogi i dopiero gdy losy zostaną rozstrzygnięte, dołączy do obozu zwycięzców, i postąpi słusznie, bo to kraj mający wrogów i przyjaciół po obu swoich stronach.

smp_07 Źródło: Galeazzo Ciano, Fragment dziennika Galeazzo Ciano (ministra spraw zagranicznych faszystowskich Włoch), [w:] tegoż, Dziennik 1937–1943, Pułtusk 2006, s. 318–320.

Przemówienie ministra Józefa Becka w sejmie w odpowiedzi na notę kanclerza Rzeszy Niemieckiej, Warszawa, 5 maja 1939 --- fragment

Konsekwencje, wynikające z osłabienia zbiorowych instytucji międzynarodowych i z głębokiej rewizji metod pracy między państwami, które zresztą niejednokrotnie w Izbach sygnalizowałem, spowodowały otwarcie całego szeregu nowych problemów w różnych częściach świata. [...]

Jeśli o nas chodzi – zaszły wydarzenia bardzo poważne.

Z jednymi państwami kontakt nasz stał się głębszy i łatwiejszy, w innych wypadkach powstały poważne trudności. Biorąc rzeczy chronologicznie, mam tu na myśli w pierwszej linii naszą umowę ze Zjednoczonym Królestwem, z Anglią.

[...] Uważam za swój obowiązek dodać tu, że sposób i forma wyczerpujących rozmów, przeprowadzonych w Londynie, dodają umowie wartości szczególnej. Pragnąłbym, aby polska opinia publiczna wiedziała, że spotkałem ze strony angielskich mężów stanu nie tylko głębokie zrozumienie ogólnych zagadnień polityki europejskiej, ale taki stosunek do naszego państwa, który pozwolił mi z całą otwartością i zaufaniem przedyskutować wszystkie istotne zagadnienia, bez niedomówień i wątpliwości.

Szybkie ustalenie zasady współpracy angielsko‑polskiej możliwe było przede wszystkim dlatego, że wyjaśniliśmy sobie wyraźnie, iż tendencje obu rządów są zgodne w podstawowych zagadnieniach europejskich; na pewno ani Anglia, ani Polska nie żywią zamiarów agresywnych w stosunku do nikogo, lecz również stanowczo stoją na gruncie respektu dla pewnych podstawowych zasad w życiu międzynarodowym.

Równoległe deklaracje kierowników politycznych strony francuskiej stwierdzają, że jesteśmy zgodni między Paryżem a Warszawą co do tego, że skuteczność działania naszego obronnego układu nie tylko nie może być osłabiona przez zmianę koniunktury międzynarodowej, lecz przeciwnie – że układ ten stanowić powinien jeden z najistotniejszych czynników w strukturze politycznej Europy.

Porozumienie polsko‑angielskie przyjął pan kanclerz Rzeszy Niemieckiej za pretekst do jednostronnego uznania za nieistniejący układu, który pan Kanclerz Rzeszy zawarł z nami w roku 1934.

Zanim przejdę do dzisiejszego stadium tej sprawy, pozwolą mi panowie na krótki rys historyczny.

Fakt, że miałem zaszczyt brać czynny udział w zawarciu i wykonaniu tego układu, nakłada na mnie obowiązek jego analizy. Układ z 1934 r. był wydarzeniem wielkiej miary. Była to próba dania jakiegoś lepszego biegu historii między dwoma wielkimi narodami, próba wyjścia z niezdrowej atmosfery codziennych zgrzytów i szerszych wrogich zamierzeń, w kierunku wzniesienia się ponad narosłe od wieków animozje, w kierunku stworzenia głębokich podstaw wzajemnego poszanowania. Próba sprzeciwiania się złemu jest zawsze najpiękniejszą możliwością działalności politycznej.

Polityka polska w najbardziej krytycznych momentach ostatnich czasów wykazała respekt dla tej zasady.

Pod tym kątem widzenia, proszę Panów, zerwanie tego układu nie jest rzeczą mało znaczącą. Natomiast każdy układ jest tyle wart, ile są warte konsekwencje, które z niego wynikają. I jeśli polityka i postępowanie partnera od zasady układu odbiega, to po jego osłabieniu czy zniknięciu nie mamy powodu nosić żałoby. Układ polsko‑niemiecki z 1934 r. był układem o wzajemnym szacunku i dobrym sąsiedztwie i jako taki wniósł pozytywną wartość do życia naszego państwa, do życia Niemiec i do życia całej Europy. Z chwilą jednak, kiedy ujawniły się tendencje, ażeby interpretować go bądź to jako ograniczenie swobody naszej polityki, bądź to jako motyw do żądania od nas jednostronnych, a niezgodnych z naszymi żywotnymi interesami koncepcji, stracił swój prawdziwy charakter.

Przejdźmy teraz do sytuacji aktualnej. Rzesza Niemiecka sam fakt porozumienia polsko‑angielskiego przyjęła za motyw zerwania układu z 1934 r. Ze strony niemieckiej podnoszono takie czy inne obiekcje natury jurydycznej. Jurystów pozwolę sobie odesłać do tekstu naszej odpowiedzi na memorandum niemieckie, która dziś jeszcze będzie Rządowi Niemieckiemu doręczona. Nie chciałbym również zatrzymywać Panów dłużej nad dyplomatycznymi formami tego wydarzenia, ale pewna dziedzina ma tu swój specyficzny wyraz. Rząd Rzeszy, jak to wynika z tekstu memorandum niemieckiego, powziął swoją decyzję na podstawie informacji prasowych, nie badając opinii ani Rządu Angielskiego, ani Rządu Polskiego co do charakteru zawartego porozumienia. Trudne to nie było, gdyż bezpośrednio po powrocie z Londynu okazałem gotowość przyjęcia ambasadora Rzeszy, który do dnia dzisiejszego z tej sposobności nie skorzystał.

Dlaczego ta okoliczność jest tak ważna? Dla najprościej rozumującego człowieka jest jasne, że nie charakter, cel i ramy układu polsko‑angielskiego decydowały, tylko sam fakt, że układ taki został zawarty. A to znów jest ważne dla oceny intencji polityki Rzeszy, bo jeśli wbrew poprzednim oświadczeniom Rząd Rzeszy interpretował deklarację o nieagresji, zawartą z Polską w 1934 r., jako chęć izolacji Polski i uniemożliwienia naszemu państwu normalnej, przyjaznej współpracy z państwami zachodnimi – to interpretację taką odrzucilibyśmy zawsze sami.

smp_08 Źródło: Przemówienie ministra Becka - fragment., dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Przem%C3%B3wienie_J%C3%B3zefa_Becka_w_Sejmie_RP_5_maja_1939_r.