Biologiczna struktura ludności Polski

RERPVmCvha5Z2

Ilustracja przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Na mapie przedstawiono stopień feminizacji. Do zobrazowania zjawiska użyto odcieni koloru czerwonego – im jaśniejszy kolor, tym mniejszy stopień feminizacji. Dodatkowo pod nazwami województw opisanymi na mapie umieszczono liczbę kobiet przypadającą na stu mężczyzn. Czerwonymi kropkami zaznaczono stolice województw. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono objaśnienie kolorów użytych na mapie. Wartości dla poszczególnych województw: województwo zachodniopomorskie – 106; pomorskie – 106; warmińsko‑mazurskie- 105; lubuskie – 106; wielkopolskie – 106; kujawsko‑pomorskie – 106; mazowieckie – 109; podlaskie – 105; łódzkie – 110; dolnośląskie – 108; opolskie – 107; śląskie – 108; świętokrzyskie – 105; lubelskie – 106; małopolskie 106; podkarpackie – 104.

1. Struktura wieku ludności Polski

Struktura wieku ludności zamieszkałej na danym obszarze wyrażana jest przez liczbę osób urodzonych w poszczególnych latach, czyli będących w określonym wieku. Strukturę tę przedstawia się za pomocą dwóch zestawionych ze sobą poziomych wykresów słupkowych, zwanych piramidą wiekupiramida wiekupiramidą wieku. Jeden wykres dotyczy kobiet, a drugi mężczyzn. Na osiach poziomych oznaczona jest odpowiednio liczba kobiet i mężczyzn – w wartościach bezwzględnych lub jako procent całkowitej liczby ludności. Oś pionowa podaje przedziały wiekowe ludności lub lata urodzeń. Długość każdego słupka jest proporcjonalna do liczby kobiet lub mężczyzn w danym przedziale wieku.
Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że są to dwa takie same wykresy, tyle że jeden jest lustrzanym odbiciem drugiego. Kiedy jednak przyjrzeć się im dokładniej, to można zauważyć pewne różnice w strukturze wieku kobiet i mężczyzn.

RM9SsQDhSw95b

Na ilustracji piramida wieku i płci dla Polski w dwa tysiące dwudziestym roku. Z lewej strony mężczyźni, z prawej strony kobiety. Piramida płci i wieku jest rozrysowana na siatce. Dolna pozioma oś oznacza liczbę ludności w tysiącach, od 0 w centralnym punkcie rośnie co 200 tysięcy w lewą i prawą stronę do 400 tysięcy. Oś pionowa oznaczona po prawej stronie określa wiek, każdy kolejny słupek to jeden rok. Kolorem zielonym oznaczono wierzchołek i podstawę piramidy wraz z wartościami poniżej 250 tysięcy osób (osoby w wieku przed- i poprodukcyjnym). Podstawa lekko zwęża się na dole, co oznacza liczbę ludności poniżej dwustu tysięcy, następnie rozszerza, po czym zwęża i ponownie rozszerza. Wierzchołek piramidy przedstawiający osoby w wieku poprodukcyjnym zwęża się ku górze, co oznacza stopniowy spadek liczby ludności w tej grupie wiekowej – od około dwustu dwudziestu tysięcy dla mężczyzn, dla kobiet w wieku sześćdziesięciu lat wartości wynoszą około dwieście tysięcy, następnie rosną, osiągając około dwieście czterdzieści tysięcy dla kobiet około sześćdziesiątego czwartego roku życia, następnie piramida stopniowo się zwęża. Kolorem jasnozielonym oznaczono środek piramidy dla osób będących w wieku produkcyjnym. Wartości zwiększają się od poziomu niespełna dwustu tysięcy do nieco ponad trzystu tysięcy w przypadku osób tuż przed czterdziestym rokiem życia, następnie spadają. Zbliżony przebieg wykresów dla obu płci do wieku emerytalnego. Nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet w przedziale do pięćdziesiątego roku życia (wynosząca kilka tysięcy osób dla każdego rocznika), nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn w wieku powyżej pięćdziesięciu lat. Znaczne nadwyżki kobiet, sięgające kilkudziesięciu tysięcy.

W kształcie piramidy wieku dla Polski wyraźnie wyróżniają się wybrzuszenia i wklęśnięcia, które odpowiadają wyżom i niżom demograficznym. Są one efektem II wojny światowej, kiedy to rodziło się bardzo mało dzieci i dodatkowo z powodu trudnych warunków odnotowywano ich dużą śmiertelność. Po zakończeniu wojny nastąpiła odbudowa gospodarcza kraju, a także dynamiczny rozwój potencjału ludnościowego. W połowie lat 50. XX wieku miała miejsce kulminacja liczby urodzeń, co uwidoczniło się w postaci wyżu demograficznego. Kolejne wklęśnięcia i wybrzuszenia w piramidzie powtarzają się mniej więcej co 25 lat – jest to czas potrzebny, by następne pokolenie weszło w wiek dorosły i miało decydujący wpływ na liczbę urodzeń. Taka pokoleniowa powtarzalność w strukturze wieku nazywana jest echem demograficznymecho demograficzneechem demograficznym. Należy zwrócić uwagę, że ostatnie echo wyżu demograficznego (z lat 90. XX wieku) było bardzo słabe w porównaniu z wcześniejszym (z lat 50. XX wieku), co jest efektem m.in. nienajlepszej sytuacji ekonomicznej (np. wysokiego bezrobocia) i zmian w stylu życia polskiego społeczeństwa związanych z przemianami ustrojowymi.

Kształt piramidy wieku pokazuje aktualny stan wieku danego społeczeństwa, a także mówi o przyszłej jego strukturze. W każdym kolejnym roku słupki wykresu „przesuwają się” o jeden w górę, a ich długość – poza rocznikami najstarszymi – zmienia się tylko nieznacznie (najczęściej zmniejsza się ze względu na zgony i emigrację; w szczególnym wypadku słupek może się wydłużyć, jeśli saldo migracji będzie większe niż liczba zgonów w danej grupie wieku). W przypadku Polski niepokojąca jest wąska podstawa piramidy. Oznacza ona małą liczebność roczników młodych, czego skutkiem może być jeszcze mniej urodzeń w przyszłości. Jednocześnie zwiększy się liczebność roczników starszych, czyli nastąpi starzenie się społeczeństwa. Piramida wieku dla ludności Polski ma charakter regresywny.

Warto wiedzieć

Kształt piramidy pozwala m.in. prognozować zmiany liczby ludności w ciągu kilkudziesięciu lat. Na przykład znaczne pogrubienie piramidy u podstawy wskazuje na wysoki przyrost naturalny, czyli zwiększanie liczby ludności. Z kolei wąski dół piramidy oznacza niski przyrost naturalny, czyli ubytek liczby ludności. Według tego kryterium piramidy wieku można podzielić na progresywne, regresywne i zastojowe.

RaehapnW3Avfl

Na ilustracji trzy piramidy o różnych kształtach. Indie, piramida progresywna, szeroka podstawa, duża liczba urodzeń, piramida ma kształt trójkąta, zwęża się ku górze. Niemcy, piramida regresywna, wąska podstawa, niska liczba urodzeń, środek piramidy nieco szerszy niż pozostałe części. Australia, piramida zastojowa, kształt piramidy zbliżony jest do prostokąta, lekko zwęża się na górze.

Na piramidzie wieku dla Polski oznaczone są też grupy ludności według zdolności do pracy:

• ludność w wieku poprodukcyjnym – kobiety powyżej 60. roku życia i mężczyźni powyżej 65. roku życia; po osiągnięciu takiego wieku do niedawna można było w Polsce zakończyć pracę zawodową i przejść na emeryturę, jednak ze względu na starzenie się społeczeństwa i coraz dłuższe życie Polaków wiek emerytalny jest stopniowo podnoszony i zrównywany dla kobiet i mężczyzn; docelowo ma to być 67 lat;

• ludność w wieku produkcyjnym – kobiety w wieku 18–60 lat i mężczyźni w wieku 18–65 lat według starego podziału, docelowo – kobiety i mężczyźni w wieku 18–67 lat;

• ludność w wieku przedprodukcyjnym – dzieci i młodzież przed 18. rokiem życia (zmiany nie są przewidywane).

Struktura ludności według tych grup jest bardzo ważna ze względów ekonomicznych. Pokazuje ona, jaka część społeczeństwa potencjalnie może pracować, utrzymując niepracujących. Wykresy poniżej obrazują niekorzystne tendencje w naszym społeczeństwie:

• stale przybywa ludności w wieku poprodukcyjnym, którą trzeba będzie utrzymywać;

• stopniowo zaczyna się zmniejszać udział ludności w wieku produkcyjnym, na której spoczywa ciężar utrzymywania ludności w wieku nieprodukcyjnym;

• stale zmniejsza się udział ludności w wieku przedprodukcyjnym, co oznacza, że w przyszłości będzie mniej ludności w wieku produkcyjnym.

Opisana sytuacja stwarza konieczność oszczędzania dodatkowych środków finansowych, które mogą stać się niezbędnym dodatkiem do niewielkiej emerytury. W przyszłości z powodu braku rąk do pracy może stać się także nieodzowne przyjęcie większej liczby imigrantów do Polski.

Ciekawym wskaźnikiem demograficznym odnoszącym się do wieku jest przeciętna długość trwania życia człowieka. Zazwyczaj określa się ją osobno dla kobiet i dla mężczyzn. Kobiety żyją generalnie dłużej niż mężczyźni. Prowadzą one nieco inny, na ogół zdrowszy od mężczyzn, tryb życia – lepiej się odżywiają, piją mniej alkoholu, palą mniej papierosów, bardziej dbają o zdrowie (częściej chodzą do lekarza), są w mniejszym stopniu narażone na urazy, wypadki, konflikty itp.

Długość życia obu płci zależy też od takich czynników, jak: ogólny poziom zamożności społeczeństwa, dostęp do służby zdrowia, nawyki żywieniowe, zanieczyszczenie środowiska wywołujące choroby, konflikty społeczne, klimat. W związku z tym najdłużej na świecie żyją mieszkańcy bogatych, spokojnych krajów, którzy zdrowo się odżywiają (m.in. jedzą dużo ryb), np. Japończycy, Islandczycy, Australijczycy. Rekordzistkami są Japonki, które przeciętnie żyją ponad 85 lat. Dla porównania Polki żyją średnio 81 lat, a Polacy – 73 lata.

R1TDiKTnaIdr9

Na ilustracji wykresy słupkowe prezentujące państwa na świecie o najdłuższej i najkrótszej spodziewanej długości życia mieszkańców: Krajem o najdłuższej spodziewanej długości życia jest Japonia – około osiemdziesiąt pięć lat dla kobiet i około siedemdziesiąt osiem lat dla mężczyzn. Kolejne kraje to Islandia, Szwajcaria, Australia, Włochy, Francja, Hiszpania, Izrael, Szwecja, Kanada, w których przewidywana średnia długość życia kobiet wynosi około osiemdziesiąt trzy lata, a mężczyzn około siedemdziesiąt sześć lat. Kolejnym krajem jest Polska, z przewidywaną długością życia kobiet wynoszącą około siedemdziesiąt osiem lat, a w przypadku mężczyzn około siedemdziesięciu jeden lat. Kraje o najkrótszej przewidywanej długości życia to Lesotho, Zambia, Zimbabwe, Botswana i Suazi, w którym wartości te są najniższe – odpowiednio około trzydzieści trzy lata dla kobiet i trzydzieści dwa dla mężczyzn. W pozostałych wymienionych krajach wartości te są o kilka lat wyższe, utrzymują się jednak poniżej poziomu czterdziestu lat.

Różnice w przeciętnej długości życia między krajami wysoko rozwiniętymi nie są duże. Zazwyczaj kobiety żyją tam nieco ponad 80 lat, a mężczyźni nieco ponad 75 lat. Większe różnice pojawiają się, jeśli popatrzy się na średnią długość życia w krajach rozwijających się. W najbiedniejszych państwach afrykańskich przeciętna długość życia nie przekracza 40 lat.

W Polsce różnice średniej długości życia w województwach nie są duże i wynoszą niespełna 4 lata dla mężczyzn i 2,5 roku dla kobiet. Najdłużej żyje się na wschodzie i południowym wschodzie Polski. Socjologowie twierdzą, że ma to związek z bardziej tradycyjnym podejściem do życia. Panują tam silniejsze więzi rodzinne, większa religijność, a stopień aspiracji jest niższy. Wpływa to na niższy poziom stresu i mniejszą zapadalność na choroby cywilizacyjne. Najkrócej zaś żyje się w Polsce południowej (województwo śląskie), gdzie rozwinął się przemysł i związane z nim zanieczyszczenia, oraz w Polsce centralnej (województwo łódzkie), gdzie odnotowuje się dużo przypadków marskości wątroby, co świadczy o prowadzeniu przez sporą część tamtejszego społeczeństwa niezdrowego stylu życia (np. nadużywania alkoholu).

2. Struktura płci ludności Polski

Ogólną strukturę płci ludności, czyli podział społeczeństwa na kobiety i mężczyzn, charakteryzuje wskaźnik feminizacjifeminizacji wskaźnikwskaźnik feminizacji, który wyrażany jest jako liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn. Oblicza się go w następujący sposób:

W większości państw świata liczba kobiet przewyższa liczbę mężczyzn. Wynika to stąd, że powyżej 50. roku życia zaczyna występować tzw. nadumieralność mężczyzn. Widać to m.in. na piramidzie wieku dla Polskipiramidzie wieku dla Polski, gdzie w najstarszych rocznikach wyraźnie zaznacza się przewaga liczebna kobiet. Natomiast więcej mężczyzn występuje w rocznikach młodszych, co jest skutkiem dysproporcji liczby porodów, która wykazuje średnio 106 urodzonych chłopców na każde 100 urodzonych dziewczynek.

RRFqDMMj4syup

Na ilustracji wykresy słupkowe przedstawiające państwa o największej i najmniejszej liczbie kobiet na stu mężczyzn. Poniżej przybliżone wartości. Więcej kobiet niż mężczyzn: Estonia - 118, Łotwa - 116, Ukraina - 116, Rosja - 114, Białoruś - 113, Litwa - 112, Armenia - 111, Gruzja - 110, Polska - 106. Więcej mężczyzn niż kobiet (podano liczbę kobiet na stu mężczyzn): Arabia Saudyjska - 82, Bahrajn - 78, Oman - 78, Samoa - 72, Zjednoczone Emiraty Arabskie - 68, Kuwejt - 65, Katar - 63.

Na obszarze Polski występuje również pewne zróżnicowanie przestrzenne stopnia feminizacji. Podobnie jak w przypadku średniej długości życia, nie jest ono duże i waha się od 104 kobiet na 100 mężczyzn w województwie podkarpackim do 110 kobiet na 100 mężczyzn w województwie łódzkim. Wysoka wartość wskaźnika feminizacji w łódzkim to zasługa miasta Łodzi i okolic, gdzie w XIX i XX wieku na wielką skalę rozwinął się przemysł włókienniczy, który zatrudniał przede wszystkim kobiety. Mimo że dziś tego przemysłu już praktycznie nie ma, to nadwyżka kobiet pozostała. W samej Łodzi wskaźnik feminizacji wynosi obecnie 120, a w latach 70. XX wieku na 100 mężczyzn przypadało tam ponad 140 kobiet.

Zwiększony stopień feminizacji występuje też w gęściej zaludnionych województwach na południu Polski oraz województwie mazowieckim (za sprawą Warszawy). Wiele młodych kobiet wciąż przyjeżdża do dużych miast, by pracować lub studiować. Natomiast najsłabiej sfeminizowane pozostają województwa wschodnie, w których przeważają tereny wiejskie i nie ma wielkich miast.

RERPVmCvha5Z2

Ilustracja przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Na mapie przedstawiono stopień feminizacji. Do zobrazowania zjawiska użyto odcieni koloru czerwonego – im jaśniejszy kolor, tym mniejszy stopień feminizacji. Dodatkowo pod nazwami województw opisanymi na mapie umieszczono liczbę kobiet przypadającą na stu mężczyzn. Czerwonymi kropkami zaznaczono stolice województw. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono objaśnienie kolorów użytych na mapie. Wartości dla poszczególnych województw: województwo zachodniopomorskie – 106; pomorskie – 106; warmińsko‑mazurskie- 105; lubuskie – 106; wielkopolskie – 106; kujawsko‑pomorskie – 106; mazowieckie – 109; podlaskie – 105; łódzkie – 110; dolnośląskie – 108; opolskie – 107; śląskie – 108; świętokrzyskie – 105; lubelskie – 106; małopolskie 106; podkarpackie – 104.

RM9SsQDhSw95b

Na ilustracji piramida wieku i płci dla Polski w dwa tysiące dwudziestym roku. Z lewej strony mężczyźni, z prawej strony kobiety. Piramida płci i wieku jest rozrysowana na siatce. Dolna pozioma oś oznacza liczbę ludności w tysiącach, od 0 w centralnym punkcie rośnie co 200 tysięcy w lewą i prawą stronę do 400 tysięcy. Oś pionowa oznaczona po prawej stronie określa wiek, każdy kolejny słupek to jeden rok. Kolorem zielonym oznaczono wierzchołek i podstawę piramidy wraz z wartościami poniżej 250 tysięcy osób (osoby w wieku przed- i poprodukcyjnym). Podstawa lekko zwęża się na dole, co oznacza liczbę ludności poniżej dwustu tysięcy, następnie rozszerza, po czym zwęża i ponownie rozszerza. Wierzchołek piramidy przedstawiający osoby w wieku poprodukcyjnym zwęża się ku górze, co oznacza stopniowy spadek liczby ludności w tej grupie wiekowej – od około dwustu dwudziestu tysięcy dla mężczyzn, dla kobiet w wieku sześćdziesięciu lat wartości wynoszą około dwieście tysięcy, następnie rosną, osiągając około dwieście czterdzieści tysięcy dla kobiet około sześćdziesiątego czwartego roku życia, następnie piramida stopniowo się zwęża. Kolorem jasnozielonym oznaczono środek piramidy dla osób będących w wieku produkcyjnym. Wartości zwiększają się od poziomu niespełna dwustu tysięcy do nieco ponad trzystu tysięcy w przypadku osób tuż przed czterdziestym rokiem życia, następnie spadają. Zbliżony przebieg wykresów dla obu płci do wieku emerytalnego. Nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet w przedziale do pięćdziesiątego roku życia (wynosząca kilka tysięcy osób dla każdego rocznika), nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn w wieku powyżej pięćdziesięciu lat. Znaczne nadwyżki kobiet, sięgające kilkudziesięciu tysięcy.

Praca domowa

Korzystając z danych zawartych w tabeli w załączniku (Ludność według wieku i województw w 2020 roku), narysuj piramidę wieku dla swojego województwa.  Możesz zrobić piramidę dokładniejszą (A) złożoną ze słupków odpowiadających okresom 5‑letnim (takim jak w tabeli) lub piramidę uproszczoną (B) według okresów 10‑letnich.

RjmucSTahpyt8

Tabela z danymi na temat ludności według wieku i województw w dwa tysiące dwudziestym roku. Stan na trzydziestego pierwszego grudnia. Podano również skumulowane dane dla Polski.

Tabela z danymi na temat ludności według wieku i województw w dwa tysiące dwudziestym roku. Stan na trzydziestego pierwszego grudnia. Podano również skumulowane dane dla Polski. Pobierz załącznik

Rqej6VREMBhC3

Na ilustracji wykres do przygotowania piramidy wieku. Na osi pionowej lata od zera do siedemdziesięciu, co pięć lat. Na osi poziomej - w lewo mężczyźni, w prawo - kobiety. U góry napis: „piramida wieku dla województwa” a obok miejsce do wypełnienia.

RATBETES2o5aj

Na ilustracji wykres do przygotowania piramidy wieku. Na osi pionowej lata od zera do siedemdziesięciu, co pięć lat. Na osi poziomej - w lewo mężczyźni, w prawo - kobiety. U góry napis: „piramida wieku dla województwa” a obok miejsce do wypełnienia. Obok tabela: trzy kolumny: pierwsza: liczba mężczyzn, druga: wiek od zera do siedemdziesięciu i więcej lat (kolejne przedziały: 0 do 9, 10 do 19 i tak dalej), trzecia: liczba kobiet.

Pokaż podpowiedź#15537c

Pokaż podpowiedź

W obu przypadkach zacznij od przygotowania odpowiednich danych, tj. liczby kobiet i mężczyzn w poszczególnych przedziałach wiekowych. Następnie na osiach poziomych wpisz właściwe wartości w zależności od liczebności przedziałów. Potem pionowymi kreskami oznacz długości poszczególnych słupków. Na koniec pokoloruj piramidę dwoma różnymi kolorami – dla kobiet i mężczyzn. Tak narysowaną piramidę wieku dla województwa porównaj z piramidą dla Polski i wskaż podobieństwa oraz różnice między nimi.

Praca domowa

Korzystając z danych zawartych w tabeli w załączniku (Ludność według wieku i województw w 2020 roku), scharakteryzuj poniżej piramidę wieku dla swojego województwa.  Możesz wybrać piramidę dokładniejszą (A) złożoną ze słupków odpowiadających okresom 5‑letnim (takim jak w tabeli) lub piramidę uproszczoną (B) według okresów 10‑letnich.

RjmucSTahpyt8

Tabela z danymi na temat ludności według wieku i województw w dwa tysiące dwudziestym roku. Stan na trzydziestego pierwszego grudnia. Podano również skumulowane dane dla Polski.

Tabela z danymi na temat ludności według wieku i województw w dwa tysiące dwudziestym roku. Stan na trzydziestego pierwszego grudnia. Podano również skumulowane dane dla Polski. Pobierz załącznik

R6uUYgni4jeoV

Pokaż podpowiedź#15537c

Pokaż podpowiedź

W obu przypadkach zacznij od przygotowania odpowiednich danych, tj. liczby kobiet i mężczyzn w poszczególnych przedziałach wiekowych. Następnie do osi poziomych przyporządkuj właściwe wartości w zależności od liczebności przedziałów. Potem scharakteryzuj długości poszczególnych słupków w poszczególnych przedziałach. Piramidę wieku dla województwa porównaj z piramidą dla Polski i wymień podobieństwa oraz różnice między nimi.

Podsumowanie

• Piramida wieku dla Polski ma w swym kształcie charakterystyczne wklęśnięcia i wybrzuszenia oznaczające niże i wyże demograficzne, które są skutkiem małej liczby urodzeń w czasie II wojny światowej i dużej liczby urodzeń po wojnie.

• Piramida ludności Polski jest wąska u podstawy, co oznacza, że ma ona charakter regresywny i należy spodziewać się postępującego starzenia społeczeństwa.

• W rocznikach starszych występuje wyraźna przewaga liczebna kobiet, ponieważ żyją one dłużej. W rocznikach młodszych występuje niewielka przewaga płci męskiej, ponieważ rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek.

• Średnia długość życia w Polsce wynosi ok. 81 lat dla kobiet i 73 lata dla mężczyzn. Są to wartości o kilka lat niższe od najwyższych na świecie notowanych w Japonii, Szwajcarii, Australii czy na Islandii.

• Wskaźnik feminizacji w Polsce to średnio 107 kobiet na 100 mężczyzn. Najwyższe jego wartości notowane są w województwach łódzkim (ze względu na rozwinięty tam dawniej przemysł włókienniczy) i mazowieckim (ze względu na przyjazdy większej liczby kobiet do pracy i na studia do Warszawy).

Słownik

Ćwiczenia