Wielkie cywilizacje

Główne kręgi kulturowe świata u progu odkryć geograficznych Europejczyków

Świat u progu tzw. 'europejskich odkryć geograficznych' zamieszkiwało ok. 400–500 mln ludzi. Zaawansowane cywilizacje funkcjonowały na wszystkich kontynentach poza Australią, zamieszkaną przez zajmujących się myślistwem i zbieractwem Aborygenów. Różnice między kręgami cywilizacyjnymi były wprawdzie znaczne, ale przewaga technologiczna żadnego z nich nie była tak duża, aby zdominować pozostałe. Europa pod względem potencjału ludnościowego i gospodarczego była mniej więcej zbliżona do kręgu cywilizacji chińskiej czy indyjskiej, a w wielu dziedzinach zdecydowanie ustępowała innym cywilizacjom. Produkcja i wydajność rolnictwa w Chinach, w znacznej części Indii, a nawet na znaczących obszarach cywilizacji środkowo i południowoamerykańskich bywały wyższe niż w większości krajów europejskich.

Najbardziej rozwinięte kręgi kulturowe ok. XV w.

Jak cywilizacje rosły na ziemniakach i kukurydzy

Cywilizacja amerykańska swój rozwój zawdzięczała uprawie kukurydzy oraz ziemniaków. Wydajność tych roślin zapewniała wyżywienie samym rolnikom, nadwyżki dla innych klas społecznych oraz ziarno na kolejny siew. Dzięki temu amerykańscy rolnicy mieli sporo czasu. Podczas gdy rolnik w Europie zbierał z trudem 5–6 ziaren z jednego wysianego, to kukurydza dawała 70–80 ziaren, a na bardzo żyznych terenach lub sztucznie nawadnianych nawet 800 ziaren. Upowszechniająca się uprawa ziemniaka w Europie pod koniec XVIII w. pozwalała z takiego samego kawałka gruntu wyżywić dwa razy więcej ludzi niż uprawa zboża. Pośrednie miejsce zajmuje w tych uprawach ryż, który w uprawie wodnej w bardzo ciepłym klimacie dawał dwa, a niekiedy nawet trzy plony i prawie 5 razy większą wydajność niż pszenica, która jest najbardziej wydajna z tzw. czterech zbóż.

Aztekowie

Specyfika 'państwa' w Ameryce Środkowej

Cywilizacje w Ameryce Środkowej i Południowej, z którymi zetknęli się Europejczycy, miały zupełnie inne podstawy i struktury niż te znane na Starym Kontynencie. Odkrywcy starali się więc zrozumieć je i opisać słowami znanymi w Europie. Stąd mówimy o 'imperium Azteków', 'królu' lub 'cesarzu' Montezumie II, 'arystokracji' czy np. 'klasztorach' w państwie Inków. Nałożenie tych nazw powodowało skojarzenie ich z europejskimi pierwowzorami, choć nie miało to żadnych podstaw.

Władztwo Azteków nie było właściwie 'państwem' w rozumieniu europejskim, z hierarchiczną władzą i władcą na czele. Władza miała tu raczej charakter religijno‑militarny. Podbój oznaczał wygraną bitwę, wzięcie do niewoli wojowników i złożenie ich w krwawej ofierze bogom, którzy wręcz tego wymagali.

RBFBqIHTGHsMb

Na ilustracji mapa Cywilizacje Ameryki Środkowej.

Mapa cywilizacji Ameryki Przedkolumbijskiej. Na mapie zaznaczone są:

• rejon występowania kultury Olmeków,

• rejon występowania cywilizacji Majów,

• państwo Azteków,

• imperium Inków.

Rejon występowania kultury Olmeków: Zatoka Meksykańska.

Rejon występowania cywilizacji Majów: Półwysep Jukatan w Ameryce Środkowej.

Państwo Azteków: Meksyk.

Imperium Inków: Góry Andy na terenie Peru i Boliwii w Ameryce Południowej.

Obok siebie sąsiadowali Majowie i Aztekowie.

RZkBDGi6ZpWJR

Ilustracja przedstawia grupę osób. Z prawej strony widoczna jest kobieta i mężczyzna w strojach europejskich: kobieta w długich szatach, mężczyzna w spodniach i marynarce z peleryną i kapeluszem. Znajdują się oni naprzeciwko siedzącego na tronie mężczyzny, który na głowie ma koronę ze sznura i liści. Pod szyją przewiązaną ma długą pelerynę, a na stopach sandały. Za władcą stoi trzech innych, podobnie ubranych mężczyzn i przysłuchuje się rozmowie. Obok postaci widać leżące na ziemi worki z nasionami, ptaki w klatkach i większe zwierzęta przywiązane do rusztu.

'Państwo'–miasto Azteków – Tenochtitlan

Aztekowie pojawili się na obszarze środkowego Meksyku zaledwie w XII w., a więc nieco ponad 250 lat przed Hiszpanami. Osiedlili się na wyspie jeziora Texcoco i rozpoczęli budowę wspaniałego miasta Tenochtitlan. Zawierali również sojusze z innymi miastami‑państwami, wspólnie atakując podobne do nich struktury. Podporządkowując je sobie i tworząc stałych wrogów, prowadzili z nimi walki, dzięki którym zdobywali jeńców i łupy wojenne. Wojna była rytuałem religijnym. Nie chodziło o zwycięstwo, ale dostarczenie ofiar do krwawych obrzędów rytualnych. Rozbudowa miasta i wzrost jego zaludnienia były możliwe dzięki niezwykłej wydajności rolnictwa w okolicach jeziora, zakładaniu licznych wysp‑ogrodów i rozbudowanym połączeniom wodnym. Hiszpanie porównywali Tenochtitlan do Wenecji, gdyż jak ona poprzecinane było licznymi kanałami ułatwiającymi transport towarów i ludzi. Miasto liczyło ponoć ok. 360 tys. mieszkańców.

REtPriK20b8IR

Na ilustracji jedna duża budowla w formie piramidy. Prowadzą do niej schody. Wokół niej kilkanaście małych foremnych i nieforemnych budowli. Kilka z nich przypomina wspomnianą dużą piramidę, ale w mniejszej skali. Wszystko wygląda jakby zbudowane z klocków.

R1HqUWJ7tA7mO

Na ilustracji rekonstrukcja azteckiego targu. Cały plac otoczony jest wałem z kolumnami. Na placu mnóstwo ludzi rozmawiających, kupujących, sprzedających, przyglądających się. Sprzedawane są m.in. ryby, warzywa, owoce, kosze. Z prawej strony ilustracji zbiornik na wodę. Obok niego dziecko podaje dorosłemu mężczyźnie kosz z rybami. Wszyscy ubrani w kolorowe stroje. Na drugim planie, za wałem, dwie budowle w kształcie piramidy.

Najważniejsze azteckie osiągnięcia kulturowe

Aztekowie przejęli i rozwinęli pismo, umiejętności astronomiczne i matematyczne od Tolteków, ludu dominującego wcześniej w Ameryce Środkowej. Kalendarz aztecki był precyzyjniejszy od tego, który wówczas znali Europejczycy. Kasta kapłanów i arystokracji azteckiej stanowiły podstawę kultury. Struktury polityczne władztwa były bardzo luźne i bardziej przypominały konfederację plemienną z podporządkowanymi innymi terytoriami plemiennymi niż rzeczywiste, zunifikowane, jednolicie administrowane państwo.

R169kO88Sp8tO

Na ilustracji karta z kalendarza Azteków. Na niej jedna większa ilustracja znajdująca się w lewym górnym rogu i 52 małe. Duży rysunek zajmuje jedną czwartą całej ilustracji i przedstawia bóstwo przypominające stwora oraz dwie nagie osoby, fragment węża lub żmii. Mniejsze rysunki znajdują się po prawej stronie oraz poniżej dużego i w większości przedstawiają twarze ludzkie przypominające maski z nakryciem głowy albo ptaka z maską w dziobie czy rośliny.

Podbój Meksyku

Podboju dokonał Ferdynand CortezFerdynand CortezFerdynand Cortez [czyt.: kortes] z grupą około 500 żołnierzy, kilkoma działami oraz nieznanymi tu końmi. W 1519 r. wylądował w Meksyku, gdzie założył późniejszy port Veracruz [czyt.: werakrus]. Stamtąd, wspomagany przez wrogie Aztekom plemiona, dotarł do Tenochtitlanu i uwięził Montezumę. Po zwycięstwie nad zbuntowanymi Aztekami zniszczył ich wspaniałą stolicę.

Udany podbój możliwy był dzięki:

• korzystnej dla Hiszpanów przewadze technologicznej, posiadaniu broni palnej i - znacznie lepszej - broni żelaznej,

• pomocy niektórych plemion indiańskich,

• innemu podejściu do celów walki i wojny Hiszpanów i Azteków,

• tworzeniu struktur administracyjnych analogicznych do europejskich, a tym samym podważeniu tradycyjnych struktur oraz powiązań politycznych i gospodarczych,

• wybuchowi fali epidemii chorób zakaźnych przywiezionych z Europy, co potęgowało poczucie klęski i nieuchronności przegranej wśród miejscowej ludności.

RHmOKe0NYz5vb

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma dłuższe, zaczesane do tyłu, brązowe włosy i siwą brodę. Ubrany jest w czarno‑złotą zbroję. W prawej dłoni trzyma długi, podłużny, brązowy przedmiot, a lewą rękę opiera o szpadę zawieszoną u jego boku. Za nim, w lewym dolnym rogu, stół, a na nim rękawica i kapelusz z piórami. W lewym górnym rogu tarcza herbowa zwieńczona złotą koroną. Tarcza podzielona jest na cztery części i każda jest w innym kolorze: czerwonym, żółtym, czarnym i białym. Nad i pod herbem białe wstążki z niewyraźnymi, czarnymi napisami.

R13Dxz2rNiaTb

Biało‑czarna rycina przedstawiająca bitwę. W centralnej części mężczyzna na koniu zabija dzidą nagą, leżącą osobą. Większość biorących udział w bitwie ma tarcze oraz maczugi. Pomiędzy żołnierzami leżą osoby oraz tarcze.

Majowie

Majowie stworzyli wysoko rozwiniętą kulturę już między III a X wiekiem n.e., a zatem w okresie schyłku cesarstwa rzymskiego oraz tzw. wczesnego średniowiecza w Europie. To tzw. Stare Państwo Majów miało charakter raczej łagodny i oparte było na licznych miastach–państwach (m.in.: Tikal, Palenque [czyt.: palenge], Copán [czyt.: kopan]), zawdzięczających swój dobrobyt uprawie kukurydzy. Upadek i migracja Majów na Półwysep Jukatan nie została jeszcze wyjaśniona przez naukę. Najczęściej podawaną przyczyną było wyjałowienie ziemi na dawnych obszarach siedliskowych. Zatem upadek tej cywilizacji należałoby uznać za jedną z pierwszych katastrof ekologicznych, jaką zgotowała sobie społeczność ludzka.

Na nowym miejscu Majowie podbici zostali przez agresywne plemię Tolteków, którzy przybyli z północy, z Meksyku. Wspólnie stworzyli oni cywilizację Nowego Państwa Majów, o luźnej strukturze miast‑państw (m.in.: Chichen Itza [czyt.: cziczen itca], Mayapán [czyt.: majapan]), obarczonych jednak brzemieniem religijnym oraz zwyczajem rytualnych wojen Tolteków wraz z braniem do niewoli jeńców i składaniem ich w krwawych ofiarach bogom.

Majowie, podobnie jak Aztekowie, stworzyli cywilizację o wysokiej kulturze, znającą pismo, z rozwiniętymi badaniami astronomicznymi i rozległą wiedzą matematyczną. Opracowali także niezwykle precyzyjny kalendarz. W latach 20. XVI w. podbici zostali przez Hiszpanów, co ułatwiły trudności wewnętrzne, jakie już wówczas przeżywała owa cywilizacja.

RBFBqIHTGHsMb

Na ilustracji mapa Cywilizacje Ameryki Środkowej.

Mapa cywilizacji Ameryki Przedkolumbijskiej.

Na mapie zaznaczone są:

• rejon występowania kultury Olmeków,

• rejon występowania cywilizacji Majów,

• państwo Azteków,

• imperium Inków.

Rejon występowania kultury Olmeków: Zatoka Meksykańska.

Rejon występowania cywilizacji Majów: Półwysep Jukatan w Ameryce Środkowej.

Państwo Azteków: Meksyk.

Imperium Inków: Góry Andy na terenie Peru i Boliwii w Ameryce Południowej.

Obok siebie sąsiadowali Majowie i Aztekowie.

RIw1AxNMcqQCZ

Na zdjęciu ruiny świątyni. Znajduje się ona na podwyższeniu, do którego prowadzą liczne schody. Świątynia składa się z ozdobnych krużganek zdobiących zewnętrzną część obiektu , a także filarów zdobionych sztukateriami. Tuż przy budowli znajduje się wieża. Wokół świątyni trawa, a dalej, w tle, zielone krzewy i drzewa. Niebo niebieskie, bezchmurne.

RdpDFDxrmHXoY

Na zdjęciu tablica kamienna z pismem Majów. Przypomina jakby rzędy ułożonych obok siebie małych ciasteczek o różnych kształtach.

R8uE4jVfR1cj8

Na zdjęciu biało‑czarna strona kodeksu. Cała zapisana niewyraźnym pismem. W dolnej części strony znajdują się proste symbole składające się z kół i kresek. Nad każdym z symboli znajdują się litery z alfabetu łacińskiego.

R1UEFpyN7a7nq

Na grafice z prawej strony kilkanaście wiszących na długiej belce Indian. Są nadzy. Biały człowiek schylony podpala pod nimi ogień. Z lewej strony biały człowiek trzyma w rękach nagie, malutkie dziecko. Trzyma je za nogi i chce gdzieś wrzucić. W tle widoczny statek i  bitwa, która ma na celu schwytanie Indian.

RBxWnI5KYOhze

Na ilustracji masakra Indian. Kilkadziesiąt osób, jedni zabijają drugich. W tle na wodzie zapełnione ludźmi łodzie. Z lewej i prawej strony fragmenty budynków.

Inkowie

Państwo Inków

W Ameryce Południowej, w regionie wysokich Andów, wokół jeziora Titicaca [czyt.: titikaka] powstało imperium plemienia Inków, które od XII do końca XV w. zdołało podporządkować sobie niemal cały zachodni, andyjski pas kontynentu. Rozciągało się od dzisiejszego Ekwadoru po Chile i Argentynę. W szczytowym momencie obejmowało ok. 950 tys. km² (trzykrotnie większy obszar niż współczesna Polska) i liczyło ok. 6 mln mieszańców. Stolicą tego rozległego państwa było położone na wysokości 3500 m n.p.m. miasto Cusco [czyt.: kusko] ze wspaniałymi świątyniami, pałacami i składami, których wykonane z kamienia przyziemia wciąż widoczne są we współczesnej zabudowie miasta. Cywilizacja inkaska oparta została na uprawie kukurydzy i ziemniaka.

RDkVkO5WCu39p

Na ilustracji mapa imperium Inków z podziałem na lata podbojów poszczególnych terenów

Mapa: Imperium Inków z podziałem na lata podbojów poszczególnych terenów (zachodnia część Ameryki Południowej)

Na mapie zaznaczono:

Zalążek państwa Inków: Machu Picchu, Cuzco.

Powstanie państwa Inków w latach 1438–1463: z Jeziorem Titicaca.

Rozwój państwa Inków w latach 1463–1471 (do śmierci Inki Pachacuti): Pachacamac, Chanchan, Cajamarca, Tumbes, Quito.

Zdobycze państwa Inków w latach 1471–1493 (za panowania Tupaca Yapanqui): Santiago, Potosi, Tiahuanaco, Nazca, Tambo Colorado.

Zdobycze terytorialne Inków w latach w 1493–1525 (za panowania Huayna Capaca): m.in. ziemie nad Oceanem Spokojnym.

RNlXGLqAKYTre

Na zdjęciu ulica. Z lewej budynki ze sklepami: część kolorowego towaru (torby, ubrania, obrazy) została wystawiona na ulicę. Z prawej ściana budynku, która w dolnej części obłożona jest płaskimi, prostokątnymi kamieniami. Na środku ulicy stoi dziewczynka w czarnych włosach. Ubrana jest w niebieskie spodnie i zieloną koszulkę z krótkim rękawkiem. Przykłada obie dłonie do ust. W tle, pod murem, siedzą dwaj mężczyźni. Na końcu ulicy mur, a za nim budynek mieszkalny.

Najważniejsze osiągnięcia Inków

Do najbardziej znanych dzieł tej cywilizacji należy zaliczyć 'sieć drogową' obejmującą zasięgiem cały obszar imperium. Kamienne trakty i liczne mosty wiszące zachowały się w wielu miejscach do dzisiaj. Pamiętajmy jednak, że Inkowie nie znali koła, a cały ruch odbywał się pieszo lub na jucznych lamach, zatem owe wspaniałe 'drogi' były w rzeczywistości ścieżkami. Innym wielkim osiągnięciem było wybudowanie na stokach gór tysięcy tarasowych pól uprawnychpola tarasowetarasowych pól uprawnych, które zapewniały Inkom samowystarczalność żywnościową. Nawadniane były specjalnym systemem irygacyjnym. Niezwykłym wyczynem inżynierskim było wybudowanie wspaniałych kamiennych miast i warowni (np. Macchu Picchu [czyt.: maczu piczu] czy Sacsayhuamán [czyt.: saksałeman] koło stołecznego Cuzco [czyt.: kuzko]). Wznoszono je ze starannie obrobionych i precyzyjnie do siebie dopasowanych wielkich ciosów kamiennych. Uczeni do dziś nie wiedzą, jak tego dokonano, zważywszy że Inkowie nie znali ani żelaza, ani transportu kołowego, a odległości do kamieniołomów bywały znaczne.

Państwo miało charakter monarchii teokratycznejmonarchia teokratycznamonarchii teokratycznej, w której najwyższą władzę sprawował król‑kapłan. Wspólnoty wioskowe z przywódcą, najczęściej wywodzącym się z jednej rodziny, organizowały uprawę ziemi i nadzorowały roboty publiczne. Trzecia część ziemi należała do władcy, kolejna do kapłanów, a ostatnia do wspólnoty wioskowej. Nadwyżki gromadzone przez elity służyły utrzymaniu aparatu państwowego (urzędników, kurierów, wojska), ale w razie wystąpienia braków żywnościowych rozdysponowywane były wśród mieszkańców.

RbRgatxmKFXgd

Na zdjęciu droga wyłożona płaskimi, prostokątnymi kamieniami. Droga zakręca w lewą stronę. Z lewej i prawej strony zielone drzewa i krzewy obrośnięte pnączami.

R1ZhKN9lI2j4Q

Na rycinie mężczyzna z długimi włosami. W prawej ręce trzyma przedmiot, który przykłada do ust. W lewej ręce trzyma pęk sznurków, które są pismem. Na plecach ma jasnoczerwony tobołek. Ubrany jest w czerwoną szatę sięgającą kolan. Na głowie ma jasnoczerwoną czapkę, a na nogach czarne sandały.

R9QHj8x6FwR8R

Na zdjęciu Machu Picchu, miasto Inków. Na wprost monumentalne skały, pod nimi rozciągające się ruiny miasta, kamiennych budynków. Nad górami wznosi się mgła.

Rpnqtylbi2r6k

Na zdjęciu od lewej do prawej strony ciągnący się kamienny, niekształtny mur. Przed nim fragment powierzchni trawiastej. Nad murem niebo z szeroką chmurą.

RT4AhAHZ7W3a9

Na zdjęciu dwanaście dopasowanych do siebie kamieni. Przylegają mocno do siebie. Część wygląda jakby były złote.

Podbój Peru

Podboju Imperium Inków dokonał w latach 1531‑1535 Francisco PizarrotW8wZ7Bv0x_000tp001Francisco Pizarro [czyt.: francisko pizaro], który już od lat próbował odnaleźć drogę do mitycznego Peru. Pojawienie się Hiszpanów z bronią palną i na koniach zrobiło na Indianach, podobnie jak w Meksyku, olbrzymie wrażenie. Ich państwo było osłabione wojną domową (1527–1531), która wybuchła po śmierci władcy zmarłego przedwcześnie na dur plamisty przywleczony do Ameryki przez Hiszpanów. Choroba ta dotarła do terenów inkaskich, zanim pojawili się tam sami Europejczycy. Zwycięzca wojny domowej – Inka Atahualpa został pojmany przy spotkaniu z Pizarrem i uwięziony, a później zabity. Widać zatem, że powielano schemat podboju znany z Meksyku. Różnica była jednak znacząca, gdyż Aztekowie stworzyli swoją krwawą dominację w oparciu o nienawiść i strach, natomiast Inkowie doprowadzili do znacznej integracji społecznej swojego władztwa. Marionetkowe państwo ze starymi inkaskimi elitami przetrwało do końca XVI w. Symbolem nieufności Indian wobec obcych może być nieodkryte nigdy przez konkwistadorów miasto‑twierdza Machu Picchu.

RUtvmWEy6d59I

Na rysunku kilkanaście osób. W środku siedząca, wyraźnie najważniejsza postać na rysunku. Obok stojące osoby wpatrzone na wprost. Dwie osoby klęczące przed władcą, jeden to zakonnik trzymający zapisane kartki a drugi to żołnierz z tarczą i piką. W górnej części rysunku kilka zapisanych słów.

Rhr7hizeKbWht

Na zdjęciu nagrobek w katedrze. Stoi na postumencie, otoczony rzeźbami, złotym ornamentem. U dołu napis.

Indie

Półwysep Indyjski w chwili pojawienia się żeglarzy portugalskich

Indie pod koniec XV w., a więc w chwili dotarcia tam Europejczyków, podzielone były na szereg państw. W większości z nich rządziły dynastie muzułmańskie. Elity były mieszane, muzułmańsko‑hinduskie, a większość pozostałej ludności pozostawała przy tradycyjnej religii i kulturze hinduistycznej. Obszar Indii był rozległy, posiadał wydajne rolnictwo i – jak na ówczesne warunki – mocno rozwiniętą produkcję rzemieślniczą. Jej organizacja i rozmiary były nieporównywalnie większe od tego, co można było spotkać w Europie. Wszystko to w połączeniu z rozwiniętą siecią rzek i dróg lądowych powodowało kumulację olbrzymiego bogactwa.

R835qjsR0GxzJ

Ilustracja przedstawia mapę świata z siatką geograficzną i z zaznaczonymi kontynentami, które mają nieco inny kształt niż obecnie, nie ma też zaznaczonej Australii.

Imperium Wielkiego Mogoła

Budowę imperium rozpoczął w XVI w. Babur, wezwany w czasie walk wewnętrznych do północnych Indii z Kabulu w Afganistanie. Jego dynastia, szczycąca się takimi protoplastami jak Dzingis–Chan i Timur, przyjęła nazwę Wielkich Mogołów.

Po zlikwidowaniu Sułtanatu Delhijskiego przeniesiono stolicę do Agry i rozpoczęto poszerzanie granic. Wnuk Babura, Akbar (rządził w latach 1556–1606), panował już w całych północnych i środkowych Indiach. Za czasów Aurangzeba (1658–1707) imperium Wielkiego Mogoła osiągnęło największy zasięg terytorialny, obejmując większość południowych ziem Półwyspu Indyjskiego. O ile jednak Akbar nie był fanatycznym islamistą, o tyle Aurangzeb był zdecydowanie nietolerancyjny. Zniósł on większość wcześniejszych ułatwień dla niemuzułmanów. Podnosił podatki, zamykał hinduistyczne świątynie, pozwalał zabijać krowy oraz podważać system kastowy i rolę braminów (najwyższej warstwy kapłańskiej).

Rtowqb6hchf7k

Na ilustracji mężczyzna jadący na słoniu. Zwierzę ma podniesioną lewą przednią, przednią nogę i jest ujęty w trakcie ruchu. Na nim siedzi mężczyzna z podniesioną ku górze prawą ręką. W lewej dłoni trzyma bat. Ubrany jest w białą, lekko prześwitującą bluzkę z długim rękawem oraz bufiaste, jasnozielone spodnie. Na głowie ma turban, a stopy bose. Z prawej strony drzewo, a na nim siedzą ptaki.

RSBQEZRjhHMtd

Na ilustracji siedmiu mongołów. Pięciu jest dorosłych, mają brody, jeden to nieduży chłopiec a jeden to nastolatek. Mężczyzna siedzący w środku trzyma na rękach ptaka. Nad nimi rozpościera się baldachim. Wszyscy ubrani są w bogato zdobione, kolorowe szaty, na głowach mają turbany.

Rozkwit i upadek Imperium

Zjednoczenie kraju oraz reformy administracyjne, a przede wszystkim względny spokój, jaki udało się zaprowadzić w kraju, spowodowały wzrost zaludnienia (do ok. 100 mln) oraz rozkwit kulturalny. Powstały wspaniałe dzieła architektoniczne, takie jak Mauzoleum Tadż–Mahalw Agrze, pałace Czerwonych Fortów w Delhi i Agrze itp. Szczególnie intensywnie rozwijała się literatura oraz malarstwo miniaturowe. Jednocześnie jednak antagonizmyantagonizmantagonizmy religijne oraz ucisk nie‑muzułmanów stały się powodem osłabiania Imperium Wielkiego Mogoła i jego penetracji przez państwa kolonialne. Wprawdzie Brytyjczycy, którzy na tym terenie wyszli zwycięsko z rywalizacji z innymi państwami europejskimi, utrzymali nominalnie władzę cesarską dynastii Mogolskiej do XIX w. (1858 r.), ale jej rozkład widoczny był już w XVIII w.

RZnVXY4rhsm46

Na zdjęciu przejście z dwiema bocznymi kolumnami, z prawej i lewej strony. Widoczna za nim balustrada oraz ciągnący się z prawej długi budynek zakończony ambonką z wieżyczką. Przed budynkiem podest bez balustrady.

Chiny

Cesarstwo dynastii Ming

Pojawienie się Portugalczyków na Dalekim Wschodzie przypadło na schyłek panowania w Chinach dynastii chińskiej Ming. Kraj przeżywał okres intensywnego rozwoju. Był z pewnością największym pod względem powierzchni (ok. 9 mln. km²), jak i zaludnienia (w poł. XVII w. 100 mln) państwem ówczesnego świata. Scentralizowane, ale osłabione przez rozbudowaną i sformalizowaną administrację Chiny nie potrafiły ograniczyć stałego wzrostu podatków, co wywoływało bunty i destabilizację wewnętrzną oraz ułatwiało najazdy z zewnątrz. Wydajne rolnictwo, różnorodne rzemiosło, a przede wszystkim wielkość rynku wewnętrznego powodowały brak zainteresowania dla wymiany handlowej z zagranicą. Wielkie wyprawy handlowo‑odkrywcze Chińczyków z XV w. (dotarli nawet do Afryki wschodniej) zostały zarzucone, a kraj pogrążał się w izolacji. Otwarty pozostał zaledwie jeden port w Kantonie na południu kraju, natomiast z zagranicą stawały się coraz bardziej sformalizowane.

RBKesTY2pE7oj

Na ilustracji mapa Chin w okresie panowania dynastii Ming.

Mapa: Chiny w okresie panowania dynastii Ming 1368‑1644

Na mapie zaznaczono:

Chiny dynastii Ming wraz ze zdobyczami pod koniec XV wieku:

• Mandżuria,

• Korea,

• Chiny,

• Annam (Wietnam),

• Tajwan.

• Hajnan.

Obszary pod władzę zwierzchnią Chin:

• Tybet,

• kierunki mongolskich i japońskich najazdów,

• wyprawy Zheng He w latach 1405–1433,

• szlaki handlowe.

RbOgEeh4MLvlU

Na zdjęciu makieta statku z żaglami. Za nim widać stojące dwie postacie.

Osiągnięcia Chin okresu Ming

Chiny pod rządami Mingów przeżywały okres ogromnego rozwoju kulturalnego. Wytwórczość rzemieślnicza pozostawała na niezwykle wysokim poziomie. Chińska porcelana, jedwab czy wyroby z laki poszukiwane były na całym świecie. Literatura, malarstwo na papierze i jedwabiu, wysublimowana muzyka i poezja, pełna symboliki architektura budzą podziw do dzisiaj. Wszystko to było zasługą nie tylko dworu, ale też elit – starannie kształconych i selekcjonowanych urzędników (mandarynów). Stanowili oni znaczną grupę odbiorców i twórców kultury, ale ich utrzymanie było powodem wspomnianych już kłopotów państwa.

R12avENcbhSdt

Na zdjęciu przedmiot przypominający wazon. Jest z porcelany, na nim namalowane ilustracje, m.in. Mongoła siedzącego na koniu. W rękach ma długą broń.

Japonia

Kraj zunifikowany został jeszcze w średniowieczu, ale władza centralna cesarzy często bywała iluzoryczna. W rzeczywistości rządzili wojskowi dowódcy (szoguni). Pod względem wielkości był to kraj stosunkowo nieduży (ok. 300 tys. km²), ale ludny (ok. 20–30 mln). Wysoce zhierarchizowane społeczeństwo opierało swój byt na rolnictwie o wysokiej wydajności, zważywszy że grunty orne zajmowały zaledwie 13% powierzchni kraju (resztę stanowiły góry i lasy). Na wysokim poziomie stała również produkcja rzemieślnicza. Niewielki zakres wymiany handlowej, ograniczający się do sprowadzania książek oraz porcelany z Chin, umożliwił w XVII w. wprowadzenie pełnej izolacji kraju. Wcześniej otwarcie na misje katolickie prowadzone przede wszystkim przez jezuitów portugalskich spowodowało powstanie sporej diaspory chrześcijańskiej, która zaczęła odstępować od tradycyjnych wartości japońskich i m.in. promowała bunt przeciwko nadmiernemu wyzyskowi. Wywołało to prześladowania i zakaz chrześcijaństwa, a później zamknięcie kraju. Kontakty z resztą świata odbywały się wyłącznie za pośrednictwem kupców holenderskich, którzy mogli przebywać jedynie na sztucznej wyspie wybudowanej w porcie Nagasaki.

R1OWpMAAxv8Fv

Na ilustracji potężny mężczyzna siedzący na dywaniku umiejscowionym na podeście. Ubrany jest w czarne kimono, na głowie włosy postawione do góry, od nich odchodzi kawałek tasiemki. Nad nim materiałowe zdobione zasłony. W tle widok na góry, a z lewej strony parterowe budynki mieszkalne stojące obok wysokiego drzewa.

Rz3tCiAkrKLe6

Na ilustracji plan wyspy. Dwie jej części łączy most. Widoczne budynki, drzewa, na wodzie statki. W prawym górnym rogu japońskie litery.