Bogaci i biedni… Społeczeństwo europejskie w I połowie XIX wieku
Społeczeństwo europejskie w 1. połowie XIX wieku było zróżnicowane i zachodziło w nim wiele przemian. Kto do niego należał, z jakimi borykały się trudnościami niektóre warstwy społeczne dowiesz się poniżej.
Wprowadzenie
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RX5kC8YageBlm
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Pauperyzm – nowe oblicze biedy u progu epoki industrialnej”. Następnie pojawia się dr Monika Piotrowska‑Marchewa – historyczka Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle widać białą ścianę i powieszone na niej fragmenty grafik, białą kanapę oraz wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Monika Piotrowska‑Marchewa, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Na podstawie powyższego filmu wyjaśnij, na czym polegał nowy charakter ubóstwa w XIX wieku.
Napisz czy ubóstwo w początkach XIX wieku miało charakter znaczny czy masowy.
Wyjaśnij pojęcie pauperyzm.
Kiedy to było?
1830 industrializacja ogarnia Europę zachodnią i część środkowej,
1830 rewolucja przemysłowa w Europie zachodniej i części środkowej,
1833 pierwszy zakaz pracy dzieci do 8 roku życia i 12 godziny dzień pracy młodzieży do 14 lat,
1840 pierwsze ochronki dla robotniczych dzieci i sierot,
1842 zakaz pracy dzieci pod ziemią,
1844 ochrona pracy kobiet 6 godzinny dzień pracy młodzieży,
1848 10 godzinny dzień pracy dorosłych
Rewolucja w miejskim pejzażu
Powolny przyrost ludności, zjawisko właściwe poprzednim epokom, w 1. połowie XIX wieku ostatecznie przeszedł do przeszłości. W ciągu pół wieku liczba mieszkańców Europy wzrosła ze 187 mln (w 1801 roku) do 266 mln (1850 rok), a więc o ponad 40%. Przykładowo w Anglii liczba ludności wzrosła z 7,7 milionów (w 1760 r.) do 21 milionów w połowie XIX wieku, a zatem w ciągu blisko stu lat uległa potrojeniu. Proces ten
— nazywany eksplozją demograficzną — objął początkowo tylko Europę Zachodnią. Po 1850 roku rozszerzył się na wschodnią część kontynentu. Nie bez powodu to właśnie w tej epoce zrodziło się pojęcie mas. Po raz pierwszy świadomie użyto go
ok. 1840 roku w Wielkiej Brytanii na określenie dużej liczby ludzi jako nowego zjawiska społecznego towarzyszącego gwałtownemu rozwojowi urbanistycznemu. Na oczach jednego‑dwóch pokoleń wioski stawały się miastami, a miasta — metropoliami.
Przeanalizuj poniższą tabelę:
Napisz, która z metropolii w połowie stulecia przekroczyła milion mieszkańców.
Wymień miasta, w których przyrost ludności osiągnął największe tempo.
Wymień państwa, w których znajdowały się uwzględnione na wykresie miasta.
Największe miasta Europy pod względem liczby mieszkańców (w tysiącach) w roku 1800 i 1850
Miasto | 1800 r. | 1850 r. |
Berlin | 172 | 419 |
Budapeszt | 54 | 178 |
Glasgow | 77 | 357 |
Hamburg | 130 | 132 |
Londyn | 1 117 | 2 685 |
Moskwa | 250 | 365 |
Paryż | 547 | 1 053 |
Petersburg | 220 | 485 |
Warszawa | 80 | 160 |
Wiedeń | 247 | 444 |
Przeanalizuj dane w tabeli. Które miasto dołączyło do tego grona w połowie XIX wieku, dystansując Moskwę?
- Glasgow
- Warszawa
- Berlin
- Budapeszt
Na podstawie ilustracji z 1837 roku, przedstawiającej jedną z głównych ulic Londynu, scharakteryzuj realia wielkomiejskie 1. połowy XIX wieku.
Na podstawie dostępnych Ci źródeł scharakteryzuj jak wyglądały w XIX wieku ulice Londynu.
Na obszarach podmiejskich i wiejskich w całej Europie powstawały nowe miasta przemysłowe i górnicze, takie na przykład jak brytyjski Manchester, śląskie Katowice czy leżąca w granicach Królestwa Polskiego Łódź. Osadnictwo, spowodowane rozwojem nowych dziedzin kapitalistycznej gospodarki było zjawiskiem wspólnym dla całego kontynentu, a migracja ze wsi do ośrodków miejskich miała charakter masowy. Wskutek tego gwałtownego procesu urbanizacjiurbanizacji około 1850 roku w miastach mieszkało już blisko 40% Brytyjczyków. Podobnie było w Holandii. W pozostałych państwach Europy Zachodniej, urbanizacja przebiegała wolniej. Społeczeństwa nadal miały charakter bardziej rustykalnyrustykalny. W Europie Środkowej i Wschodniej (w tym na większości ziem polskich), gdzie jeszcze utrzymywała się gospodarka pańszczyźniana, rozwój miast nabrał tempa dopiero w 2. połowie XIX wieku.
Przyjrzyj się powyższym ilustracjom. Wymień najbardziej charakterystyczne elementy architektury rozbudowującego się Manchesteru.
Przeczytaj tekst źródłowy. Wymień najbardziej charakterystyczne elementy architektury rozbudowującego się Manchesteru.
Na podstawie poniższego tekstu źródłowego odpowiedz w jaki sposób industrializacja zmieniała otoczenie ludzi. Czy były to zmiany korzystne dla środowiska naturalnego?
Podróże po AngliiTrzydzieści czy czterdzieści manufaktur wznosi się na szczycie wzgórz […]. Ich sześć pięter króluje nad krajobrazem, a ich skupisko pozwala stwierdzić z daleka centralizację przemysłu. Wokół nich porozrzucane w bezwładzie ubogie siedziby plebsu. Między nimi rozpościerają się tereny zanieczyszczone, które od dawna nie przypominają beztroskich parków, podobnie zresztą jak obrzeża miasta. Ziemia została tam przygotowana pod nowe domy, zmieszana z odpadami, odpycha czarnym, smolistym wyglądem. Małe uliczki starają się opleść niekompletne jeszcze człony tego miasta, stanowią obraz dzieła tworzonego w pośpiechu i nieładzie […]. Niewiele z tych uliczek jest wybrukowanych, reszta to zwyczajne ścieżki, gdzie grzęźnie noga przechodnia i zapada się wóz. Rzuca się w oczy przypadkowość wytyczenia ulic, brak wysypiska śmieci i bylejakość otoczenia.
Źródło: A. de Tocqueville, Podróże po Anglii, Irlandii, Szwajcarii i Algierii (1835), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 140.
Kontrasty społeczne
W realiach miejskich różnice w poziomie zamożności uwidaczniały się znacznie bardziej niż na wsi. Układ przestrzeni rozwijających się szybko miast stanowił odbicie podziału społeczeństwa na bogatych i ubogich. Ci pierwsi zamieszkiwali reprezentacyjne dzielnice miast z szerokimi placami, wysokimi budynkami i parkami. Odwiedzali powstające coraz liczniej kawiarnie i restauracje, teatry i muzea. W dzielnicach robotniczych budowano czynszówki, czyli kamienice z mieszkaniami na wynajem, lokowane wokół ciasnych, słabo oświetlonych podwórzy. Nie wszystkich jednak było na nie stać. Równocześnie pojawiły się w miastach – najszybciej w Wielkiej Brytanii – pierwsze slumsy, czyli dzielnice nędzy. Zamieszkująca je biedota wegetowała w wąskich zaułkach i prowizorycznych barakach i zdewastowanych domach. Wiele miast nadal miało układ ulic wywodzący się jeszcze ze średniowiecza, a powszechny wtedy brak higieny czynił je siedliskami chorób. Także stan sanitarny osad robotniczych, powstających na obrzeżach miast i wokół nowo otwieranych fabryk, systematycznie się pogarszał. Zależał on najczęściej od przedsiębiorczości i dobrej woli prywatnych właścicieli, a tej zazwyczaj brakowało. W 1. połowie XIX wieku rządy państw europejskich nie wykazywały zainteresowania infrastrukturą fabryczną i nowymi ośrodkami miejskimi. W drugiej połowie XIX wieku w wielu europejskich miastach zostaną podjęte decyzje o wyburzaniu dzielnic nędzy i poszerzaniu ulic.
Heinrich Heine, niemiecki poeta romantyczny, w swoich zapiskach z podróży po Europie w 1827 roku umieścił opis Londynu, największej europejskiej metropolii. Przeczytaj poniższy tekst źródłowy i na jego podstawie:
Opisz różnice w poziomie życia osób z różnych warstw społecznych.
Podaj jak próbowali radzić sobie z nędzą najubożsi mieszkańcy miasta.
Wyjaśnij jak żyła brytyjska arystokracja.
Wyjaśnij, czy relacja Heinego wydaje Ci się obiektywna.
Szkice z AngliiCudzoziemiec, który przewędruje duże ulice Londynu i nie trafia do dzielnic zaludnionych wyłącznie przez pospólstwo, nie dostrzega nic albo przynajmniej bardzo niewiele z tej nędzy, tak bardzo rozpowszechnionej w Londynie. Tylko tu i ówdzie przy wejściu do ciemnej uliczki stoi w milczeniu obdarta kobieta z niemowlęciem przy wychudzonej piersi i oczyma prosi o jałmużnę. Jeżeli te oczy są jeszcze piękne, to może ktoś w nie spojrzy – i przerazi się bezmiarem zawartego w nich cierpienia. Żebrakami są tu zazwyczaj starcy, w lwiej części Murzyni. Stoją na rogach ulic i co jest w zabłoconym Londynie bardzo pożyteczne, oczyszczają ścieżki dla przechodniów za jakimś drobnym wynagrodzeniem. Nędza pospołu z występkiem i zbrodnią dopiero pod wieczór wyłazi ze swoich kryjówek; tym bardziej boi się dziennego światła, im straszliwszy zachodzi kontrast pomiędzy nią a błyszczącym dokoła wyniosłym przepychem; tylko głód czasem wyciągnie ją z ciemnego zaułka w porze obiadowej i stoi oto z niemymi, ale wymownymi oczyma, i błagalnie patrzy na bogatego kupca, który brzęcząc pieniędzmi, zaaferowany przebiega obok, albo na próżniaczego lorda, co niczym syty bożek jedzie na wysokim rumaku i niekiedy rzuca obojętnie dumne spojrzenie na kręcący się u jego nóg tłum ludzi […]. Dlatego że nad tą hołotą, która mocno przylgnęła do ziemi, angielscy arystokraci unoszą się niby wyższe istoty, uważając małą Anglię za swoją tymczasową siedzibę, Włochy – za swój letni ogród, Paryż – za swój salon, a cały świat – za swoją własność.
Źródło: H. Heine, Szkice z Anglii, [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 139–140.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTwC4Ie6jpel9
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Bieda na ziemiach polskich XIX w. Warunki sanitarne”. Następnie pojawia się dr Monika Piotrowska‑Marchewa – historyczka Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle widać białą ścianę i powieszone na niej fragmenty grafik, białą kanapę oraz wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Monika Piotrowska‑Marchewa, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Wysłuchaj wykładu o socjotopografii (czyli związku między przestrzenią a strukturą społeczeństwa) miast w 1. połowie XIX wieku. Na podstawie uzyskanych informacji wskaż różnice między polskimi i zachodnioeuropejskimi miastami.
Wskaż jakie miasto stało się w początkach XIX wieku przykładowym miastem, na którym wzorowało się wiele miast na świecie.
Po przeanalizowaniu zamieszczonych poniżej fragmentów opracowań naukowych i popularnonaukowych:
Wskażcie wady i zalety życia miejskiego.
Wyjaśnijcie, co było przyczyną złej sławy miast w 1. połowie XIX wieku.
Czy dziś miasto wzbudza podobne kontrowersje? Uzasadnijcie swoją odpowiedź.
Gramatyka cywilizacjiProces rozwoju miast spowodował, że krajobraz miejski nagle zaczął brzydnąć: brzydli ludzie, brzydły otaczające ich rzeczy. Zjawisko to niepokoiło wszystkich obserwatorów […]. Nędza, żebractwo, rozbój, zbrodnia, bezdomne dzieci, epidemie, przestępczość – wszystko to powiększa się w miarę wtłaczania coraz większej liczby ludzi w coraz ciaśniejsze mury. Ludność wiejska nie przestaje napływać do miast.
Źródło: F. Braudel, Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006, s. 415.
Nędzarze i filantropiiTemat nędzy panującej w Bethnal Green i innych robotniczych dzielnicach Londynu poruszany był wielokrotnie na łamach dziewiętnastowiecznej polskiej prasy. Bethnal Green – pisano
– pozostaje za obrębem prawa ludzkości, chaty są tam na wpół zgniłe, walące się, nie ma kanałów, nie ma wywozu nieczystości, nie ma latarni. Zwierzchność policyjna nie wchodzi tam i nic też by nie poradziła. W podobnej dzielnicy nędzy, Clerkenwell, dzieci tarzają się po kamieniach w prochu i szmatach, przeźroczystej cery starcy kołyszą się u narożników ulic, kobiety niepewne dziennego dla drogich im osób pożywienia stoją z ponurym czołem. Ciągle tu panuje cisza.Źródło: M. Piotrowska-Marchewa, Nędzarze i filantropii. Problem ubóstwa w polskiej opinii publicznej 1815–1863, Toruń 2004, s. 44.
Pejzaż miejskiWady życia miejskiego i nędzę ludności wykorzystywała literatura romantyczna, tworząc zatrważający, ale i fascynujący obraz 'miejskiej dżungli'. […] Najbardziej przyciągały pisarzy i publicystów zaułki, w których gnieździły się skrajne ubóstwo i występek. Wyrażała się w tym romantyczna tradycja fascynacji dzikim krajobrazem – ruinami, zapuszczonymi parkami, skalistymi urwiskami i mrocznymi puszczami.
Mimo ostrzeżeń przed 'morowym powietrzem': zgnilizną moralną i bezbożnością ludzi z miasta, to do niego ciągnęły tłumy spragnione pracy, rozrywki, wolności i anonimowości, chcące spełnić marzenia o życiu godnym i dostatnim.
Rozpowszechnione jest przekonanie, że miasta są odpowiedzialne za wzrost przestępczości. Uważa się, że jest on tym większy, im szybszy jest przyrost ludności miast, czyli im szybsza jest urbanizacja. Pogląd ten utrzymuje się pomimo pogłębionych i krytycznych badań, które nie dostarczają dowodów na potwierdzenie tych tez. Przestępczość jest różnorodna i poszczególne jej formy mają zmienne proporcje w obszarach miejskich i wiejskich, stwarzających inne okazje. Liczby absolutne zabójstw, pobić i innych przestępstw przeciwko osobom były wysokie w miastach, ale gdy porównać je z liczbą ludności – różnice między miastami i wsią przestają być rażące.
Źródło: E. Kaczyńska, Pejzaż miejski z zaściankiem w tle, Warszawa 1999, s. 29–30.
Stare i nowe elity
W krajach objętych rewolucją przemysłową zmieniał się nie tylko krajobraz. Pod presją kapitalistycznych przemian rodziły się nowe siły społeczne. Jedną z bardziej dostrzegalnych zmian było pojawienie się wielkoprzemysłowej burżuazji, która wyodrębniła się spośród tradycyjnego mieszczaństwa. Wiek XIX przyniósł narodziny nowej etyki pracy. Była to pochwała bezwzględnej walki przedsiębiorców konkurujących o korzyści ekonomiczne, spychająca w cień dawne cechowe rzemiosło i kupiectwo. Sprzyjał tej postawie liberalizm gospodarczyliberalizm gospodarczy, kultywowany w życiu handlowym i przemysłowym ówczesnej Europy. Nałożył się on na istniejącą już wcześniej etykę protestantyzmuprotestantyzmu, mającą ogromny wpływ na rozwój nowożytnego kapitalizmu. W Wielkiej Brytanii i na zachodzie kontynentalnej Europy burżuazja finansowała się sama. Inwestowała pieniądze własne lub pożyczone od osób prywatnych, gdyż system bankowy był wówczas jeszcze słabo rozwinięty. Wielu właścicieli fabryk bankrutowało z dnia na dzień, tracąc nie tylko majątek życia,
ale też poważanie społeczeństwa. Im dalej na wschód, tym częściej rolę inwestorów przemysłowych pełnili wielcy właściciele ziemscy i państwo. W Królestwie Polskim inicjatywy przemysłowe podejmowali ludzie wywodzący się z warstwy arystokratyczno‑ziemiańskiej, a nie ze słabego ekonomicznie mieszczaństwa.
Arystokracja i ziemiaństwo, czyli stare europejskie elityelity społeczne w 1. połowie XIX wieku utrzymywały swoją dotychczasową przewagę w życiu społecznym: w polityce, gospodarce i kulturze. Działo się tak pomimo ogromnych zmian dokonujących się w dziedzinie przemysłu, handlu i bankowości, w transporcie i w samym rolnictwie. W sferach bogacącej się burżuazji przedmiotem pożądania była ziemia, toteż charakterystycznym znakiem nowych czasów było powiększenie się grona posiadaczy ziemskich o bogate sfery mieszczańskie. Tym samym przynależność do sfer ziemiańskich przestała zależeć wyłącznie od szlacheckiego pochodzenia. Jednak nawet we Francji, kolebce rewolucji, pomimo obalenia feudalizmu u schyłku XVIII wieku, w XIX wieku burżuazja nadal naśladowała obyczaje arystokratyczne.
Hyde Park, był jednym z ulubionych miejsc rekreacyjnych londyńczyków,
Co możesz powiedzieć o rozrywkach i obyczajach mieszkańców metropolii? Poszukaj w Internecie, możesz także skorzystać z Jurgen Osterhammel, Historia XIX wieku. Miasta, państwa, imperia.
W 1. połowie XIX wieku, wraz ze wzrostem prestiżu pracy umysłowej, ukształtowała się odrębna warstwa przedstawicieli wolnych zawodów, czyli profesji uprawianych samodzielnie i na własny rachunek. Urzędnicy, profesorowie szkół wyższych, nauczyciele, lekarze i prawnicy w Europie Zachodniej zaliczani byli do burżuazji
(do tzw. klasy średniej). W Europie Środkowej i Wschodniej (także na ziemiach polskich) byli oni określani mianem inteligencji i uważani za osobną grupę społeczną. Przedstawicieli inteligencji łączyło przekonanie o własnej odrębności jako ludzi wykształconych, 'dobrze wychowanych' i utrzymujących się wyłącznie z pracy umysłowej.
Proletariusze i pauperyzm
Pracownicy najemni, zatrudniani w licznie powstających zakładach przemysłowych, byli nową warstwą społeczną w strukturze europejskich społeczeństw — podobnie
jak burżuazja i inteligencja. Robotnicy fabryczni przez większość XIX wieku stanowili tylko kilka procent warstw ludowychwarstw ludowych, ale stawali się symbolem nowej epoki. W pierwszym okresie uprzemysłowienia zaliczano do nich bardzo wiele młodzieży, dzieci i kobiet bez kwalifikacji, a więc pracowników nisko opłacanych. Przykładowo w Anglii w przemyśle tekstylnym około 1800 roku 75% zatrudnionych stanowiły kobiety i dzieci. Towarzyszące przemianom społeczno‑gospodarczym kryzysy ekonomiczne sprawiały, że pracę można było stracić z dnia na dzień. Za sprawą reformatorów społecznych i ideologów socjalizmu, analizujących kapitalistyczne realia, stare (mające starożytny rodowód) pojęcie proletariatu, czyli określenia najuboższej warstwy społeczeństwa, zaczęto stosować właśnie na określenie robotników przemysłowych i rolnych, natomiast określenia 'pauperyzm' używano w odniesieniu do sytuacji socjalnej ich przeważającej części.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1WZjYy6dgAGl
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Dzieci i młodzież z nizin społecznych w XIX‑wiecznej Europie”. Następnie pojawia się dr Monika Piotrowska‑Marchewa – historyczka Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle widać białą ścianę i powieszone na niej fragmenty grafik, białą kanapę oraz wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Monika Piotrowska‑Marchewa, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Wysłuchaj wykładu i przeczytaj poniższy tekst. Wynotuj najważniejsze informacje o sytuacji dzieci i Twoich rówieśników z warstw niższych
w 1. połowie XIX wieku.
SpostrzeżenieUtarło się w okręgach fabrycznych, że rodzice posyłają swych siedmio- czy ośmioletnich synów i córki – zimą i latem, o szóstej rano, czasem więc po ciemku, a niekiedy w mróz i śnieg – do fabryk, gdzie panuje często wysoka temperatura, szkodliwa dla zdrowia ludzkiego, i gdzie zatrudnieni pracują częstokroć do dwunastej w południe, po czym mają godzinę na obiad i znów powracają do pracy, która w większości wypadków trwa do ósmej wieczór. Dzieci muszą bez przerwy harować na samo wyżywienie; nie przyzwyczajono ich do niewinnych, zdrowych i rozsądnych zabaw; a choćby je nawet poznały, nie daje się im na nie czasu. Ustanie pracy to jedyne znane im odprężenie.
Ci, którzy ich otaczają, bytują w takich że warunkach. Toteż gdy dzieci wyrosną na młodych ludzi, stopniowo zaczynają ich przyciągać (młodych mężczyzn głównie, ale i nierzadko dziewczęta) niezdrowe rozrywki w postaci szynków i pijaństwa: skłania ich do tego codzienna ciężka praca, brak lepszych nawyków i pustka zaniedbanego umysłu.Źródło: R. Owen, Spostrzeżenie co do skutków systemu fabrycznego (1815), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 135.
Ubóstwo klas najniższychKtokolwiek przechadzał się po biedniejszych dzielnicach Manchesteru […], dziwił się zapewne na widok takiej liczby dzieci biegających boso, w podartych koszulach, umorusanych i źle uczesanych. Te dzieci między drugim a dziesiątym rokiem życia tłoczą się wszędzie, obierając sobie za miejsca zabaw śmietniki i błotniste kałuże. […] Tak przebiega dzieciństwo, z dala od kościoła, szkoły, bez jakiejkolwiek opieki. […] Począwszy od osiągnięcia wieku 6 lat dzieci są już wysyłane przez rodziców do pracy w mieście. Z reguły mogą do domu nie wracać bez pieniędzy. Zaczepiają ludzi, żebrząc o jałmużnę, szukają jakiejkolwiek pracy, a już w wieku dwunastu lat niektóre decydują się kraść i prostytuować. Ich los wydaje się z góry przesądzony.
Źródło: E. Buret, Ubóstwo klas najniższych w Anglii i Francji (1840), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 137.
Zapoznaj się z poniższym tekstem źródłowym i odpowiedz na pytanie. Z jakimi trudnościami borykały się matki z warstw robotniczych?
Zapoznaj się z powyższym tekstem źródłowym. Ile godzin przeciętnie w I połowie XIX wieku pracowały dzieci? Jak spędzały czas wolny od pracy?
Odpowiedź: Dzieci, które w ówczesnych czasach były zatrudniane od najmłodszych lat, pracowały od 6.00 do 12.00 i od 13.00‑20.00. Było to przeciętnie 12‑13h pracy. Czas wolny, którego praktycznie nie miały, to tylko czas odpoczynku.
Gorsza płećNiezwykle trudne warunki życia i pracy utrudniały kobietom z ubogich warstw pełnienie funkcji matki. Wprawdzie w 1847 roku Ignacy Semmelweis odkrył, że to brud jest przyczyną gorączki połogowej, co doprowadziło do ograniczenia śmiertelności kobiet w połogu, niemniej dla robotnic macierzyństwo było bardzo trudne. Angielska publicystka, Anna Jameson, zanalizowała to zagadnienie. W Manchesterze tkaczki — pisała — pracują dwanaście, szesnaście godzin dziennie do samego połogu, potem najwyżej dwa tygodnie odpoczywają i wracają do fabryki. Nie są w stanie same karmić niemowląt (praca, brak mleka), powierzają je więc sąsiadkom, płatnym mamkom, oddają do domów opieki. Wiele niemowląt umiera. Tragicznej sytuacji nie mogła zapobiec wzrastająca liczba domów dla podrzutków, w których miliony dzieci wegetowało i gasło przedwcześnie. Rosła również liczba dokonywanych przez ubogie kobiety aborcji, najczęściej w bardzo prymitywnych warunkach, co prowadziło do zgonów lub trwałych okaleczeń.
Źródło: M. Bogucka, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005, s. 247–248.
W środowisku robotniczym także istniały podziały związane ze zróżnicowaną sytuacją materialną. Elitę tego środowiska stanowili wykwalifikowani pracownicy, którzy swoim stylem życia starali się naśladować warstwy drobnomieszczańskie. Na marginesie znajdował się lumpenproletariatlumpenproletariat. Pomiędzy tymi skrajnościami mieściła się niewykwalifikowana i nisko opłacana większość, która pomimo ciężkiej pracy cierpiała biedę. Około 1850 roku nędza była wszechogarniająca, a określenie 'ubogi' traktowano jako synonim robotnika. Nie lepiej żyło się innym przedstawicielom mas miejskich: służbie domowej, dorywczym pracownikom handlu czy rzemiosła.
Filantropia
Sytuacja socjalna proletariatu przez długi czas interesowała tylko nielicznych, głównie lekarzy i działaczy społecznych. Dopiero około połowy XIX wieku zaczęto zauważać zależność między stanem zdrowia robotników a jakością i warunkami ich życia w miastach, co było nowością charakterystyczną dla epoki rewolucji przemysłowej. Tymczasem skala zjawiska pauperyzmu sprawiała, że potrzebom gwałtownie rosnącej liczby biednych nie mogły już zaradzić ani tradycyjna jałmużna rozdawana przez hojniejszych obywateli, ani zamierająca po rewolucji francuskiej charytatywna działalność Kościoła katolickiego. Niektóre państwa europejskie o protestanckich tradycjach (np. Wielka Brytania i Prusy) już od epoki nowożytnej część podatków przeznaczały na materialne wsparcie osób najuboższych. Jednak nowe realia społeczne i gwałtowny przyrost liczby ludności czyniły ten stary system niewydolnym.
Poszukiwano nowych rozwiązań. Pod koniec XVIII wieku i w 1. połowie XIX w całej Europie rozprzestrzenił się ruch filantropii, czyli prywatnie organizowanej opieki
nad ubogimi. Miała ona charakter świecki. Filantropi dążyli do zmniejszania skutków pauperyzmu. Podobny charakter miały inicjatywy pierwszych socjalistów, gdyż opierały się na indywidualnych projektach zmiany sytuacji proletariuszy. Tym, co odróżniało filantropów od socjalistów były wnioski, jakie wyciągali z obserwacji otaczającej ich rzeczywistości. Filantropii szukali rozwiązań w liberalnych koncepcjach Oświecenia. Swoje sposoby na niesienie pomocy ubogim starali się opierać na racjonalnych i ekonomicznych przesłankach. Socjaliści utopijni zauważali, że problem tkwi w strukturze społecznej i systemie kapitalizmu. Uważali, że przemysł wytwarza coraz więcej bogactw, a zawdzięcza to przede wszystkim masom robotników, którzy żyją i pracują w tragicznych warunkach, nie korzystając z wytwarzanych przez siebie dóbr. Podejmowane przez nich próby zmiany tej sytuacji miały charakter humanitarny, ale zazwyczaj nierealny finansowo.
Na przełomie XVIII i XIX wieku jednym z najsłynniejszych w całej Europie filantropów był Benjamin Thompson, hrabia Rumford, angielski fizyk, badacz kinetycznej teorii ciepła, zajmujący się również balistyką i ulepszaniem latarni morskich. W jego czasach rozpowszechniło się przekonanie, że w walce z ubóstwem lepszym rozwiązaniem od jałmużny jest edukacja i 'naukowe podejście' do organizacji opieki. Towarzyszyła temu fascynacja postępem nauki i techniki. Rumford zdobył sławę dzięki 'wynalazkowi' zupy dla ubogich (przypominającej dzisiejszy tani krupnik na kościach, a nazywanej zupą ramfordzką), ale jego projekty dotyczyły także wielu innych dziedzin życia codziennego, w tym sposobu na ogrzewanie angielskich domostw za pomocą kominków. Dążył do unowocześnienia domów opieki nad ubogimi, szpitali, lazaretów, więzień i fabryk. Był też zwolennikiem otwierania specjalnych domów pracy dla najbardziej potrzebujących pomocy. Wiele podróżował, propagując swoje pomysły wśród ówczesnych władców Europy. Odwiedził także króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W 1. połowie XIX wieku w wielu miastach europejskich (także na ziemiach polskich) powoływano świeckie stowarzyszenia. Były to tzw. towarzystwa dobroczynności, czyli organizacje filantropijne, które działały pod honorowych patronatem władców lub wpływowych członków społeczności miejskiej. Zajmowały się zbieraniem środków finansowych i otwierały zakłady opieki dla najsłabszych w społeczeństwie: sierot, osób kalekich i starców. Ubodzy w zamian za miejsce do spania i pożywienie wykonywali drobne prace, na przykład wyplatali koszyki lub darli pierze. Jednak pomimo starań filantropów działania dobroczynne obejmowały swoim zasięgiem tylko drobną część potrzebujących. Stopniowo, poza sierocińcami, zaczęto otwierać
— przeznaczone dla dzieci robotniczych — przedszkola (tzw. ochronki) i żłobki. Powoli rozwijało się szkolnictwo zawodowe, chwalone przez zwolenników postępu. Filantropi angażowali się także w budowę szpitali i reformę więzień. Lekarze na zlecenie towarzystw dobroczynności udzielali ubogim bezpłatnej pomocy medycznej. Organizowano także doraźne akcje dokarmiania ubogich w momentach klęsk głodowych, często dotykających ludność. Także niektórzy pracodawcy reformatorzy, czyli zwolennicy socjalizmu, dbali o godziwe warunki życia i pracy zatrudnianych przez siebie robotników. Oferowali im mieszkania pracownicze na terenie fabryk, szkołę dla ich dzieci, zasiłki albo współudział w zyskach na zasadzie spółdzielczej.
Zamiast podsumowania
Napisz raport na użytek organizacji filantropijnej, dotyczący pracy w przemyśle w pierwszych dekadach XIX wieku.
Uzupełnij brakujące wyrazy.
Nędzne ...................... i alkohol, przeludnione izby mieszkalne, brak opieki medycznej i niski poziom higieny przyczyniały się do fatalnego stanu zdrowotnego proletariatu. Przeciętna rodzina robotnicza spędzała poza domem wiele godzin, co wpływało destrukcyjnie na więzi rodzinne. Praca w fabrykach przy obsłudze słabo zabezpieczonych lub wcale niezabezpieczonych ............ każdego dnia groziła poważnym .................. lub śmiercią.
Na podstawie powyższych ilustracji, informacji zawartych w lekcji i zebranych przez Ciebie, wymień charakterystyczne cechy budownictwa fabrycznego.
Napisz jaki przemysł najbardziej rozwijał się w angielskim mieście Manchester.